HH ghasyrdyng ortasyna deyin quatty elder әlsiz elderdi әskery kýshpen basyp alyp, oghan óz ýstemdigin ornatyp keldi. Alayda, búl sayasat birtindep tiyimsiz bola bastady, óitkeni jaulap alynghan elding halqy otarlyq ezgige qarsy údayy kóteriliske shyghyp otyrdy, baghynbaudyng neshe týrli amaldaryn qoldana bastady. Sondyqtan HH ghasyrdyng ortasynan bastap imperiyalar ydyrap, memleketter tәuelsizdik ala bastady. Biraq múnyng aty ghana tәuelsizdik eken, zaty sol tәueldi qalpyn saqtap qalypty. Tek qana búl jolghy otarlau basqasha tәsil aldy, beynesin ózgertip, betine bet perde jamylyp aldy nemese otarlaudyng bes týri: sayasi, ekonomikalyq, territoriyalyq, aqparattyq, mәdeny otarlaudyng ishindegi eng bir súrqiyasy ekonomikalyq otarlau algha shyqty. Yaghni, olar otarlyq qamytty moyyngha iluding jana әri onayyraq әri arzanyraq jolyn tapty. Búl alpauyt kompaniyalar men iri bankterding otarlauy boldy. Tәuelsizdikti janadan alghan, ayaghyn әli tiktep basa da almaytyn elge keshegi qojayynynyng nemese basqa bir otarlaushy elding kompaniyasy eline investisiya salamyn dep keldi nemese kerisinshe ekonomikasy túralap jatqan memleketting ózi shaqyrtty ol kompaniyalardy, olardan investisiya alghysy kelmese ekonomikany ayaqqa túrghyzu ýshin iri bankterden nesie aldy. Osylaysha, ekonomikagha auyz salghan olar qanaudy búrynghydan da arttyra týsti.

HH ghasyrdyng ortasyna deyin quatty elder әlsiz elderdi әskery kýshpen basyp alyp, oghan óz ýstemdigin ornatyp keldi. Alayda, búl sayasat birtindep tiyimsiz bola bastady, óitkeni jaulap alynghan elding halqy otarlyq ezgige qarsy údayy kóteriliske shyghyp otyrdy, baghynbaudyng neshe týrli amaldaryn qoldana bastady. Sondyqtan HH ghasyrdyng ortasynan bastap imperiyalar ydyrap, memleketter tәuelsizdik ala bastady. Biraq múnyng aty ghana tәuelsizdik eken, zaty sol tәueldi qalpyn saqtap qalypty. Tek qana búl jolghy otarlau basqasha tәsil aldy, beynesin ózgertip, betine bet perde jamylyp aldy nemese otarlaudyng bes týri: sayasi, ekonomikalyq, territoriyalyq, aqparattyq, mәdeny otarlaudyng ishindegi eng bir súrqiyasy ekonomikalyq otarlau algha shyqty. Yaghni, olar otarlyq qamytty moyyngha iluding jana әri onayyraq әri arzanyraq jolyn tapty. Búl alpauyt kompaniyalar men iri bankterding otarlauy boldy. Tәuelsizdikti janadan alghan, ayaghyn әli tiktep basa da almaytyn elge keshegi qojayynynyng nemese basqa bir otarlaushy elding kompaniyasy eline investisiya salamyn dep keldi nemese kerisinshe ekonomikasy túralap jatqan memleketting ózi shaqyrtty ol kompaniyalardy, olardan investisiya alghysy kelmese ekonomikany ayaqqa túrghyzu ýshin iri bankterden nesie aldy. Osylaysha, ekonomikagha auyz salghan olar qanaudy búrynghydan da arttyra týsti. Salghan әrbir somynan bes on esege deyin payda aldy, sóitip kelgen elining ekonomikasynyng basym bóligin ústaghan sheteldik kompaniyalar beyresmy týrde sol elding qojayyny sanaldy. Osynyng arqasynda keshegi metropoliyalar búrynghy otarlaryna yqpalyn saqtap qaldy.

Búl josparlardyng barlyghy derjavalardyng ghalymdarynyng teoriyalary negizinde jýzege asyp keledi. Osy ghalymdar jasaghan liyberalistik jәne realistik teoriyalar derjavalardyng otarlyq sayasatyna negiz boldy. Ekonomikany barynsha erkindikke jiberuimiz kerek, memleket oghan aralaspauy tiyis, memleketting qolyndaghy mýlikter jekege ótui tiyis degen liyberalister maqsattaryna jetuge qajetti kýshi bolmaghan jaghdayda basqa әdister izdeu qajet degen realistik teoriyalar ekonomikalyq otarlau sayasatyna jol ashyp berdi. Otarlaudyng jana týrin qazirgi tanda Euro Odaqta qalyptasyp otyrghan jaghdaygha ýnilgenimizde anyghyraq kóremiz.

