Qazaqta «býrkegen jerge býrge ýiir» degen sóz bar. Songhy kezde elimizde beleng alyp bara jatqan diny sipattaghy sodyrlyq әreketter ekstremistik iydeologiyagha astyrtyn jýrip toytarys beru mýmkin emestigine memleketting de, qoghamnyng da kózin jetkize bastady. Elimizdi erkin jaylaghan qaterli diny dýniyetanym óz «nәtiyjesin» bere bastaghanda, «búl qaydan shyqqan pәle» degendey abyrju bayqalady. Shyndyghynda, ol «pәlenin» qaydan, qalay shyqqany kóz aldymyzda. Songhy jyldardyng baspasózin paraqtaghanda sol «pәlenin» aldyn alu turaly dabyldyng óz uaqtynda qoldau tappaghanyn kórip, nalisyn.

Áytpese, birqatar basylymdar dәl osy býgin otqa oranyp otyrghan ónirdegi diny ahualdyng qaterli baghytqa bettegenin der kezinde-aq jalaulatqan. Sol aitylghan mәselelerding ishinde Aqtóbe oblysy Temir audanyndaghy «uahabiyler» әreketi, Shúbarqúdyqtaghy lang turaly da saraptamalar, jurnalistik joljazbalar bar bolatyn. Uaqytynda búl materialdardyng basym bóligi «Ýsh qiyan» tәuelsiz respublikalyq aptalyghynda jaryq kórse, jekelegen maqalalar «Ayqyn», «Qazaq әdebiyeti» basylymdarynda basyldy. «Qar jauyp, iz basyldy» bolghan sol materialdardy osy túghyr arqyly oqyrmangha qayta úsynu bastamasy osy taraptaghy basqa da «ay-qaptarymyzdyn» aldyn alar degen ýmitten tuyp otyr.

Qazaqta «býrkegen jerge býrge ýiir» degen sóz bar. Songhy kezde elimizde beleng alyp bara jatqan diny sipattaghy sodyrlyq әreketter ekstremistik iydeologiyagha astyrtyn jýrip toytarys beru mýmkin emestigine memleketting de, qoghamnyng da kózin jetkize bastady. Elimizdi erkin jaylaghan qaterli diny dýniyetanym óz «nәtiyjesin» bere bastaghanda, «búl qaydan shyqqan pәle» degendey abyrju bayqalady. Shyndyghynda, ol «pәlenin» qaydan, qalay shyqqany kóz aldymyzda. Songhy jyldardyng baspasózin paraqtaghanda sol «pәlenin» aldyn alu turaly dabyldyng óz uaqtynda qoldau tappaghanyn kórip, nalisyn.

Áytpese, birqatar basylymdar dәl osy býgin otqa oranyp otyrghan ónirdegi diny ahualdyng qaterli baghytqa bettegenin der kezinde-aq jalaulatqan. Sol aitylghan mәselelerding ishinde Aqtóbe oblysy Temir audanyndaghy «uahabiyler» әreketi, Shúbarqúdyqtaghy lang turaly da saraptamalar, jurnalistik joljazbalar bar bolatyn. Uaqytynda búl materialdardyng basym bóligi «Ýsh qiyan» tәuelsiz respublikalyq aptalyghynda jaryq kórse, jekelegen maqalalar «Ayqyn», «Qazaq әdebiyeti» basylymdarynda basyldy. «Qar jauyp, iz basyldy» bolghan sol materialdardy osy túghyr arqyly oqyrmangha qayta úsynu bastamasy osy taraptaghy basqa da «ay-qaptarymyzdyn» aldyn alar degen ýmitten tuyp otyr.

«ÝSh QIYaN»

AQTÓBEDEGI «QYZ ÁULIYE» AGhAShYN NEGE ÓRTEDI?

Qazir júrt «uahabizm» degen ataumen jaqsy tanys. Qarapayym halyq onyng tarihyn zerttep jatpasa da uahaptyng kim, qanday qaupi bar ekenin biledi. Olardy әsirese, dәstýrli diny týsinikke, әuliye, kesene, kiyeli oryn degenge qaraday ósh ekeninen de habardar. Júrt endi olardan habardar bolyp qana qoymay, tikeley ómirine tóngen qauipti de sezindi. Uahaptar ózderi aitatynday, jihadty Konstitusiyany ózgertuden, «kәpirlerdi», «kópqúdayshyldardy», «beynamazdardy» óltiruden emes, qazaqtyng qarapayym kiyeli oryndaryn talqandaudan bastady.

