Stalin jәne QAZAQSTAN
«Federasiya syry maghan mәlim, - depti Iosip Broz Tito. - KSRO-nyng ózi - odaqtas bolamyz dep tóniregindegi elderdi bauyryna basyp alghan federasiya. 15 respublika dep tek qaghazda jazylghan, úranda ghana aitylady. Al shyndyghyna kelsek, respublikalardyng eshqaysysynda da tәuelsizdik belgisi joq. Ras, ondaghy respublikalarda jasap otyrghan halyq ókilderine iri-iri qyzmetter bergen. Biraq olargha mәseleni óz betterimen sheshetin qúqyq berilmegen. Tek Stalinning shynashaq qozghalysynan qorqyp, Mәskeuding núsqauymen júmys istep jýrgen prorabtar ghana bar. Kenes Federasiyasyna kirgen respublikalardyng basshylyghyna tek orystar ghana qoyylady. Jalpy últ mektepteri qysqaru-da. Sabaghy orys tilinde jýretin mektepter ghana kóbeyde. Osyghan baylanysty últ tilderining shenberi taryluda. Onyng ýstine býginge deyin qanshama últtyng ózi jәne tili ajal tapty deniz ol elde. Ol respublikalar Stalin sosializmin kýsh kórsetu organdary arqyly ghana moyyndap otyr. Kenes Odaghyndaghy otyzynshy jyldardaghy jalpy qughyn-sýrgin, atu, asu, týrmege qamau, Sibirge aidaudy esterine alyndarshy. Eger biz Balqan Federasiyasyn qúratyn bolsaq - aldymen sol arqyly Kenes Odaghynyng shekarasy keneymek, ekinshiden, onyng alaqanynyng astynda-ghy respublikalar ótken qandy qyrghyn, erteng bizding de basymyzgha kelmeytinine kim kepil?» (y.Gorenko. «Stalin - Tito». M. Politizdat, 1991, 42-bet).<
«Federasiya syry maghan mәlim, - depti Iosip Broz Tito. - KSRO-nyng ózi - odaqtas bolamyz dep tóniregindegi elderdi bauyryna basyp alghan federasiya. 15 respublika dep tek qaghazda jazylghan, úranda ghana aitylady. Al shyndyghyna kelsek, respublikalardyng eshqaysysynda da tәuelsizdik belgisi joq. Ras, ondaghy respublikalarda jasap otyrghan halyq ókilderine iri-iri qyzmetter bergen. Biraq olargha mәseleni óz betterimen sheshetin qúqyq berilmegen. Tek Stalinning shynashaq qozghalysynan qorqyp, Mәskeuding núsqauymen júmys istep jýrgen prorabtar ghana bar. Kenes Federasiyasyna kirgen respublikalardyng basshylyghyna tek orystar ghana qoyylady. Jalpy últ mektepteri qysqaru-da. Sabaghy orys tilinde jýretin mektepter ghana kóbeyde. Osyghan baylanysty últ tilderining shenberi taryluda. Onyng ýstine býginge deyin qanshama últtyng ózi jәne tili ajal tapty deniz ol elde. Ol respublikalar Stalin sosializmin kýsh kórsetu organdary arqyly ghana moyyndap otyr. Kenes Odaghyndaghy otyzynshy jyldardaghy jalpy qughyn-sýrgin, atu, asu, týrmege qamau, Sibirge aidaudy esterine alyndarshy. Eger biz Balqan Federasiyasyn qúratyn bolsaq - aldymen sol arqyly Kenes Odaghynyng shekarasy keneymek, ekinshiden, onyng alaqanynyng astynda-ghy respublikalar ótken qandy qyrghyn, erteng bizding de basymyzgha kelmeytinine kim kepil?» (y.Gorenko. «Stalin - Tito». M. Politizdat, 1991, 42-bet).<
