Júma, 29 Nauryz 2024
ShOLU 5249 7 pikir 17 Mausym, 2019 saghat 19:31

Aziya kenesi: Ne aityldy, ne aitylmady?

“Aziyada bәri bir kórpening astynda úiyqtaydy, biraq әrqaysysy әrtýrli týs kóredi”,  - dep kezindegi qytay kósemderining biri aitqan osynau qanatty tújyrym Aziya atalatyn astyrtyn oiyny men tausylmas qayshylyghy qalyng әraluan geosayasy kenistikting kelbetin anyq beynelegendigine kýn ótken sayyn kóz jetude.

Rasynda, jalghyz mekeni - júmyr jer betindegi halyqtardyn, últtar men úlystardyng yntymaq arqyly yrysqa, beybitshilik múratymen berekege bastauy emes, kerisinshe, jagha jyrtysqan janjalgha, maghynasyz talas-tartysqa, eng әdiletsizdigi, eshbir jazyghy joq beybit adamdardyng qúrbandyqqa shalynyp, qisapsyz japa shegui, ókinishke oray, uaqyt ótken sayyn úlghayyp barady. Búdan shiyrek ghasyrday búryn, yaghny qyrghiy-qabaq soghys ayaqtaldy degen tústa halyqaralyq ahual eleuli sayabyrsyp, salystyrmaly beynede bolsa da, tynyshtyq ornaytynday kóringen. Alayda qayshylyqtar men teke-tirester búrynghydan da ýdey týsip, oghan deyin, negizinen, eki sayasy jýie men iydeologiyanyng jaulyghynan túrsa, endigi týrli elderding últtyq-strategiyalyq mýddeleri arnasynda ýdep bara jatqany bayqaluda. Onyng ýstine, óz mýddelerin qorghauy kezinde qazirgi zamanghy joyqyn qaru týrlerimen kýsh qoldanushylyqtyng basym sipat aluy, әskery qaqtyghystar qateri arta týsude.

Janjaldar auqymynyng artuynan ekonomikalardyng kýireui, túrghyndardyng jaghdayynyng tómendeui jappay migrasiyany tudyruda. BÚÚ baghalauy boyynsha ashyq kýndegi nayzaghayday kýrkirep ótken «arab kókteminen» tayau shyghys elderining ekonomikalyq zardaby 614 mlrd. dollardy qúrap, bosqyndar sany 65 mln. adamnan asqan. Jogharyda bayan etkenimizdey, onsyz da qayshylyghy qatparly Aziya qúrylyghyndaghy ahualdy odan әrmen kýrdelenuine kóz júma qarauy bylay túrsyn, tipti oghan eleuli kólemde tikeley qatysy bar Europanyng soghys oshaqtarynan qashqan milliondaghan bosqyndar mәselesin sheshuge dayyn bolmauy – últshyldyqty janghyrtyp, múnyng ózi kәri qúrylyqtyng óz ishinde óskeleng daghdarys tughyzdy.

Mine, sondyqtan da Qazaqstannyng Túnghysh-Preziydenti – Elbasy N.Á.Nazarbaevtyng bizding tәuelsizdigimizding eng bastapqy sәtinde-aq   jariyalaghan manyzdy bastamasy - Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary jónindegi kenesti qúru sol kezenning ózinde dýniyejýzi tarapynan barynsha keng qoldaugha ie bolghan-túghyn. Dey túrghanmen, jana kezenge ótken әlemdik qoghamdastyqqa, eng aldymen aziya elderining ózine búl batyl iydeyany oy eleginen ótkizip iygerui ýshin biraz uaqyt ketetini o bastan týsinikti edi. Sondyqtan da, qazaqstandyq bastamanyng ómirge bet aluy “soqtyqpaly soqpaqsyz” joldarmen jýrip, qalyptasudyng kýrdeli kezenderinen ótuine tura keldi. Kenesting aumaghyn qamtityn memleketter, shynynda da, tarihy men dәstýri, dini men dili, damu joldary әrtýrli kelip, mýddelerining oqshaulyghymen erekshelenetindikten, bastamanyng bolashaghyna senushilerding siyrek bolghany ayan. Aymaq elderi arasynda sheshimin tappaghan sayasi, aumaqtyq mәselelerding jiyntyghy da Aziyadaghy senim sharalarynyng nyghangyna septigin tiygize qoymaydy.

Dey túrghanmen, Qazaqstannyng syrtqy sayasaty salasyndaghy kóp jylghy janqiyarlyq enbegining óz jemisin bergendigine taghy bir mәrte kuә boldyq. Mineki, shiyrek ghasyrdan astam merzim artta qalghanda, Keneske mýshe jiyrma jeti jәne baqylaushy segiz, demek 35 el men halyqaralyq úiymdar basshylyqtarynyng qatysuymen 2019 jylghy 14-15 mausymda Dushanbe qalasynda Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary jónindegi kenesting 5-shi sammiyti «Ornyqty damu arqyly jalpygha ortaq beybitshilik pen qauipsizdik» taqyrybynda ótip, qúrylyq elderi arasynda qayshylyqtar men qaqtyghystardy enserip, ymyrashyldyqqa shaqyratyn ýnder kezekti ret býkpesiz ortagha salyndy. Demek, Aziya qauipsizdigin anyzdan aqiqatqa ainaldyrudyng asa kýrdeli mindetin jýzege asyrugha qaray taghy bir qadam jasaldy der edik.