Aqtóbedegi jaghdaydy estigen kez kelgen adam jaghasyn ústaydy. Temir audany Kenqiyaq auylynda joldyng boyynda «Qyz әuliye» dep atalatyn kiyeli jerdegi qyz әuliyege qoyylghan qúlpytas pen onyng basynda ósken nysandy jalghyz daraqty 2007 jyly jazda bir top «saqaldy» qauym baryp talqandap ketken. Qúlpytasty qiratyp, aghashty órtep jibergen. Uahaptardyng búl jauyzdyqtaryna deyingi de әreketterine «toyghan» jergilikti túrghyndar endi olarmen betpe-bet qayshylyqqa baryp otyr.
Osylay el ishine jik týsip, agha men ini, әke men bala sau kýnning amanynda bir-birine qarsy. Jergilikti túrghyndardyng aituy boyynsha, olar eshteneden tayynbaydy. Sebebi, osy Temirge qarasty 7 auyldan shyqqan 200-300-ge tarta «taza islamshylar» arasynda búrynghy búzaqy, týrmeden kelgender men sportshylar basym. Búrynghy ozbyrlyqtary endi tәkәpparlyqqa auysqan «dindarlar» halyqtyng ýreyin alyp bitken. Audan ortalyghynda qarapayym halyqtan jaqyndap jón bileyin desen, alystan qashady. «Ou, aghasy, ne boldy?» dep súrasan, - Oibay, men, ana kәliymә aitqyzghyshtar eken dep qaldym, - dep «taza músylman» emes, qarapayym qazaq ekenine quanyp ketedi.
«Jay kýnde, anau deymiz, mynau deymiz, qinalyp jan qysylsa - Qúday deymiz» dep Kenen Ázirbaev aitqanday, qinalghanda Qúday esine týsetin halyq Qúdaydan, kәlimadan bezbeydi әriyne, olardy bezdirgen uahaptar ekeni anyq.
Temirlikter kәlima emes, qúrban aittan da bezip kete jazdaghan. Óitkeni, ótken qúrban ait merekesi qarsanynda Temir audanynda «saqaldylar» mal ornyna bala shalady eken degen sybys tarap, júrt ait kýni balasyn kóshege shygharudan qorqyp, ýide qamap otyrghan. «Qyz әuliyening basyndaghy aghashty shauyp», órtep jibergen jauyzdyq jangha batqanmen qoymay, endi bala qúrban bolyp kete me degen qauip, qúrban aitty jóndi toylaugha da múrsha bermepti. Qúrban ait ótkesin jana jyldy toylau da temirlikterding problemasyna ainalghan. Audanda әkimdik úiymdastyrghan jana jyl merekesin toqtatpaq bolghan onshaqty uahap kýzetshilerden ishke kire almay qalypty. Áytpese, olar «kópqúdayshyldardyn» merekesin toylatpaymyz dep әure salghysy kelgen.
Taghy bir dәlel - qarapayym halyq pen «saqaldylar» arasyndaghy dәstýrge qatysty tartys. Búl - mәselening asqynghanyn aiqyn kórsetedi. Toy óz aldyna, al ólim, qaza bolghan jerde qayghy ýstine qayghy jamalsa, odan ótken azap bar ma? Jergilikti túrghyndardyng aituynsha, songhy uaqytta audanda, audangha qarasty auyldarda adamdy «uahaptarsha jerleu» kóbeyip ketken. Anyghynda, eshkim qaza bolghan adamyn «taza islam» jolymen jerlegisi kelmeydi. Búghan sol әulette, ne otbasynda «dinge kirip» ketken bir uahap sebepshi bolady eken. Ol «taza islam» boyynsha dәstýrdi tas-talqan etip, «janasha jerleydi». «Uahapsha jerleudin» «ereksheligi» - adamnyng jany shyghyp ketkennen keyin 3 saghattan song jerlep tastaydy. Songhy kórisu, ýshi, jetisi, qyrqy degen bolmaydy. Basyna qúlpytas, zirat ornatylmaydy. Sebebi, ólgen adam óldi, Qúran tiriler ýshin týsirilgen, aruaqqa qúrmet kórsetu - Qúdaygha ortaq qosumen ten-mis. Al, biz sol ýshin «shirk» jasap, keshirilmeytin auyr kýnәgha batyp jýr ekenbiz.
Búl súmdyqty jergilikti «Aqtóbe» gazeti de jazdy. Byltyr atalghan gazetting 3-mamyr kýni, №54-55 sanynda shyqqan «Naghyz músylmandar osylar ma?» atty maqala - býgingi Aqtóbening janayqayy. Maqalada avtor (B.Qartemenov) qaytys bolghan jengesin inileri (qaytys bolghan kisining balalary)«taza islam» sharty boyynsha qaza bolysymen ýsh saghattan song jerlep tastaghanyn jazady. «Nege bylay istedinder?» dese, - Arabiyamen telefon arqyly aqyldastyq», - depti «taza músylmandar».
Aqtóbedegi «saqaldylardyn» bir «artyqshylyqtary» da sol. Olar Arabiyamen aralasyp túrady. Audandaghy imamdardyng aituynsha, Arab «sheyhtary» olargha internet arqyly diny saryndaghy ýnparaq, kitaptar jiberip, iydeologiyalyq jaghynan quattandyryp otyrady. Ne ýshin? Kimge qarsylyq? Kimmen soghysu ýshin? Áriyne, qazaqqa qarsy. Onyng qasiyetti dәstýrine, kesene mazarlaryna. Búl - HHI ghasyrdaghy qazaq ýshin ýlken mәdeny soqqy bolghaly túr desek, Aqtóbedegi «Qyz әuliye» oqighasy osyghan dәlel. Erteng olar Arystanbap, Yasaui, Beket ata, Rayymbek t.b. qasiyetti kesenelerdi qiratugha shyqpasyna kim kepil? Mysaly, Aqtóbe gazetining 2007 jyly 21-mausymda jaryq kórgen sanynda «Músylman bolu ýshin arab bolu kerek pe?» degen maqalada osy mәselege qatysty qorqynyshty fakt keltiredi. Maqaladan ýzindi: «Esterinizde bolsa, 1975-80 j.j. el ishinde keleshekte týbi últ atauly joyylyp, pasportqa sovet halqy dep jazylady deytin. Qazir de sonyng keri kelip túrghanday. Mysaly, uahabtyq aghymda jýrmiz degen orys tildi inilerimiz qazaq tarihyn, әdet-ghúrpyn qaydan bilsin. «Týpting týbinde biz jenemiz. Sender dәriptep jýrgen әuliyelerinning molalaryn jermen-jeksen etemiz. Allah biz jaqta, bizding qozghalysymyzgha Saud Arabiyasy kómektesedi» deydi.
Tarihi, mәdeny múralarymyzgha kezinde kenes ýkimeti qarsy shyghyp qiratpaq bolyp edi, endi taghy bir iydeologiyanyng qúrbany bolghan, taghy da sol qazaqtyng ózi óz mәdeniyetine ekinshi mәrte shabuylgha shyqty. Ótken kýnderden biletinimiz - «qúdiretti» Kenes ýkimeti bizding qasiyetti kesenelerding «múrtyn» da qisayta almaghan, qiratamyn degenderding ózderi qirap, qúryp ketken. Biraq, býgingi kýni Qyz әuliyenikindey kesene manyndaghy aghashtardy saqaly bir qoltyq «bireuler» órtep jatsa ne bolady? Islam fundamentalizmining kókesi osy bolsa kerek.