Qazaq jerinde patshalyq imperiya men zorlyqqa qarsy shyn mәnindegi maqsatty, barlyq әleumettik kýshterin qamtyghan últtyq sayasy qozghalys 1917 jylghy aqpan tónkerisinen keyingi kezende bastaldy. Jyldyng ortasynda Alash partiyasynyn, al sonyna qaray Týrkistan avtonomiyasynyng (Qoqanda), al onyng artyna Alashorda ókimetining (Orynborda) qúryluy búl qozghalystyng naqty nәtiyjeleri bolatyn. Alash qayratkerleri óz qyzmetinde negizinen eki maqsatty: birinshiden, qazaq elin otarlyq ezgiden azat etu, ekinshiden, qazaq qoghamyn ortaghasyrlyq mesheulikten órkeniyetti әleumettik-ekonomikalyq jәne mәdeny damu jolyna alyp shyghudy kózdedi. Qazaqtyng últtyq iydeyasy zaman talabyna say sapalyq túrghydan jedel jetildi. Ony jetildirushi hәm qozghaushysy Alash partiyasyn shynayy qajettilikten qúrghan Alash qayratkerleri tarihy mýmkindikti mýlt jiberip almau jolynda jan ayanbay enbek etti. Búl - el tarihyndaghy eleuli kezeng turasynda Preziydent N.Nazarbaev: «HH ghasyrdyng alghashqy shiyregindegi Qazaqstannyng qoghamdyq-sayasy ómirindegi Alash partiyasynyng alatyn orny men qyzmetin zertteu - Otandyq tarihymyzdyng eng ózekti mәselelerining biri. Óitkeni kezinde «Alash» partiyasynyng jetekshileri úsynghan qaghidalary kýni býginge deyin óz manyzyn saqtap otyr»,- dep әdil baghasyn berdi.
Tónkeristing basynda qazaq halqy últtyq avtonomiyany Qúryltay jinalysy arqyly da almaq boldy, biraq keyingi Qazan tónkerisi men eldegi azamat soghysy qazaqtardyng kózin ashty. Bostandyqtyng qúny qymbat, sondyqtan da biylik basyndaghylar bostandyqty onay bere qoymaydy. Tәuelsizdik pen bostandyqqa tek úiymdasqan kýres arqyly ghana jetuge bolady. Kýres nәtiyjeli bolu ýshin qoghamdyq ortadaghy әrtýrli sayasy aghymdargha beyimdele biluding jәne kýres jolynda senimdi odaqtastardy tanday biluding ýlken manyzy bar.
Sonday qysyltayang shaqta, 1918 jyly nauryz aiynda Stalin telegraf arqyly «Alashorda» ýkimetimen baylanysqa shyghyp, Alash atynan ókildik etip sóilesken Halel Ghabbasovqa Qazaq avtonomiyasyn moyyndaytynyn mәlimdedi. Tәuelsizdikke bet alghan azattyq jolynyng sýiinshi habary myna qújattan bastalady:
«1918 j. 19 martta sovet ýkimetining mýshesi, últ júmystaryn basqarushy komissar Stalin Mәskeuden Semeydegi «Alashordanyn» bastyghy Álihan Bókeyhanov hәm onyng joldasy Halel Ghabbasovty auyzsha sóilesetin tóte telegrafqa shaqyrdy. Erteninde 20 martta komissar Stalin men Halel sóilesti. Stalin «Alash» avtonomiyasy turaly sóilespekshi eken. Eki jaghy óz pikirlerin aitysyp, aqyrynda Sovet ýkimetining atynan halyq komissary Stalin mynany aitty:
«Russiyadaghy halyqtardyng qúqyqtary turaly Halyq komissarlary shygharghan belgili erejesi búl kýnge sheyin últ mәselesi taqyrypta Sovet ýkimetining negizgi qyzmet jobasy bolyp keledi. Ýshinshi sovetter sezi osy erejeni jayghastyrugha qauly qyldy. Óziniz bizge tapsyryp otyrghan, jalpy qazaq-qyrghyz sezining qaulysy týgelimen jaghary jobagha muafyq keledi. Biraq jalghyz-aq shart qoyamyz: eger sizding sezinizding qaulysy ókilderinizding sovet