Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Ruhany janghyru 3835 0 pikir 10 Shilde, 2019 saghat 17:33

Ardaby Mәuletúly: Últtyq jәdiger – úly múramyz

Byltyr Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev "Úly dalanyng jeti qyry" baghdarlamalyq maqalasyn jariyalady, bilesizder. Atalmysh maqalanyng bir tarauy - "Dala foliklory men muzykasynyng myng jyly" dep atalghan edi.

Onda Elbasy: "Bizge «Dala foliklorynyng antologiyasyn» jasau kerek. Sonymen qatar, qazaqtyng qobyz, dombyra, sybyzghy, sazsyrnay jәne basqa da dәstýrli muzykalyq aspaptarymen oryndaugha arnalghan manyzdy tuyndylar toptamasyn – «Úly dalanyng kóne saryndary» jinaghyn basyp shygharu qajet. Úly Dalanyng foliklory men әuenderi zamanauy sifrlyq formatta «jana tynys» alugha tiyis. Sonymen qatar, foliklorlyq dәstýrding ortaq tarihy negizderin izdeu ýshin Qazaqstannyng týrli ónirleri men ózge elderge birneshe izdeu-zertteu ekspedisiyalaryn úiymdastyru qajet" dep taygha tanba basqanday jazghan bolatyn.

Al biyl sәuir aiynyng 24-inen bastap shildening 1-ine deyin Qaraghandy oblysynda keshendi ekspedisiya úiymdastyrylghanyn estigen edik. Ekspedisiyanyng úiymdastyrylu júmystary Qaraghandy oblysynyng әkimdigi jәne Mәdeniyet basqarmasynyng tikeley qoldauymen jýrgizilgen. Osy tústa atalghan ekspedisiyasynyng mýshesi, QR Últtyq muzeyining janyndaghy «Halyq qazynasy» ghylymiy-zertteu institutynyng agha ghylymy qyzmetkeri, ónertanu PhD doktory Ardaby Mәuletúlymen kezdesip, súqbattasqan edik.

- Ardaby Mәuletúly, eldi eleng etkizgen ekspedisiyanyng júmys baghyttary jayly bayandap berseniz...

- Elimizding әr ónirinde “Halyq shygharmashylyghy” ortalyqtary júmys isteydi. Qaraghandy oblysynda úiymdastyrylghan atalmysh ekspedisiya muzykalyq, foliklorlyq, etnografiyalyq baghyttarda júmystar jýrgizip keledi.

- Espedisiya qúramynda kimder boldy?

- Ekspedisiyanyng qúramy 5 adamnan túrady. Shet audanynda kýishilik mektepting songhy túyaghy Dәuletbek Sәduaqasov degen ataqty kýishi atamyz ómir sýrgen. Ol kisining ómirden ótkenine kóp bolghan joq. Ekspedisiyanyng jetekshisi – Dәuletbek Sәduaqasovtyng belbalasy, kýishi Hayrolla Sәduaqasov degen aghamyz.Osy jerde aita ketetin jayt bar. Respublikamyzda, onyng ishinde Qaraghandy oblysynda Hayrolla Sәduaqasov aghamyzdyng bastamasymen qúrylghan «Kýy keruen» atty shertpe kýy ortalyghy bar. Kópshilik qauym arasynda shertpe kýy ortalyghy ne ýshin kerek, shertpe kýidi kәsiby oqu oryndarynda  nasihattap jatyr degen súraq tuyndauy mýmkin.

Búl tústa biz myna mәseleni eskeruimiz kerek. Qazaqtyng kýishilik óneri eki týrli jolmen bizge jetken. Kәsiby bilimi qalyptasqangha deyin, naqty aitsaq, kәsiby bilimi joghary bolsyn, orta bolsyn, barlyghy dalalyq dәstýrden negiz alghany belgili. Dalalyq dәstýr bizge әrtýrli jolmen jetken: bireui qúimaqúlaqtyq әdispen, ekinshisi kózben kórip, qolmen ýirenu әdisimen. Sol qazaqtyng bayyrghy estetikalyq talghamy saqtalghan kýishilik ónerdi ýiretuding osy eki jolynyng negizgi qaghidattaryn saqtau, bolashaq úrpaqqa ýiretu maqsatynda atalghan ortalyq qúrylghan bolatyn. Búl ortalyqta eshqanday nota ýiretilmeydi.

Sonday-aq espedisiya qúramynda QarMU professory Berik Rahimov, «Arqa aqshamy» gazetining shtattan tys qyzmetkeri Bek Noghaybaev, Mәdeniyet basqarmasynan Erlan Eltay  syndy aghalarymyz boldy.