Aqtóbe gazetining №54-55 sanynda jaryq kórgen «Naghyz músylmandar osylar ma?» degen maqalada avtor B.Qartemenov bylay dep eskertedi: «...inimiz qanday dinge kirgen dep jaghamdy ústadym. Búlar «Biz tek taza dindi nasihattaymyz» dep, dinge endi ghana boy úryp jýrgenderge azdap hadiya (syi-siyapat) jasap, ózderine tartu ýshin aldaydy eken. Sondyqtan eng aldymen dinge den qoyghan әr azamat din atyn jamylghan týrli aghymdargha elikpey, dúrys tandau jasauy tiyis».
Auyl aqsaqaldarynyng aituynsha, Temirdegi uahaptar A.Abdujabbarovtyng shәkirtteri. Onyng diny esimi - Haliyl, ol - Ózbekstanda Ferghana jazyghyndaghy uahabtyq qozghalysty úiymdastyrghan Ábdiualy Mirzaevting shәkirti. Al, Mirzaevting Abdujjabbarovtan basqa da «myqty» shәkirtteri bar. Olar «Ózbekstandaghy islam qozghalysy» terrorlyq úiymynyng jetekshileri - Tahir Yuldashev, Júma Namanghani, Obidhon Nazarov jәne taghy basqalary.
Temirdegi uahaptar audan ortalyghy Shúbarqúdyqty alsaq, jeniske jetemiz dep aitatyn kórinedi. Qanday jenis? Kimdi jenedi?
Al, qarapayym halyqtyng auyzynda jýrgen «uahaby strategiya» mynanday. «Olardyng sany qazir 200-300 shamasynda. Taghy da qataryn hadiyamen toltyrghasyn, Shúbarqúdyqty alady. Kәpirlerden tazartady. Sosyn iri ortalyqtargha jospar qúryp, islam sharttarymen jýrip túratyn aimaq jasaydy».
B. Qartemenovtyng maqalasy tolghaghy jetken mәselening betin ashqan boluy kerek, «Aqtóbe» gazetining kelesi sanynda Oraz Boranbaev, Esenbay Dýsipov, Amanjol Jaypeshov, Bektay Júmabaev, Tayústar Shangereev, Aydarbek Shonaybekovter syndy shúbarqúdyqtyq aqsaqaldardyng haty da jaryq kórdi. Hatta «Naghyz músylmandar osylar ma?» atty maqalagha arqau bolghan adamdardyng kim ekeni tarqatylyp jazylypty. Aqsaqaldardyng aituynsha, sol maqalada aitylghan Shúbarqúdyqta biri injener, biri múghalim bolyp zeynetke shyghyp, Aqtóbege qonys audarghan eki zamandastarynyng balalary múnday «taza músylmandyqty» oblys ortalyghynda jýrip ýirengen. Shúbarqúdyqqa da «saqal-shashyn jibergen, úzyndy-qysqaly kiyingen», bir mashinagha tiyelgen múnday «naghyz músylmandar» da jii kelip túratyn kórinedi. Auyl aqsaqaldary úlaghatynan, oghash qimyly kóp «dindarlardyn» qylyghyn kent moldasy Núrlan Boranbaevqa aitsa, ol: «Olar - Alla atynan elge iman taratushylar, dúrys jolgha salushylar. Olargha til tiygizbender, ólgende imansyz qalasyndar» dep qorqytypty. Tipti sózining rastyghyn dәleldeuge bel sheship kirisken imam aqsaqaldargha orys tilindegi beynefilimder kórsetip, kónili jaylanyp, zәrelerindi aldym-au degendey keng tynystapty. Sharasyz aqsaqaldar oblystyq gazetke «Qazir Shúbarqúdyqta sol baghytty ústanushylar jeterlik, toptalyp jýrip tәlimderin aina-qatesiz oryndaydy, jogharydaghy maqaladaghy aitylghandardy oryndaushylar da kóbeyip barady», - dep shaghynady. Aqsaqaldar hatynyng sonyn: «Tәptishtep jazyp otyrghanymyz, ýgitteushi kim, qoldaushy kim, olardyng artynda kim túr, maqsattary ne, búlay bola berse, biz qazaq naghyz mazaq bolarmyz. Osyny oqyghan, týsingen, sezingen, shynayy dәstýrge, saltqa, qalyptasqan mәdeniyetke berikpin degen azamattar berekesizdikke jol bermey, birigip dinin, dilin qorghasyn degen oimen hazyp otyrmyz», - dep ayaqtapty.
Tura keshegi kenes ýkimeti sekildi. Kenes ýkimeti alghash Torghayda ornady degendey Aqtóbe óniri birinshi «taza islam» aimaghy bolyp jýrmesin...
Ayta ketu kerek, «uahaby strategiyanyn» bir qyry - múnayda. Óitkeni, qazirgi uahaptardyng deni múnay satumen jaghday jasap alghandar. Olardyng kóbi qaltaly azamattar.
Eger ayaqasty jol týsip, Temirge bara qalsanyz búdan ózge de әngimelerdi estiysiz. Kózben kórip kuә bolasyz. Saqaly bar múrty joqtar Shúbarqúdyqta audandyq meshitting aldyna qoyylghan sadaqa jinaytyn jәshikke deyin syndyryp ketken.
Bir din, bir halyqty qyryqqa bólip qyrqystyryp qoyghannan artyq qiyanat joq shyghar. Búryn múnday әngimeler alysta, qazaqqa qatysy joq siyaqty aitylatyn edi. Endi múrnymyzdyng astynda, óz auylymyzdyng ishinde oirandap jatyr. Býkil әlemdi jiyirkendirgen «islam ekstremisteri» bizding eldi de qyrsyqqa úryndyrmasyn. Óstip, qúryp ketpesimizge kim kepil? Óitkeni, olar «jihadtaryn» bizding mәdeniyetten bastap otyrghan joq pa?
Jalpy, elimizding barlyq aimaqtarynda anyz-әngimelerge arqau bolghan, halyq jadynda shyn mәninde kiyeli sanalatyn eskertkishter kóp-aq. Mysal ýshin, Ontýstik Qazaqstannyng Tóle by audanyndaghy «Kóz әuliye», «Ghayyp Eren qyryq shilten», Almaty oblysy Panfilov audanynyng Kóktal auyly manyndaghy «Áulie aghash» taghy basqalar. Jaratushynyng ózi kie darytyp, qasiyetin halyq jadynda saqtaghan búl jaratylystardyng eshkimning «imanyna» ziyany joq. Eshbir qazaq balasy oghan baryp, ony Qúday sanap tabynyp jatqan joq. «Qazaq әuliyege, kiyege, qabirge tabynady» degen mifti qoldan ýrlep, taratyp jýrgender kimderding qolshoqpary ekenin ajyratatyn uaqyt jetken siyaqty. Qúzyrly oryndar, atap aitqanda, aqparat jәne mәdeniyet ministrligi múnday anyz ben tarihy derekterge arqau bolyp, el arasynda qúrmetke ie eskertkishterding birtútas memlekettik reestrin jasap, ony «uahab uymen» ulanghan súq kózderden saqtaugha qam jasamasa, kýni erteng Temir audanyndaghy jaghday jalpylyq sipat alyp ketui әbden mýmkin. Búghan qosa halyq qalaulylarymyzdyng qazirgi zandarymyzda jalang ghana «tarihy jәne mәdeny eskertkishter» dep ýstirt atalatyn qasiyetti mekender men eskertkishterge «ghúryptyq» nemese «ziyarattyq oryndar» mәrtebesin beruge qamdanghany jón siyaqty. Tek aqsha әkeletin múnay búlaqtary men ken kózderin ghana qyzghyshtay qorymay, erte qymtanyp, sol jerdi bizge saqtaghan ór ruhty dana halqymyzdyng haq nanymyna arqau bolghan jәdigerlerimizdi kózding qarashyghynday saqtau qazir kóp aitylatyn «órkeniyettik sananyn» naghyz belgisi bolmaq.