ýkimetin tanugha halaf bolmasa bolghany. Ýshinshi sovetter sezi sovetskiy federasiya nizamyn jasap ham búl mizam IVsovetter sezining bekituine salynsyn dep qauly qylyndy. Búghan qaraghanda endi sózdi qoyyp, iske kirisu kerek, yaghni, әrbir túrmysy, salty basqa halyqtar jergilikti sovettermen qosylyp, avtonomiya, federasiya alu qúqy basybayly bólinip ketu sekildi últ niyetterin jaryqqa shygharugha sez shaqyratyn komissiya qúrugha tyrysu kerek. Biz oilaymyz, jalpy qazaq-qyrghyzdyng ókilderiu tez qamdanyp, ynghayly uaqytty ótkizbey, jergilikti sovettermen birigip, әlgidey komissiyany qúrar. Sizden ótinemiz, bizding jauabymyzdy «Alashordanyn» kenesine salyp, jauap qaytarsanyzdar eken.
Adres: Mәskeu, Kremli, Halyq komissarlarynyng bastyghy Leninge hәm halyq komissary Stalinge».
Mine, «Alashorda» men kenes ýkimetining arasyndaghy alghashqy jәne basty kelisim qújaty osy. Búl - qazaq memlekettigin qúrugha mýmkindik bergen resmy qújat.
21 nauryz kýni «Alashorda» ýkimeti 11 baptan túratyn kelisim shartty Kremlige jiberdi. Onda myna sharttar:
1. 1917 jyly jeltoqsannyng 5-nen 12-ne deyin Orynborda ótken jalpy qazaq sezining qaulysy boyynsha «Alash» avtonomiyasy jariyalandy jәne onyng territoriyasyna - Semey, Aqmola, Torghay, Oral, Syrdariya, Ferghana, Jetisu, Bókey ordasy, Zakaspiyskiy oblysynyng Manghyshlaq uezi, Samarqan oblysynyng Jizaq uezi, Amudariya bólimi, Altay guberniyasyna qaraghan Biyski, Barnaul, Zmeynogor uezderindegi qazaqtar basym qonys jaylaghan jerler kiredi;
2. «Alashorda» ýkimetine qazaqtan basqa últtardyng ishinen azynan-az, kóbinen-kóp mólsherde jiyny on adam mýshe bop kiredi;
3. Zang shygharatyn jәne biyleytin oryn - «Alashorda»;
4. Oblystyq bólimderding kómegine sýienip Qúryltaydy shaqyru «Alashordanyn» qúqynda bolady;
5. Ókilderdi uezder, qala túrghyndary saylaydy;
6. Búl zang kýshine engenshe búrynghy zemstvolyq jәne qalalyq qúrylymdar júmys isteydi;
7. Qazaq-qyrghyzdar arasyndaghy isti saylanghan sottar qaraydy;
8. Qúryltaydyng qaulysyna sәikes qazaq-qyrghyz milisiyasy qúrylady;
9. «Alashordagha» baylanysty týrmege qamalghandar bosatylsyn jәne olardy qudalau toqtatylady;
10. Moskvadaghy «Alashordagha» qatysty isterdi elshi retinde Halel jәne Jahansha Dosmúhamedovter jýrgizedi;
11. Osy sharttardy Kenes ókimeti qarap, kelisimge otyruy tiyis» dep atap kórsetildi.
Búl úsynysqa «mәseleni tezdetip sheship, sózden iske kóshudi» úsynghan Lenin men Stalin bir aidan astam uaqyt jauap bermedi. Azamattyq soghys jýrip jatqan el ýshin búl tym úzaq uaqyt. Sondyqtan da shúghyl týrde 1918 jyly 21 sәuirde «Alashordanyn» kýnshyghys bólimining bastyghy Halel Ghabbasov Lenin men Stalinge:
«Qazaq avtonomiyasynyng mәselesi - qazaq halqy ýshin ómir men ólim mәselesi bolyp tabylady. 2 sәuir kýni komissar Stalin arqyly tura, symsyz torappen joldanghan Halyq komissarlary kenesining kózqarasy qazaq halqynyng arasyna azdaghan júbanysh әkeldi.