- Ekspedisiya qanday maqsatta júmystar atqardy?

- Qazirgi tanda últtyq múralarymyzdyng qatarynda joghalyp ketu qaupi bar ruhany múralarymyz bar. Mysaly, túrmys-salt jyrlary, jar-jar, jarapazan, synsu, joqtau, qara ólen. Búryndary qazaqta jauyryngha qarap sóileytin qasiyet, sonday-aq baqsylyq saryndar bolghan.  Ekspedisiyanyng negizgi maqsaty atalghan últtyq qúndylyqtardy saqtap otyrghan, kózi tiri kisilerden jazyp alu, qújattau, arhivke alu, nasihattau boldy.

- Qaraghandy oblysynyng qay jerlerinde boldynyzdar?

- Ekspedisiya barysynda Qaraghandy oblysynyng 9 audanyna qarasty auyl, qystaqtardy araladyq.

- Ekspedisiya ayasynda qanday jәdigerler, «bәrekeldi» deytin qanday janalyqtar boldy?

- Ekspedisiya barysynda biz jazyp alghan, últtyq múramyzdy saqtap otyrghan ata-әjelerimizben tanystyrvp óteyin:

Qarqaraly audanynan:

  • Tәttimbet auylyndaghy 1934 jyly tugan Júmabiyke Smakqyzy (eski qara ólen, joqtau, syghsu aitushy);\
  • Mamyraev auylynda túratyn 1926 jyly tughan Napisa Núrmagambetqyzy (júmbak-janyltpashtar jәne «Enlik-Kebek» jәne t.b. qissa-dastandardy jatqa aitushy);
  • Qarqaraly auylynda túratyn 1952 jyly tughan Eleukan Tólukanov (batagói);
  • Núrken auylynda túratyn 1942 jyly tughan Tileuqor Qanapiya (batagói);
  • Qarqaraly audanynda túratyn 1948 jyly tughan Sayat Ospanov (el arasynan ruhany múralardy jinaushy, tarihshy, etnogrof);
  • Qarqaraly audanynda túratyn 1958 jyly tughan Dәulethan Áliúy (batagói)
  • Qarqaraly audanynda túratyn 1945 jyly tughan Amanghaly Myrzabek (Arqa kýilerining múrageri, kýishi);
  • Mamyraev auylynda túratyn 1926 jyly tughan Yrymbiykesh Qynabaeva (eski qara óleng aitushy);
  • Tәttimbet auylyndagy 1942 jyly tughan Batima Bahriydenqyzy (eski qara ólen, joqtau, synsu aitushy);
  • Baqty auylynda túratyn 1939 jyly tughan Tileuqabaq Orynbekúly men 1940 jyly tughan Yrymbekqyzy Kýlzakar (eski qara óleng aitushy jane batagói);

Shet audanynan:

  • Aqadyr kentinde túratyn 1941 tughan Qapen Mintaúly (eski qara óleng aitushy jәne batagói);
  • Aqoy auylynda túratyn 1964 jyly tughan Baqyt Nәzirúly men Zәuresh Árinqyzy (eski qara óleng aitushy jine joqtau, synsu aitushy);
  • Taldy auylynda túratyn 1950 jyly tughan Súraghan Zaghiyúly (eski halyq kýilerin oryndaushy kýishi jәne qoloner sheberi aghashshy);
  • Aqshatau Jarylghap batyr auylynda turatyn  1948 jyly tughan Makesh Tynyshtyqbayúly (halyq  kýishisi);
  • Núra auylynda túratyn 1946 jyly tughan Ayash Álimaqynqyzy (eski joqtau, synsu, jarapazan aitushy);
  • Akadyr kentinde túratyn 1944 jyly tughan Dariya Qalqabayqyzy (eski qara ólen, joqtau, synsu aitushy);

Balhashtan:

  • Shashubay kentinde túratyn 1957 jyly tughan Meyram Ermembetov (Aqtoghay ónirining eski kýilerin jetkizushi);
  • Balhash qalasynda túratyn 1961 jyly tughan Quandyq Sadenov (Balhash ónirining tarihy túlghalary, onyng ishinde kýishilerding oryndauyndaghy ýntaspalardy saqtaushy, qalamger, jurnalist);
  • Balhash qalasynda túratyn 1937 jyly tughan Kýlәsh Sardarbek (Balhash ónirining tarihy túlghalary, onyng ishinde  kýishiler turaly derekter jinaushy, ólketanushy);

Aqtoghay audanynan:

  • Aqtoghay audanynda túratyn 1938 jyly tughan Kýlmara Raqymbekqyzy (Arqadagy ataqty Aqqyz kýishining shәkirti);
  • Saryterek auylynda túratyn 1941 jyly tughan Amantay Toyshykenov (kýishi, әnshi, batagói);
  • Aqtoghay audanynda túratyn 1936 jyly tughan Orazbek Raqymbekov (Aqtoghay ónirinde ómir sýrgen Bilәl sheshenderding múrasyn jәne olar turaly  el arasynda úmyt bolghan aryz-әngimelerdi saqtaushy kókiregi shejirege toly qart);

Búqar jyrau audanynan:

  • Toghyz qúdyq auylynda túratyn 1957 tughan Túyaq Ábilqanúly (eski qara óleng aitushy);
  • Toghyz qúdyq auylynda túratyn 1956 jyly tughan Damys Kólbayúly (eski qara óleng aitushy, batagói);
  • Toghyz qúdyq auylynda túratyn 1977 jyly tughan Ospanhan Seterhan (eski qara óleng aitushy);
  • Toghyz qúdyq auylynda túratyn 1953 jyly tughan Tautek Abutaliyúly Seterhan (eski qara óleng aitushy, batagói);

Núra audanynan:

  • Múzbel auylynda túratyn 1965 jyly tughan Beybit Qapanqyzy (eski qara óleng jәne halyq әnderin aitushy);
  • Kóbetay auylynda túratyn 1946 jyly tughan Saghiolla Qaniyúly (eski halyq kýilerin oryndaushy, kýishi);
  • Kóbetay auylynda túratyn 1950 jyly tughan Qadyr Kýnsanúly (eski qara óleng jane halyq әnderin aitushy);
  • Kóbetay auylynda túratyn 1985 jyly tughan Toqtarbek Qadyrúly (eski qara óleng jane halyq әnderin aitushy);

Osakarovka audanynan:

  • Esenkeldi auylynda túratyn 1945 jyly tughan Nauan Mahmetúly (eski halyq kýilerin jetkizushi, kýishi);
  • Qaraghayly auylynda túratyn 1975 jyly tughan Orynbek Tughanbayúly (eski halyq әnderin jetkizushi);
  • Saryózek auylynda túratyn 1936 jyly tughan Rayhan Muhammedúly (eski halyq kýilerin jetkizushi, kýishi);

Janarqa audanynan:

  • Janarqa audanynda túratyn Muhamedjan Tileuhanov (Arqa kýilerinin qazirgi múragerlerining biri, kýishi);
  • Eskene auylynda túratyn Meyram Úlmaghambetov (Arka kýilerining qazirgi múragerlerining biri, kýishi);

Úlytau audanynan:

  • Amankeldi auylynda túratyn 1938 jyly tughan Kúrmanәly Álimghazyúly (eski halyq әnin jәne jarapazan aitushy);
  • Kenenbay kólinde túratyn 1959 jyly tughan Muhammedrahym Pauedenúly (batagói);
  • Shenber auylynda túratyn 1958 jyly tughan Gýljauhar Abijanova (eski halyq әnin jәne joqtau, synsu aitushy);
  • Shenber auylynda túratyn 1976 jyly tughan Aytolqyn Múqanova (eski halyq әnin jәne joqtau, synsu aitushy);

Temirtau kalasynan:

  • Temirtau qalasynda túratyn 1937 jyly tughan Qúnan Kәripbekov (Tәttimbet kýilerin oryndaushy, kýishi);

Qaraghandy qalasynan:

  • Qaraghandy qalasynda túratyn 1949 jyly tughan Qalken Qasymov (Arqa kýilerining múrageri, kýishi);

Jogharyda aty-jónderi berilgen qarttarymyz kóptegen júmbaqtar, janyltpashtar, jyr-dastandardy aityp berdi. Solardyng arasynda kezinde Qarqaralynyng Mәdy degen auylynda Qaysar baqsydan bata alghan Serik baqsy bar.  Qazirgi kýni emshi retindi qyzmet isteydi. Búl kisi auyryp kele jatqan adamdy bilip otyrady eken. Osynday kisilerdi kóp jolyqtyrdyq.

Shyghys aimaqtarda kezinde qyz úzatqanda, torqaly toylarda, jas qyzdar men jigitter aitysqan. Oghan belgili bir syilyqtar beriletin. Solardyng biri – «Toghyz alu».  Ortagha toghyz týrli zat qoyylady. Sony jenip alugha hareket etedi. Orta eseppen ekspedisiya barysynda  búryn tartylmaghan 70-80 kýi, 40-50 halyq әnderin jazyp aldyq.

- Aldaghy uaqytta osy jazylyp alynghan múralar kópshilikke qalay taraytyn bolady?