«QYZ ÁULIYE» DEGEN KIM?
"Qyz әuliye" atanyp ketken kiyeli jer turaly aitylyp jýrgen anyz kóp. Biraq «qyz әuliyenin» tarihtaghy oryny turaly naqty eshkim bilmeydi. Halyq sanasynda qalyp qoyghan qasiyetti meken. Onyng shyn aty - Súlu bolghan eken.
Júrttyng aituy boyynsha, «Qyz әuliye» Kenqiyaq manynda jatqan taghy bir kiyeli qorym iyesining qyzy. Óitkeni, apatty jaghdaylar bolghanda, ne bolarda jergilikti halyqtyng týsine bir qart adam men qyz әulie kirip eskertu jasaydy. «Qyz әuliye» jatqan mandaghy jol ýstinde kólik apaty jii bolady. Keybireuler jol sol әuliyening ziraty ýstinen salynyp ketken dep te aitady. Búlay da boluy mýmkin. Óitkeni, búl manda qasiyetti oryndargha tәn belgiler jii bayqalady. Sondyqtan iysi qazaq, aghayyn-tuys bolyp 1996 jyly «qyz әuliyenin» basyna qúlpytas ornatqan. Ol jerde Qúdaydyng qúdiretimen, sol әuliyening qúrmetine me eken, erekshe bir aghash ósip shyqqan. Japan týzde jalghyz ózi túratyn. Búl sol qasiyetti dep aitalatyn jerde. Sosyn halyq sol aghashtyng manyna qúlpytasty ornalastyrghan. Búl - endi belgi. Júrt jerding kepiyetti ekenin biledi, sosyn osy belgi túrghan jerge toqtap, qúran baghyshtap, bet sipap ótedi. Sony byltyr jazda uahaptar shauyp tastady degendi estip jaghamdy ústadym. Kiyeli oryngha tiyiskenderdi Qúday ondyrmaydy deushi edi, atalarymyz, әlgi aghashty órtep shauyp tastaghandar onbaydy-au dep oilaymyn. Eshkim aghashqa tabynbaydy ghoy, ony kie tútyp, belgi, nysan retinde tanidy. Qúrandy da aghashqa emes, sol kiyening iyesi aruaqqa baghyshtap oqidy. Qazaqta kiye, qasiyet degen úghym bar. Sudyng da súrauy bar. Kiye, qasiyetten beyhabar búl qanday dindarlar ekenin bilmedik?!
Lәilә Ámireeva
Aqtóbe qalasynyng túrghyny.