Alayda jergilikti halyqtyng tabighy talabyna óktemdikpen qarau jergilikti kenes deputattary túrghysynan tyiylmay otyr. Qazaq úiymdaryn alandatyp, últtyq arazdyqty órshitedi. Búl otty der kezinde óshiru kerek jәne úiymdastyru júmystaryna shúghyl týrde kirisip, bas kóterip kele jatqan alasapyran men tolqulardyng aldyn alu qajet. Qazaq halyq kenesi - qazaq halqynyng talabyn búljytpay oryndaydy, sondyqtan da avtonomiya iydeyasyn tezdetip jýzege asyrugha mýmkindiginshe kýsh salady jәne sizderden shúghyl jauap kýtemiz. Resmy mәlimetimizdi 3 sәuir kýni tura symsyz torap arqyly joldadyq.
«Alashordanyn» tóraghasynyng orynbasary - Ghabbasov» degen jedelhat joldady. (GSPI, 558-qor,1-tizbe,29-is,182bb);
«Alashordamen» eki ortadaghy kelisimdi jýrgizgen Stalin basqarghan ókimet aragha tura on jyl ótken song ekinshi «әriptesin» - Halel Ghabbasovty týrmege qamap, atu jazasyna kesti.
Alashorda ózin resmy moyyndaudy ótinip býkil reseylik biylikten ýmitker Omby jәne Samara ýkimetterine, keyinnen olardyng múragerleri bolghan Ufa Diyrektoriyasy men admiral Kolchakqa qayyrylghanymen, búlar da ony moyyndaghysy kelmedi. Ol azday Diyrektoriya 1918 jyly 4 qarashadaghy úigharymy boyynsha Alashorda ortalyq ókimetining joyylghandyghyn mәlimdep, artynsha ózi de kelmeske ketti.
1919 jyldyng basynda Kenestik Qazaq avtonomiyasyn qúrugha qolayly jaghday tudy. Ol ýshin kóptegen dayyndyq júmystaryn jýrgizip, oblystyq, uezdik kenesterding basyn qosyp, basqaratyn býkilqazaqtyq bir komiytet - úiym kerek. Dalalyq Qazaq ólkesining Tótenshe komissary Áliby Jangeldin sol oilaryn negizdep 1919 jylghy mamyrdyng basynda Reseydegi Halyq Komissarlary kenesine arnayy hat joldady. Onyng úiymdyq qúrylymy, kim basqaruy tiyis, mýsheleri kimder boluy kerektigi jóninde de naqty úsynys jasady.
Kazrevkom mýsheligine súryptalyp alynghan kandidattar qatarynda Baqytjan Qarataev, Ahmet Baytúrsynov, Múhamediyar Túnghanshiyn, Seyitqaly Mendeshev, Bayqadam Qaraldin ataldy. Stanislav Pestkovskiyding kuәlandyrghanynday, Kenestik ýkimet basshylary Kazrevkomnyng tóraghasy jergilikti últtyng ókili - qazaq bolsyn dep birauyzdan kelisip qoyghan bolatyn («Sovetskaya stepi», 1930, 4 oktyabrya).
Kimdi qoy kerek? Ángime soghan tirelgen.
