Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Kórshining kólenkesi 5524 10 pikir 24 Mausym, 2019 saghat 09:33

Qytaydyng Qazaqstandy zertteytin instituttary haqynda...

“Qytaydy zerttep ne keregi bar?”.  “Qytaydyng kim ekenin ata-babalarymyz bayaghyda-aq aityp ketken”. “Endi jetpegeni Qytaydy tanuymyz edi, búl Qytaylandyrudyng bastamasy shyghar”. Qazaqstanda Qytaytanu ghylymy ortalyghy qúrylghany jayly habargha baylanysty әlemjelidegi pikirlerding kóbi osynyng ainalasynda bolyp jatyr.

“Ózi de shyqqaly túrghan kóz edi” demekshi, onsyzda shirkin-ay kórinbeytin Qytay elinin, óz qaramaghyndaghy qandastarymyzgha jasap jatqan mәmilesinen keyin Qazaqtar ýshin mýlde sýikimsizdenip ketkeni shyndyq. Qazaqstandaghy túnghysh Qytaytanu zertteu institutynyng dәl osynday úrymtal shaqta qúryluynyng joghardaghyday anystargha arqau boluy jóndi de. Osy institutty qúrudyng kókeytestiligi men manyzyn Qytaydyng elimizdi qalay zerttep, barlap-baqylap otyrghany turaly ózimiz biletin mәlimettermen bólisu arqyly oiymyzdy bildirgimiz keledi.

Qazaqtyng tarihyna, ghúrp-dәstýri men mәdeniyetine, ónerine qatysty taza ghylymy baghyttaghy búrnaghy zertteulerdi aitpaghanda, Qytaydyng Qazaqstandy zertteui Kenester odaghy túsynda qolgha alyndy. Kenester odaghy, onyng sosialistik týzimi, sayasy jýiesi, ekonomikany basqaru tәsilderi, azsandy últtardy mengeru oiyndary janadan irge kótergen QHR/1949 jyl/ ýshin ýlgi bolghany belgili. Tútas 50-jyldarda Qytay Kenester odaghyn, onyng qúramdas subektilerin osy ondy qyrynan ýirene, ýlgi ala zerttedi. 60-70 jyldary eki elding ketisuimen múnday zertteuler týbegeyli toqyrap qaldy. 80-jyldardyng basynan Qytaydyng ózining әlemge ashyla bastauymen birge, Kenester odaghymen qatynasynyng bir qalypqa týsuimen, Kenester odaghyna qayyryla nazaryn bóldi. Óte-móte Gorbachevting “janasha oilauy” men reformasy Qytaydyng qyzyghushylyghyn tudyrdy. Sonymen, mamandandyrylghan zertteu qúrylymdary arqyly Kenester odaghyndaghy reforma barysyn, KOK-nyng qadamdaryn, osy elding yqtimal damu baghytyn jәne әlemdik tepe-tendiktegi rólindegi ózgeristerdi borshalap zertteuge den qoydy. Múnan onyng qúramdas subektileri bolghan últtyq respublikalardyng taghdyry da qaghys qalghan joq.

Kenester odaghynyng týbegeyli ydyrauy, euraziyanyng qolqa túsyna oryn teuip, aiyryqsha geosayasi-ekonomiyalyq manyz alghan orta Aziyany aldynghy shepke shyghardy. Múnyng ishinde, әsirese, sol tústa yadrolyq qarugha iye, jaratylysy bay, ekonomikalyq әleueti myghym Qazaqstan birden nazargha ilikti. Qazaqstannyng Qytaymen, óte-móte onyng eng nәzik túsy ShÚAR-men shektesui, eki el aralyq sauda-ekonomikalyq-investisiyalyq baylanystyng qauyrt nyghangy, onyng keyingi tәbeti auqymdy “bir beldeu, bir jol” bastamasynyng “jibek joly ekonomikalyq beldeui” qanatynyng Qazaqstannan ótui Qytay ýshin Qazaqstandy jiti zertteu men kýzetuding kókeytestiligin tipten arttyrdy. Osylaysha, elimiz Qytaydyng manyzdy zertteu obiektisi bolyp qalyp otyr.

Bizding iyeleuimizshe, Qytaydyng Qazaqstandy tikeley zertteytin qúrylymdary mynalar.

1. Qytay ghylym akademiyasy janyndaghy Resey-Orta Aziya/Orta Aziya/-Shyghys Europany zertteu instituty /1965j. qúrylghan/.

2. ShÚAR Qytay ghylym akademiyasy Orta Aziya zertteu instituty /1980/.

3. Shin jiyang uniyversiyteti Orta Aziya zertteu akademiyasy /1987 jyly qúrylghan Orta Aziya mәdeniyetin zertteu institutynan 2017 jyly keneytilip jasqtalghan/.

4. Lan jou uniyversiyteti Orta Aziya zertteu instituty /1994/.

5. Shaan shy peduniyversiyteti Orta Aziya zertteu instituty /2004/

6. Shang hay Qytay ghylym akademiyasy shyghys Europa jәne Orta Aziya zertteu instituty /1981/.

7. Anhuy uniyversiyteti Reseydi zertteu instituty /1979/.

8. Qytay halyqaralyq mәseleler zertteu akademiyasy Euraziya zertteu instituty /1956, Syrtqy Ister Ministrligi qaramaghynda/.

9. Fu dan uniyversiyteti Resey jәne Orta Aziya zertteu ortalyghy /2005, búrynghy Resey-shyghys Europa zertteu ortalyghy /.