Almas ÚQAN,
№6 (366) 07.02.2008
«Ýsh qiyan» Respublikalyq tәuelsiz aptalyq gazeti.

BIR AUYLDYNG HIKAYaSY

Jaqynda jolymyz týsip, kórshiles Aqtóbe oblysynyng Temir audanyna qarasty Kenqiyaq, Sarykól auyldarynda bolghan edik. Sol saparymyzda ózimiz kórgen, kópshilikten estigen jaghdaylardan keyin auyldaghy diny ahualdyng jaghdayy adam aitqysyz ushyghyp ketkenin kórip, jaghamyzdy ústadyq...

Batpandap kirgen u
Auyl jastarynyng qazaqtyng san ghasyrlyq dәstýrli Islamynan ózgesheleu «dinge» úryna bastauy 2000 jyldardyng basynda bayqalypty. «Ózgesheleu» deytinimiz - jastyghyna qaramay taqualyq kórsetip, namazyn qaza qylmay, tipti qauqityp saqal qoyghan jas «moldalar» eng aldymen kәdimgi ýirenshikti qazaqy dәstýrlerge qarsy shygha bastapty. Mysaly, din men әuliyeni bir sanaytyn auyl qazaghy «әulie degen joq, oghan syiynu - Allagha serik qosu» degendi estigende әueli kýlgen de qoyghan edi. «Jastar ghoy, qyzbalyqpen, bilmestikpen aitady, dinge tereng kirip, bilimi artqan song qoyar» degen. Olay bolmapty.