...Tandau revolusiyalyq júmys tәjiriybesi jetkilikti, sayasy kózqarasy, ústanghan baghyty jaghynan da senimdi Áliby Jangeldinge týsti. Ortalyq ýkimet pen partiya basshylyghy ony Kazrevkom tóraghalyghyna taghayyndaudy úighardy. Búl sheshim turaly IY.V.Stalin Á.Jangeldinning ózin onasha bir qabyldaghanda ashyq aityp, kónildendirip te qoyghan.
Jeme-jemge kelgende Kazrevkom tóraghalyghyna Últ isteri jónindegi halyq komissarynyng orynbasary Stanislav Pestkovskiydi taghayyndaudy úigharghanyn aitty.
Osylaysha Qazaq elin basqaru tizginin «beytarap últ» ókilining qolyna ústatu dәstýrge ainalyp kete bardy.
1918 jyldyng qarasha aiynyng basynda Batys Alashorda ýkimeti Alashorda ýkimetining taratylghandyghy jәne biylikting týgeldey Kolchak qolyna kóshkendigin habarlaghan eki jedelhatty qatar aldy.
Batys Alashorda ýkimeti búl búiryqqa baghynbaytynyn, óz qarauyndaghy territoriyada basqarudy búrynghysha jýrgize beretinin mәlimdedi.
1919 jyly aqpannyng ayaghy men nauryz aiynyng basynda Batys Alashorda ýkimeti Sovettik Reseymen baylanys ornatu joldaryn izdey bastady.
Osydan keyin Qazaq ýkimetine issaparmen Týrkistan maydany men Kirvoenrevkom uәkilderi keldi. Týrkistan maydanynyng uәkili, 1 armiyanyng Revvoensovet mýshesi Naumov pen Kirvoenrevkom mýshesi Begimbetov óz mekemeleri atynan kelissóz jýrgizuge, Qazaq ýkimetining Sovet ókimeti jaghyna shyghuynyng sharttaryn anyqtaugha jәne songhy sheshim qabyldaugha ókiletti boldy. Naumov pen Begimbetovting jýrgizgen kelissózderi men qabyldanghan sheshimderi 1920 jylghy 1 qantardaghy hattamada tirkelgen.
Kelisimning negizi tómendegi basty erejelerden qúraldy:
1. Batys Alashorda Kirvoenrevkomgha qosylady, Alashordanyng barlyq qory (kapitaly) men mýlki Kirvoenrevkomgha kóshedi.
2. 1919 jylghy Ortalyq Kenes ókimetining Alashorda qayratkerlerining jetekshileri turasynda jasaghan rahymshylyqqa sәikes Batys Alashordanyng basshylarynyng da qauipsizdigi men jeke bas qúqyqtary qamtamasyz etiledi.
3. Túraqty qazaq әskery bólimderi uaqytsha Týrkistan maydany basshylyghyna baghynady, aldaghy taghdyry turaly mәselening sheshilui Respublikanyng joghary basshylyghynyng qúzyryna qaldyrylady.
Barlyq isti, mýlik pen qarajatty Qyzylqoghagha kelgen Kirvoenrevkom mýsheleri Naumov pen Begimbetovke tapsyrghan Jahanshah ýkimetining basshylary әri qaray kelissózder jýrgizu qajettiligi syltauymen Orynborgha shaqyrylady. Olardy qabyldaghan Kirvoenrevkom tóraghasy S.Pestkovskiy Batys Alashorda basshylarynyng beseui, atap aitqanda, Jahanshah Dosmúhamedov, Halel Dosmúhamedov, Kәrim Jәlenov, Isa Qashqynbaev, Erkin Atshybaevtyng Mәskeuge shaqyrylyp jatqanyn eskertip, jedel poezgha otyrghyzyp jýrgizip jiberedi. Biraq olardy Mәskeude eshkim eley qoymaydy. Ortalyq ókimetting qabyldauyn kýtip kózderi talady. Búghan narazylyq bildirgen Dosmúhamedovter ózderine tanys Stalinning atyna tómendegidey hat jazady:
«Biz, Alashorda ókilderi, Mәskeuge kelip, túryp jatqanymyzgha bir aidan astam uaqyt ótti, osy kezge deyin ózimizding shaqyryluymyzdyng sebepterin týsindirudi, osyghan baylanysty mәselelerdi mýmkindiginshe tezirek qaraudy ótinemiz. Bizding otbasylarymyzdyng Orynborgha jaqyn jerde mýldem panasyz qaluy da osy ótinishti jazugha sebep bolyp otyr, olardyng arasynda biz ketkende ókpe auruymen, sýzekpen auyrghandar da boldy. Eger osy bayandama hatta aitylghan basty negizderdi dәleldeuge aighaqtar qajet bolsa, kerekti qújattardy kórsetuge jәne Kenes ókimeti basshylarynyng kýdigin tughyzbaytyn adamdardyng týsinikteri men jauaptaryn beruge әzirmiz.