Ortalyq jәne Shyghys Europagha óz ekonomikalyq ýstemdigin ornatqan Germaniya Gitler jýzege asyra almay ketken Europagha ýstemdik sayasatyn jýzege asyryp jatyr. Fransiya da qolynan kelgeninshe qarpyp qalugha tyrysuda. Qazirgi tanda ózekti pikirtalas oshaghyna ainalyp otyrghan Grekiyanyng ekonomikasyna da atalghan memleketter auyz saldy. Tereng daghdarysqa kirgen, syrtqy qaryzy 500 milliard dollardan asyp týsken Grekterge Fransiya men Germaniya nesie bólip otyr. Grekiya «jenildetilgen» payyzy tómen nesiyeni aluy ýshin atalghan elder óz talaptaryn qoydy. Ol talaptardy oryndaugha kirisken Grekiya ýkimeti birneshe manyzdy reformalardy jasaugha mәjbýr boluda. Búl reformalardyng arasynda osyghan deyin memleket qolynda bolyp kelgen aksiyalar men kompaniyalardy jekege satu da bar. Jalpy qúny 50 milliard euro bolatyn memleket mýlki 2015 jylgha deyin jekeshelendiriledi dep kýtilude. Jekeshelendiruge jatatyn mýlikterding arasynda memleket ýshin manyzdy әuejaylar, tasjoldar, porttar tipti keybir shaghyn araldar da bar. Bәrinen de osy manyzdy obektilerding ózindik qúnynan 5-10 ese tómen baghagha baghalanuy Grekterdi ashyndyryp otyr. Ekonomikasy daghdarystaghy elding kәsipkerlerining búl aksiyalardy alugha qarjysy jetpeytini anyq. Endeshe, atalghan aksiyalardyng basym bóligi sheteldikterdin, onyng ishinde Fransiya men Germaniyanyng iri burjuaziyalarynyng nemese transúlttyq kompaniyalardyng qolyna ótetini belgili. Qazirding ózinde sheteldik kәsipkerlerding eki kózi Grekiyada. Osylaysha, negizinen jogharyda atalghan elderding kompaniyalary Grekiyany da uystaryna týsiredi, odan basqa daghdarysta otyrghan Irlandiya, Ispaniya, Portugaliya siyaqty elder taghy bar. Biraq songhy ýsh el әzirge qaryz almay óz kýshimen daghdarysty enseruge tyrysyp otyr. Búl sayasattyng qanshalyqty nәtiyje beretinin aldaghy uaqytta kóretin bolamyz.

Germaniya men Fransiyanyng qarapayym halqy da óz ýkimetterining Grekiyagha «kómektesu» sayasatyna narazy. Óitkeni kәsipkerler men qaltalylargha bolmasa jay halyqqa búl sayasattyng berer paydasy joq. Sondyqtan halyq ol qarjyny óz elimizge júmsauymyz kerek dep týsinedi.

Áriyne, Germaniya men Fransiya tek qana Grekiya memleketining qolyndaghy aksiyalardy alu ýshin nesie berip otyr deuden aulaqpyz. Óitkeni eger Grekiya daghdarystan shygha almasa Europanyng basqa elderine de daghdarys әser etetin bolady, Grekiyanyng osyghan deyin alghan qaryzyn qaytara almauyna baylanysty Europanyng ortalyq bankteri de bankrotqa úshyrauy mýmkin. Grekiyanyng ekonomikasy daghdarysta bolsa, Fransiya men Germaniyanyng kәsiporyndary tauar ótkizu naryghynan aiyrylatyn bolady. Múnday gipotezalar kýndelikti aitylyp jýrgendikten, búl dauly mәseleni basqa qyrynan qaraugha tyrystyq.

Biraq iri transúlttyq kompaniyalardyng nemese derjavalardyng quatty firmalary men bankterining әlsiz elderge investisiya sala otyryp, olargha qaryz berip, sóitip, ekonomikasyna egelik etu arqyly el basshylyghyna ózine ynghayly túlghalardy ótkizip, sol elding sayasatyna aralasyp otyrghany jasyryn emes. Al Grekiya múnyng aiqyn kórinisi jәne bizge ýlgi hәm sabaq boluy tiyis.

«Abay-aqparat»