Sammitke qatysqan Qazaqstannyng Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev qúramyna QR Syrtqy ister ministri Beybit Atamqúlov, Preziydentting syrtqy sayasat jónindegi kómekshisi Múrat Núrtileuov jәne basqa resmy ókilder engen elimizding salmaqty delegasiyasyn bastap kelip, Forumnyng joghary dengeyde hәm mazmúndy ótuine airyqsha ýles qosqany qapysyz tanyldy. Is-shara ayasynda Kenesting qazirgi tóraghalyghyn atqaryp otyrghan Tәjikstannyng Preziydenti E.Rahmonmen, sonday-aq Týrkiya Preziydenti Rejep Erdoghanmen, Qatar Ámiri Tamim ben Hamad әl Taniymen ekijaqty kezdesuler ótkizip, olardyng barysynda ózara yntymaqtastyqtyng ózekti jayttary turasynda pikir almasyldy.

Tәjikstan basshysy E.Rahmon eki el arasyndaghy dәstýrli dostyq, bauyrlastyq baylanystardyng túraqtylyghyn, syrtqy alandarda ózara qoldauynyng aldaghy kezenderde de jalghasa beretindigin mәlimdep, Qasym-Jomart Kemelúlyna Qazaqstannyng saylanghan Preziydenti retindegi asqaq Pamir baurayyna alghashqy sheteldik saparynyng rәmizdik mәni bar ekenin menzedi.

Saliqaly Sammitte sóz alghan Preziydent Q-J.Toqaev býgingi dýbirli dýniyede qaqtyghystardyng órshy týskenin, qauipsizdik tetikterining әlsizdigin, halyqaralyq terrorizmning órshy týskenin, sauda jәne sanksiyalyq soghystardyng ólsheusiz zardaby, sonymen birge, iydeologiyalyq, etnostyq jәne dinaralyq daghdarystardyng odan әrmen terendep kele jatqanyna alandaytynyn jetkizdi. Osyghan oray ol Aziyadaghy qauipsizdikting týitkildi mәselelerin sheshu ýshin jýieli әri keshendi qadamdardyng jasalu ózektiligin atap ótip, búl baghyttaghy  elimizding ústanymyn jetkizdi.

Forumnyng tiyimdiligi men halyqaralyq bәsekege qabilettiligin arttyru ýshin kýsh-jigerdi júmyldyrugha shaqyryp, birtindep transformasiyalau arqyly onyng tolyqqandy ónirlik úiym boluy jóninde oilaryn ortagha saldy. Ol ýshin tiyisti qúqyqtyq baza әzirlenip, túraqty qúrylymdary júmys istep kele jatqanyna nazar audaryldy. AÓSShK-ning Europadaghy jәne Aziyadaghy tanymal qúrylymdarmen birge әleuetin arttyru mýddelerine mәn berildi.

Sonymen qatar forumnyng naqty is-qimyldaryn keneytuding ózektiligin atap ótip, aldaghy jobalar men basqa da júmystardy qarjylandyratyn arnayy qor qúrudy úsyndy.

Qazaqstandyq delegasiya basshysy Aziyakenesting әleuetin arttyra týsu orayynda tiyisti taldau ortalyqtaryn jandandyru, Ghúlamalar kenesin qúru jónindegi úsynystaryn jariyalady. Al, osy qadamdardy retimen, sәtimen jýzege asyrugha elimizding dayyn ekendigi mәlimdeldi.

Dushanbege at basyn tiregen mәrtebeli qonaqtar qatarynda Resey Preziydenti V.Putin terrorizm taqyrybyn tilge tiyek etse, Qytay Tóraghasy Sy Szinipin «Bir beldeu, bir jol» forumyn eske sala kele, ekonomikalyq mәseleler, sonyng ishinde halyqaralyq kólik joldary tiyimdiligin paydalanu men damytugha shaqyrdy.

Áriyne aziya qúrylyghynda búrynnan qyzmetin jýrgizip kele jatqan, sonyng ishinde  jaghrapiyalyq túrghydaghy – ASEAN, óz qyzmetin Ortalyq Aziya ónirine taratyp otyrghan EQYÚ, halyqaralyq ómirding jekelegen aspektilerin qamtityn – Arab memleketterining ligasy, Islam yntymaqtastyghy úiymy, sonday-aq әlem nazaryn ózine audara bilgen Shanhay yntymaqtastyq úiymynyng qyzmetterin ornymen aituymyz lazym. Desek te, Aziyadaghy ózara is-qimyl jәne senim sharalary kenesining ereksheligi - ol qúrylyqtaghy beybitshilik pen qauipsizdik jәne túraqtylyqty qamtamasyz etu mәselelerin birlesip qarastyratyn jәne sol ýshin ortaq ústanymdar men tәrtip normalaryn týzu, memleketterding sayasi, ekonomikalyq, iydeologiyalyq túrghyda ortaq baghyttargha bet búruy, tәuelsiz beybit jaghdayda qatar ómir sýrui hәm ózara yntymaqtastyq qaghidattaryn basshylyqa alugha ýndeytin qúrylym bolghandyqtan bolashaghy aiqyn,  keleshegi zor der edik.

Múhtar Kәribay

Dushanbe qalasynan

Abai.kz

7 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1581
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2280
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3606