Qorytyndysynda biz, Alashorda ókilderi, ózimizding Qazaq ólkesindegi sayasy basshylyq pen Uaqytsha Ýkimet basshylyghyna halyqtyng óz tandauymen, halyqtyng qalauymen kelgenimizdi mәlimdeudi qajet dep esepteymiz. Qiyn-qystau kezende basshylyqta bolghan biz, óz shama-sharqymyzben mýmkinshiligimizge qaray óz halqymyzdyng erkin, qalauyn jýzege asyru jolynda qyzmet ettik.
Senip tapsyrylghan biylikti óz erkimizben Kirvoenrevkomgha bere otyryp, biz búl is-qimyl qazaq halqynyng prinsipterine qayshy kelmeu kerek degen oigha sýiendik, óitkeni Kirrevkom ózi qyzmet etken múratqa, Qazaq ólkesin avtonomiyalyq basqaru iydeyasyna qyzmet etedi nemese etuge tiyis. Ázirge, jalpy Memlekettik biylik jaghdayynda ózin-ózi saqtau ýshin Qazaq halqynyng óz memlekettik apparaty boluy tiyis degen sayasy oidy qúptay otyryp, biz Qazaq ólkesin basqarushy joghary organdargha mindetti týrde aralasuymyz kerek degen niyetten aulaqpyz. Sonymen birge, ólkedegi avtonomiyalyq biylikti jýzege asyrushylardyng qanday da bolsyn sayasy senim, nanymdaryna qaramastan, biz ózimizding barlyq kýsh-jigerimiz ben bilimimizdi, enbegimizdi qazaq ólkesining gýldenui ýshin júmsaugha әzirmiz.
Biz taghy da tek «ónin ainaldyrghan» úlyderjavalyq ýstemdik pen qúldyqtyng ornauyna, sonday-aq qazaqtardyng taghy da úlyderjavalyq sayasattyng qyzmetshisi men qolshoqparyna ainaluyna barlyq jan-tәnimizben qarsymyz». (RGASPI, 558-qor, 1-tizbe, 29-is, 202-203bb).
Jogharydaghy beseu týgeldey qol qoyghan osynau әri bayandau, әri ótinish hattan alashtyqtardyng halqy ýshin joghary saliqaly maqsattardy kózdegenin, osy jolda kýresten eshqashan da ainymaghandyghyn aiqyn angharugha bolady. Úlyderjavalyq ýstemdikke alghashqy kýnderinen-aq úmtylghan bolishevizmge jasaghan eskertuindey estiledi.
Mәskeude taghy da әure-sarsangha týsken Batys Alashorda basshylary azamat soghysy jyldary aqgvardiyalyq kazak-orystarmen «tyghyz baylanysta bolghany ýshin» jergilikti jerde jauap beruleri kerektigi jeleuimen Orynborgha keri qaytaryldy. Kirvoenrevkom olardy әskery tribunal sotyna tartady. («Jana ghasyr», 2006, №6, 77-bet).