Bir auyl, eki meshit
«Shamamen 2004 jyldyng kýzinde Shúbarshy (búrynghy Sarykól) auylynda birden eki meshit túrghyzyldy» deydi auyl adamdary. Osy meshit qúrylysynyng ózi auylda ústanym-pikiri bólek eki top payda bolghanyn kórsetti.
Ol meshitting birin - ózderinshe «taza din» ústap jýrgen top túrghyzghan. Búryn auylda meshit bolmaghandyqtan, búlardyng bastamasyn alghashqyda auyl halqy týgel qoldaghan eken. IYgi bastamagha aitary men qosary bar azamattar qayta-qayta jinalyp, birneshe kýn aqyldasqan. Sol kezde osy auylda tuyp-ósken Makar Ótegenov degen auqatty azamat «meshit qúrylysyna qanday material kerek, bәrin kómekteseyin, tek meshitke әkemning atyn berseniz» dep úsynys bildiredi. Onyng әkesi ólerining aldynda balasyna «mening atyma arnap meshit sal» dep amanat aityp ketken eken.
- Meshitti tek qana Allagha qúlshylyq qylghan, aqyretke sengen músylmandar ghana salu kerek, ataq-dәreje ýshin meshit salugha bolmaydy, - dep jauap beredi әlgi toptyng jetekshisi Azamat Kәrimbaev degen azamat.
Qazaqy úghymmen, tipti dәstýrli sharighat sharttarymen qaraghanda, kәsipkerding tileginde esh ersilik joq edi. Meshit salu - ýlken sauapty is bolsa, oghan adamnyng esimin beru - sol meshitte oqylghan namaz, jasalghan qúlshylyqtardyng sauaby әlgi aruaqqa da tiysin degen iygi niyet bolatyn. Tipti arab memleketterining ózinde kisi esimi berilgen meshitter tolyp jatyr. Biraq «taza din» jolyndaghylar auyldastarynyng әlgindey kómeginen osylaysha bas tartqan.
Búl, әriyne, shaghyn auyl ishinde qatty narazylyq tudyrghan. Sóitip, auyldyng ekinshi jaghynan Makardyng bastauymen ekinshi meshitting qúrylysy bastalypty...

Vandalizm
Auyldastary «uahabister» dep at qoyghan әlgi toptyng arasy kóbeygen sayyn isteri de irilene bergen. Ilkide qazaqy salt-dәstýrge sózben qarsy kelse, birte-birte naqty is-әreketke kóshken.
Kenqiyaq pen Sarykól auyldarynyng arasynda, jol jiyeginde jergilikti júrt ejelden qasiyetti sanaytyn «Qyz әuliye» atty jer bar. Búryn ol jerde bir týp jiyde aghashy jayqalyp túrghan. Olay-búlay ótken jolaushylar sol tústa bet sipap, әuliyege dúgha qylsa, әldebir arman-tilegi bar jandar terek bútaqtaryna aqtyq shýberek baylap, sadaqa beredi.
- Biz 30 jylgha juyq Qyz әulie beyitine jaqyn jerde qystadyq. Sol qystauda 1979 jylgha deyin otyrdyq. Qyz әulie turaly mardymdy mәlimet bilmeymin. Biletinim, enem ol kisige qatty senetin. Beyitining basyna jii barushy edi. Auyrghanda, «Qyz әuliye» dep kýbirlep, ishinen birnәrseler aitatyn. «Áuliyening beyitining basynan shyraq janady» deytin, - dep eske alady Balqiya Esqaliyeva esimdi zeynetker.
Sol «Qyz әuliye» ziratynyng basyndaghy belgi bir týnde qiratyldy. Tipti jiyde aghashyn da týbinen kesip, týbirin órtep jiberipti (surette). Dәl osy shamada kórshiles Shúbarqúdyq auylynda Dosjan qaziretting basyndaghy týnek ýiding shatyry úrlanyp, terezesi syndyrylghan. Dosjan ishan - zamanynda Abaydyng әkesi Qúnanbay qajymen birge Mekkege baryp, qajylyqqa kelgen qazaqtargha arnap ýy túrghyzghan tarihta belgili adam bolatyn. Júrt birauyzdan búl әreketterdi әuliyege ziyarat etip kelushilerdi «dinning qas jauy» dep sanaytyn «taza din» jolyndaghylardan keldi desti. Osylaysha últymyzdyng ghasyrlyq senimine qaraqshylyq shabuyl jasaldy.

Qaraqshylar múnymen de toqtamapty. Endi olar jol jiyeginde jol apatynan qaytys bolghan jandargha arnap qoyylghan eskertkish taqtalardy qiratugha kirisken (surette). Jergilikti baspasózde qaraqshylardyng (búl vandalizmdi basqasha qalay ataugha bolady?!) әreketine qarsylyq kórsetilip, qoghamdyq pikir jii kóterilgenimen, naqty nәtiyje bolmady. Qylmys ýstinde ústalghan eshkim joq. Shynyn aitqanda halyq týsi suyq, sózi qatal «taza din» ókilderinen búl kezde qorqatyn da edi. El ishinde «oybay, olar eshteneden qoryqpaydy, eshteneden tayynbaydy, tipti ózderine qarsy kelgen adamdy óltire salady, olardyng әrqaysysynda oq qaru bar» degen qaueset órip jýretin...