10. Shang hay shetel tilderi uniyversiyteti Orta Aziya zertteu ortalyghy /2010/.

11. Shang hay halyqaralyq mәselelerdi zertteu akademiyasy Resey jәne Orta Aziya zertteu ortalyghy /1960/.

12. Qytay soltýstik-batys peduniyversiyteti Orta Aziya zertteu akademiyasy /2016/.

13. Qytay halyq uniyversiyteti Shyghys Europa jәne Orta Aziya zertteu instituty.

 Qazaqstandy janamalay zertteytin qúrylymdar:

1. Qazirgi zamanghy halyqaralyq qatynastar zertteu akademiyasy.

2. Qytay halyqaralyq mәselelerdi zertteu instituty.

3. Bey jing uniyversiyteti Aziya-afrikany zertteu instituty.

4. Qytay ýkimeti damudy zertteu ortalyghyna qarasty Euraziya qogham damuyn zertteu instituty.

5. Lan jou uniyversiyteti TMD zertteu instituty.

6. Ortalyq últtar uniyversiyteti dongan zertteu instituty.

Qazaqstandy zertteytin salalyq qúrylymdar:

1. Qytay qylym akademiyasy uniyversiyteti Orta Aziya qorshaghan orta jәne ekologiya zertteu ortalyghy /ShÚAR qorshaghan orta jәne geografiya instituty bazasynda/.

2. Qytay múnay barlau men ashudy zertteu akademiyasynyng Orta Aziya jәne resey zertteu instituty.

3. ShÚAR ghylymiy-tehnikalyq informasiyalar instituty.

Búlardan syrt, ýkimettik emes úiymdar men salalyq assosiasiyalar, aqyl oshaqtary da /analisticheskiy sentr, Qazaqstandy zertteumen ainalysady. Mysaly:

1. Qytay qylym akademiyasy Orta Aziya dostastyghy assosiasiyasy.

2. Qytay shyghys europa jәne Orta Aziya ilimy qoghamy.

3. ShÚAR Orta Aziya ilimy qoghamy.

4. Shanhay yntymaqtastyq úiymy zertteu ortalyghy.

5. “Úly elding baghdary” aqyl oshaghynyng Orta Aziya zertteu ortalyghy.

6. Chin hua uniyversiyteti “bir beldeu, bir jol” strategiyalyq zertteu akademiyasy. t.s.

Qytaydyng Qazaqstandy zertteui býginderi tek onyng qazirgi jaghdayyn zerttep, keleshegin bajaylaudan ótip, osy baghytty jalghastyratyn úrpaq sabaqtastyghyn qamtamasyz etuge kóship jatyr. Mysaly, shin jyang uniyv., ortalyq últtar uniyv., nanjing uniyv., lanjou uniyv. men Qytay QGhA resey-OA-shyghys europa zertteu inst. qatarly bilim júrttary OA-nyng sayasi, ekonomika, mәdeniyetterin zertteu baghytyndaghy magistrlerdi oqytyp jatsa, Qytay QGhA resey-OA-shyghys europa zertteu inst./1997jyldan/, nanjing uniyv., lanjou uniyv., shanshy peduniyv. qatarlylar OA tarihy men etnologiya baghytyndaghy doktorlardy dayyndaudy bastap ketti.

Qytaydyng Qazaqstandy zertteu “Qazaqstannyng jalpy jaghdayy”/1992/, “kóterilip kele jatqan OA” /1993, gonkong/, “OA:syrly da bay elder” /2002, tayuan/,“OA bestigining bederleri” /1999/ syndy tanymdyq әm irgeli zertteu enbekterimen qatar, “OA elderining syrtqy qatynastary”/1999/, “OA-nyng jana túrpaty jәne aimaqtyq qauypsizdik” /2001/, “batysqa esik ashu:Qytaydyng soltýstik-batys aimaqtary men OA bes memleketting baylanystary” /1995/, “Qytay men OA derbes elderining qatynasy” /1996/, “Qazaqstan men Qytaydyng ShÚAR baylanysy” qatarly monografiyalarda kórinis tapty.

Tiyisti zertteulerdi údayy jariyalap túratyn basylymdar  Qazaqstan zertteuding qaynap jatqan qazanyna ainalghan. Olardyng bastylary:

1. ShÚAR Qytay ghylym akademiyasy Orta Aziya zertteu instituty: “Orta Aziya zertteu” jurnaly.

2. Qytay ghylym akademiyasy Resey-Orta Aziya-Shyghys Europa zertteu instituty: “Resey-Orta Aziya-Shyghys Europa zertteu” jurnaly.

3. Qytay ghylym akademiyasy Resey-OA-Shyghys Europa zertteu instituty: “Resey-Orta Aziya-Shyghys Europa naryqy” jurnaly.

4. Anhuy uniyversiyteti Resey zertteu instituty: “Resey-Shyghys Europany zertteu” jurnaly.

5. ShÚAR ghylymiy-tehnikalyq informasiyalar instituty:“Orta Aziya ekonomikalyq, ghylymiy-tehnikalyq informasiyalary”t.t-lar.

Jogharyda atalghan zertteu qúrylymdarynyng barlyghynda derliktey ózderining zertteu enbekteri men nәtiyjelerin jariyalaytyn merzimdi-merzimsiz baspa alandary bar. Búlardan basqa, Ishinara almanaqtar men belgili jobalyq taqyryptargha baylanysty zertteu qorytyndylary da ýzbey shyghyp túrady.

2010 jyldan bastap shyghyp kele jatqan “OA sary tysty kitaby:OA elderining damu bayanaty” Qytaydyng elimizdi zertteudegi eng mazmúny bay, merzimdiligi útqyr, jýieliligi jetilgen qúralyna ainalyp ýlgergen.

Qúrmet Qabylghazyúly

Abai.kz

 

10 pikir