Osylaysha qazaq elining ghasyrlar boyy myndaghan asyl azamattary basyn tikken biyik armany - últtyq memlekettikti qalpyna keltiru isi Alash qozghalysy, Alashorda ýkimetimen birge tarih qoynauynda, totalitarlyq óktemdik pen imperialistik zombylyqtyng shanyna kómilip qala berdi.
Stalinning jek kóretin eki ýlken jauy bolghan. Bireui - Troskiy de, ekinshisi - Mústafa Shoqay. Troskiyden biylikke talasady dep qoryqsa, Mústafadan kenes ókimetining eng bir shúrayly ólkesin bólip әketedi dep qoryqqan.
Kýshtep jaulau әdisin qoldanghan Lenin men Stalin «qyzyldary» Týrkistan avtonomiyasyn da qangha túnshyqtyryp joydy. Kommunistik imperiyanyng ezgisinde qalghan týrki halyqtaryn orystandyru sayasatynan qorghau jәne halyq retinde joyylyp ketu sayasatynan qorghau isin últ kommunisteri tatar Mirsaid Súltanghaliyev, ózbek Fayzulla Qojaev, Akmal Ikramov, qazaq Túrar Rysqúlov, Ahmet Baytúrsynov tәrizdi qayratkerler óz qoldaryna alugha kýsh saldy.
Mústafa Shoqay, Zaky Validy tәrizdi Resey týrikterining últ-azattyq qozghalysynyng kórnekti qayratkerleri endi kenestik týrikterding tәuelsizdigi ýshin kýresti shetelderde jalghastyrugha mәjbýr boldy.
Bolishevikterding ýreylengeni sonsha, 1922 jylghy 21 qarashada IY.Stalin qol qoyghan Býkilodaqtyq Ortalyq Atqaru Komiytetining arnayy qaulysy jaryq kórdi. Onda shetelge ketip, oralmaghan azamattardy zannan tys dep jariyalaghan. Eng soraqysy, búl zannyng keri kýshi bolghan joq, yaghny shet elderge búryn ketkender, tipti KSRO azamaty bolmaghandar da qylmystyq jauapkershilikke tartylyp, olargha atu jazasy qoldanylghan.
Bizge belgilisi, Mústafa Shoqay eshqashan Kenes Odaghynyng azamaty bolghan emes. Soghan qaramastan, biylik basyndaghylar ony elge qaytarugha tyrysqan. Keybir derekterge qaraghanda, Kenes Odaghynyng Fransiyadaghy elshisi L.B. Krasin Shoqaymen birneshe ret arnayy jolyqqan. Tipti oghan Kenes ókimeti Shyghys elderining birine elshilik qyzmet úsynyp otyrghanyn aitqan. Biraq Mústafa Shoqay odan ýzildi-kesildi bas tartqan. Sebebi tughan elinde ózin qanday qauip kýtip túrghanyn anyq sezingen. Mysaly L.Beriyanyng IY.Stalinge bergen anyqtamasynda 1919-1930 jyldar aralyghynda VChK-OGPU organdary arqyly KSRO-da 2,5 mln. adamnyng sayasy jeleulermen atu jazasyna kesilgenin kórsetken. Osynday jaghdayda Mústafa Shoqaydyng elge oraluy óte qauipti bolghany aidan anyq.
Atap aitu kerek, Mústafa Shoqaydyng tútas Týrkistan turaly iydeyasy I. Stalindi qatty alandatty. Ol onyng aldyn-alu maqsatynda qauipsizdik organdaryna respublikadaghy barlyq ziyaly degen azamattardy qatang baqylaugha aludy tapsyrdy. Keyin olardy Mústafa Shoqaydyng sayasy qyzmetine esh qatysy bolmasa da, «ekilik», «ýshtik», «ayryqsha kenes» siyaqty sottan tys qúramdarmen ayausyz jazalady. Mústafa Shoqaydyng ózine baylanysty OGPU organdary «Dvulikiy», «Svetoch» jәne «Frans» ataularymen ýsh operativtik is qozghap, olar boyynsha tekseru júmystaryn jýrgizdi. Osy isterding sonynda ondaghan tynshylar da bolghan.