Mekteptegi «toy»
Áriyne, uaqyt ótken sayyn «taza din» ústaushylardyng da qatary kóbeygen. Birte-birte «taza otbasylar» payda boldy. Hidjap kiygen qyzdar saqaldy jigitterge túrmysqa shyqty. Tipti mektepting 11 synybynda oqyp jýrgen 1985 jyly tughan qyz bala orta bilim turaly attestattan búryn neke kuәligin qolyna alghandy jón kórgen...
Sarykól auylyndaghy Shúbarshy orta mektebinde oqushylardyng jappay dinmen әuestenui de sol tústa bastalghan. Ásirese shәkirtterding sabaqtan júma namazgha qashyp ketui, qyzdardyng hidjap kiii sekildi mәseleler búl jerde de múghalimderding bas auruyna ainaldy. Balalaryn óz kózqarasy boyynsha tәrbiyeleudi qalaghan «taza din» jolyndaghylar mektep tәrtibin, oqushy kiyim ýlgisin talap etken mektep diyrektorymen sottasugha deyin barypty.

- Qazir bizding mektepte 783 oqushy bar, - deydi mektep diyrektory Alma Quanyshalina (surette). - Ras, osydan biraz búryn oqushylardyng dinge qyzyghushylyghy kýshti boldy. Biraq búl balalyq әuestik qoy. Qazir basyldy. Jalpygha ortaq mektep formasyn saqtaudy talap etemiz. Ras, ata-anasy din jolynda jýrgen keybir oqushy qyzdar mektep formasyn kiygenmen, basyna oramal tartady...
Biz jolyqqan mektep diyrektory Alma Abylayqyzy da, onyng tәrbie jónindegi orynbasary Anetta Chukeeva da mekteptegi din mәselesi taqyrybyna sóz qozghaugha óte qúlyqsyz boldy. Biz olardy týsindik. Sebebi, kóptegen saualdyng jauaby, sheshimi joq. Shyny kerek, búl elimizding kóptegen mektebinde «jabyq» taqyrypqa ainalghan biteu jara bolyp túr.

Bolmay qalghan terakt
«2009 jylghy 23 qyrkýiekte Aqtóbe oblysynyng Múghaljar audandyq sotynda múnayly aimaqta lankestik aktiler jasaugha dayarlanghan-mys degen aiyp taghylghan Qazaqstannyng alty azamaty sottaldy. Sudiya Shapaghat Álniyaz alty er adamdy 12-den 17 jylgha deyin bas bostandyghynan aiyrugha ýkim shyghardy. Olardyng barlyghy Temir jәne Múghaljar audanynyng túrghyndary.
Alty adam lankestik; qarudy zansyz dayarlau men satyp alu, qarudy, oq-dәrilerdi, jarylyghysh zattar men jarylghysh qúrylghylardy úrlau men bopsalau; qaraqshylyq; kәmeletke jasy tolmaghandardy qylmystyq әreketke tartu; qatygezdik pen zombylyqty nasihattaytyn shygharmalardy zansyz taratu degen baptar boyynsha sottaldy.
Biyliktegiler auyldyng alty adamy Aqtóbe oblysyndaghy múnay kәsiporyndaryn jarmaq bolghan degen pikirde. Múghaljar audanynyng prokurory Baghlan Teleu, KTK telearnasyna bergen týsiniktemesinde, búl adamdar «dalalyq oqu-jattyghularyn ótkizip, alghashqy әskery dayyndyq boyynsha, qarudyng qúrylysyna baylanysty kitaptardy oqyp-zerttegen» dedi. Sot Shúbarshy auylynyng túrghyny Azamat Kәrimbaevty «terrorlyq toptyng jetekshisi» dep tapty». («Azattyq» radiosynyng saytynan)
Búl Azamat jogharyda aitylghan «taza» meshit kóterushilerding basshysy bolatyn. Maqalamyzgha qatysy bolmasa da aita keteyik: terrorshyldyq aiyby boyynsha sot ýkimimen 17 jylgha kesilip, jazasyn ótep jatqan Kәrimbaev Arqalyq týrmesinde 23 jeltoqsan kýni qaza boldy. Marqúmnyng әielining aituynsha, Azamatty azaptap-qinaghan, al resmy derek boyynsha ol ózine qol júmsaghan. Qalay bolghanda da Kәrimbaevtyng mezgilsiz qazasy mazasy ketken auyldy taghy da týrli sybysqa toltyryp, tynyshtyghyn alghan oqigha boldy...

Tynyshy ketken auyl
Azamat Kәrimbaevtyng týrmedegi qazasy halyqaralyq úiymdardyng nazaryna deyin ilikken oqigha boldy. Ásirese «Azattyq» radiosynyng sayty osy oqigha tónireginde túraqty әri indete jazyp, qazaq týrmelerinde jazyqsyz sottalghan jandardyng taghdyryna arasha súrap, dýniyejýzilik adam qúqyghyn qorghaytyn úiymdardyng nazaryn audarugha tyrysuda. EYQÚ-gha tóraghalyq etip, ózin «demokratiyalyq, ashyq qogham» retinde tanytyp otyrghan Qazaqstan ýshin búl jaghday, júmsartyp aitqanda, ynghaysyz-aq mәsele bolyp túr.