- Halyqqa jariya etu maqsatynda Qaraghandy oblsynyng Mәdeniyet basqarmasy kitap shygharudy josparlap otyr. Onyng formaty әzirge belgisiz. QR Últtyq muzeyi «Halyq qazynasy» ghylymiy-zertteu instituty tarapynan arnayy qor qúrylghan bolatyn. Ruhany múramyzdyng әrbir elementi nómirlenip, qorda saqtalady. Muzykalyq shygharmalardan disk qúrastyrylady. Sonday-aq, ekspedisiya kezinde jazylghan múralardan qay ónirde qanday jәdigerlerimizding bar ekeninen últtyq tizim jasalynady. Sonyng negizinde  naqty derekter men faktilerge sýiene otyryp, kitap qúrastyratyn bolamyz.

- Bәrekeldi! Jogharyda atalghan múrany jinaushylardyng  maqamy, olardyng sol ónirding qasiyetine tәn dýniyelerdi notagha týsirui qalay jýzege asady?  Qazirgi zamanauy formagha týsiru kezinde ruhany múralarymyzdyng týpnúsqasynan aiyrylyp qalmaymyz ba?

- Biz tapqan element sol týpnúsqa prinsiypinde jazylady. Nota degen nәrse – qanqa. Biz notagha týsirip tejazyp alamyz. jasaymyz. Onyng týpnúsqasy da saqtalynady.Osy zamangha say jasalynuy ol bólek? Biz sahnadan kórip, estip, tyndap jýrgen  shygharmalardyng týp-tamyry aimaqtyq sarynnan kelgen. Kýishilik  jәne әnshilik aimaqtargha ne ýshin bólinedi? Qarap otyrsanyz, әr rudyng malyna salynatyn tanbasyna deyin bólek. Búl bólinu emes, erekshelik. Sol elding basyna kiygen qalpaghy, әjelerding kiymeshegi de bir-birine úqsamaydy. Oyy, kestesi, formasy jaghynan әrtýrli. Ekspedisiya barysynda  Mongholiyadan kelgen kisi, Shet audanynyng Búrma degen auylynda túratyn apamyz bar eken. Qazaqy ishikting ózin nayman ishik, kerey ishik dep kórsetedi. Sol sekildi  Úlytaudaghy joqtau men Qarqaralydaghy joqtau da eki týrli.

- Qazirgi kýni oryndalyp jýrgen dәstýrli әnderding ózgergenin bayqap jýrmiz. Búrynghy uaqytta kýidin, әnnin, dәstýrli ónerding tarihyn jazatyn ónertanushy adamdar boldy. Sonday dәstýrimizdi jalghastyryp jýrgen  Erkin Shýkiman, Erlan Tóleutay, Erlan Rysqaly aghalarymyz bar. Endi Sizderdi de osy sanatqa qosatyn siyaqtymyz ghoy.

- Erterekte Ábish Kekilbaevtan súqbat alghan edim. Ábish aghamyz «Án bayghús ne kórmedi. Ár kezeng әnge әrtýrli qiyanat jasady. Ánning dauy әli de jalghasyp keledi», – dedi. Qazirgi kýni saf altynday búzylmaghan ne bar desek,  ol – kýy óneri. Án ónerindegi ýlken mәsele bolyp túrghany kezinde mәtinderge jasalghan qiyanattar ghoy. Bizding ortalyqta  ghylymy talqylau jýrgizilip, saraptama beriledi. Dәstýrli oryndaushylyqta oryndaushynyng shygharmany oryndau barysynda emosiyasy qosuyluy mýmkin, biz osy jayttardyng barlyghyna mәn beremiz. arqasy bar, delebesi qozyp, emosiyagha berilip aityluy mýmkin, biz iarynsha mәn beremiz.

- Ekspediyasiya barysynda týigen oi-pikiriniz, qanday úsynystarynyz bar?

- Qazir kóptegen júmystar atqarylyp jatyr. Solardyng biri – halyqaralyq YuNESKO dengeyinde adamzattyng ruhany múrasynyng tizimine qosu. Ondaghy mindet – kýishilik ónerding týp tórkinin dalalyq mektebin saqtap qalu. Alys-jaqyn shetelderde Mәdeniyet ministrliginen bólek ruhany múralardyng elementin qorghaytyn arnayy Zandar bar. Býkil oblysta Mәdeniyet basqarmasy bar. Al onyng janynda Halyq shygharmashylyq ortalyqtary júmys isteydi. Aldaghy uaqyttarda  14 oblys kólemin qamtityn keshendi ekspedisiya qúrylyp, últtyq jәdigerlerimizding jazylyp, olardyng saqtaluyna kónil bólinui kerek dep esepteymin.

Súhbattasqan Eldos Toqtarbay

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2253
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3511