Sarapshylar múnday jaghdaydyng tuuy «terroristik әreketterge, әsirese diny ekstremistik oqighalargha qatysty sottalghandardyng isi kóbinese jabyq, halyqtan jasyryn jýrgizilgendikten» bolady deydi. Halyq mәselening mәn-jayyn anyq bilmegendikten, sottalghandardyng taghdyryna ayaushylyqpen qaraydy. Múny el ishine iritki salghysy keletin toptar tiyimdi paydalanuda.
2010 jyly nauryzdyng 1-ine qaraghan týni Shúbarshy auylynda Qazaqstan preziydenti otbasynyng sheteldegi jyljymaytyn mýlikteri jayynda myndaghan ýnparaq taratylghan.
Auyldyng ortalyq kóshelerinde qazaq jәne orys tilindegi myndaghan ýnparaq shashylyp, sharbaqtargha, esikterge japsyrylghan. «Bir tang qalarlyghy, - dep jazdy «Azattyq» sayty, - ýnparaqtar audan ortalyghy Shúbarqúdyqta emes, iri múnay kәsipshiligi júmys isteytin Kenqiyaqta emes, shaghyn ghana Shúbarshy auylynda payda boldy. Múnda bar bolghany tórt mynday ghana halyq túrady».
Áriyne, sol kýni-aq auylgha polisiya qyzmetkerleri ghana emes, arnauly maqsattaghy otryad ta kelgen. Ýnparaqty kimning taratqany belgisiz. Key túrghyndardyng aituynsha, jergilikti músylmandardan, oppozisiyalyq úiymdargha býirekteri búratyn keybir azamattardan, sonyng ishinde tirkelmegen «Algha» oppozisiyalyq partiyasynyng belsendisi Elivira Jaqsylyqovadan jauap alynghan, onyng 10-shy synypta oqityn 16 jasar úly Mirjan da tergelgen. Bir qyzyghy, Mirjan Jәdigerovting namazgha jyghylghanyna tórtinshi jyl bolypty. Oqighanyng odan әri qalay órbigeninen habarsyzbyz. Biraq oppozisiyalyq paraqshalardyng sayasy ómiri qaynap jatatyn qalalyq jerde emes, qiyan týkpirdegi shaghyn auylda taratyluy oilandyrady...

Imam túraqtamaydy, aqsaqaldyng auzynda dua joq
Aytpaqshy, «taza din» jolyndaghy shúbarshiylikter túrghyzghan meshitke biz de bas súqqanbyz. Besin namazynyng uaqyty bolatyn. Ghibadatqa jinalghan alty-jeti jigitting bәri de namazyn «ózgeshe», Qazaqstan músylmandary diny birlestigi (QMDB) bekitken dәstýrli imam Aghzam әbu Hanifa mashabyna sәikespeytin ýrdispen oqidy eken. Imamdyq etken jigit bizge de «namazda ayaghyndy taltaytyp túr!» dep birneshe mәrte eskertu jasady. Meshit búryshyndaghy sórede týrli kitap jinauly túr eken. Arasynan Imam Abu Zakariya bin Sharaf an-Navaviyding «Sady pravednyh» atty kitaby kózimizge shalyndy. Búl kitaptyng ishi ekstremistik iydeyalargha toly, tipti ishinde «Jihad kitaby» atty arnayy tarauy bar ekenin biletinbiz...

- Ol auyldaghy diny ahualdy biz erekshe baqylap otyrmyz, - deydi Shúbarshy kenttik okrugi әkimdigining bas mamany Azamat Óserbaev. - Biraq, auyldaghy meshitke imam túraqtamay túr. QMDB-nyng joldamasymen dәstýrge say kózqarasy bar imamdy jiberemiz, biraq túraqty jalaqysy joq, ýii-kýii joq imam kóp úzamay ketip qalady. Endigi oiymyz, kelesi taghayyndalatyn imamgha az-kem jalaqy taghayyndap, ýy berip, túraqtanyp ketuine kómekteskimiz keledi...
Sol joly Kenqiyaq ardagerler kenesining tóraghasy Aymyrza Esenghúlov aghamyzben de (surette) jolyqqanbyz. «Búrynghynyng jolyn kórgen aqsaqalsyz, bilmestikpen adasyp jýrgen jastargha aqsaqaldar jón kórsetpey me?» degen saualymyzgha ardager ózining din joralaryna shorqaqtyghyn aityp aqtaldy. «Biz, jalpy qarapayymhalyq, olarmen sóilespeymiz, olardyng meshitine barmaymyz. Al kýdikti birnәrse bayqasaq, polisiyagha aita qoyamyz» deydi Aymyrza aghay...

Qazbek DALABAEV
www.antisektazko.kz