«1927-1937 jyldardaghy RSFR Halyq Komissarlar Kenesi tóraghasynyng orynbasary Túrar Rysqúlovqa deyin qazaq balasy dәl múnday qyzmet atqaryp kórmegen bolatyn». Búl - Preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng tasqa basylghan pikiri. Filologiya ghylymdarynyng doktory, professor Mekemtas Myrzahmetov: «Túrar Rysqúlovty býkilәlemdik sayasy qayratkerler dengeyindegi túlgha retinde tanugha tiyispiz», - deydi.
Túrar Rysqúlov 1919 jyly 31 nauryzda Týrkistan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining janynan Músylman burosyn qúryp, az uaqyttyng ishinde-aq onyng bedelin kóterip, el biyligine eleuli yqpal etti. Tipten respublikadaghy negizgi mәseleler sol Buronyng qarauyna qoyylyp, sheshimin tauyp jatty. Rysqúlov Buroda ekonomika, mәdeniyet, qarjy, әsker, til, shekara, sot jýiesinen bastap basqa da ózekti mәselelerdi qarap, sheshudi qamty bastady. Basshylyqqa jergilikti últ ókilderin tartty. Týrkistan KP OK-in, Týrkistan Atqaru komiytetin Buromen sanasatyn jaghdaygha keltirdi.
1920 jyly 21 qantarda Túrar Rysqúlov Týrkistan Atqaru Komiytetining tóraghasy qyzmetine kóterildi. Ol múnda da iske batyl kiristi. Mәjilisterde birqatar komissariattardy qatty syngha aldy. Syrttan kelgen toghyshar basshylardy bosatyp, oryndaryna jergilikti últ ókilderin taghayyndady. Týrkistan Kommunistik partiyasyn «Týrki halyqtarynyng Kommunistik partiyasy» dep qayta ataudy úsynyp, ony ótkize de bildi. Rysqúlovtyng kózdegen maqsaty, týpki iydeyasy - týrki dýniyesin biriktiru. Áueli avtonomiya qúryp, odan keyin konfederasiya jasau. Qysqasy, birtútas týrki memleketin qúru. Ol sonda ghana Týrkistan úly derjavagha ainalatynyn bildi.
1920 jyldyng 25 mamyrynda T.Rysqúlov V.I. Leninning qabyldauynda boldy. Ol Leninge birneshe tyng úsynystarymen shyqty. Solardyng biri - Týrkistan Respublikasyndaghy biylikti Týrki komissiyasyna emes, Týrkistan Atqaru Komiyteti men Týrkistan Halyq Komissarlar kenesine berudi úsyndy. Týrikkomissiya mýsheleri komiytettin, yaghny Kommunistik partiyanyng ókilderi edi. Lenin onyng búl úsynystarymen múqiyat tanysyp, arnayy qaraudy keyinge shegerdi de, onyng keybir tarmaqtaryna azdaghan ózgerister endirip, ózinshe paydalandy. 1922 jyly RKP(b) Ortalyq Komiytetining Bas hatshylyghyn IY.Stalinge berip, ózi KSRO Halyq Komissarlar Sovetining tóraghasy boldy. Demek Rysqúlovtyng úsynysy iske asty.
RKP(b) HII sezi 1923 jyly 17-25 sәuir aralyghynda ótti. Sezding kýn tәrtibindegi negizgi mәselening biri - últ mәselesi boldy.
Búl mәsele boyynsha IY.V.Stalin «Partiyalyq jәne memlekettik qúrylystyng últtyq sәtteri turaly» degen bayandama jasady. Bayandamany talqylau barysynda jaryssózge shyqqan 19 adamnyng biri Túrar Rysqúlov boldy. Ol sózinde últ mәselesining eng ózekti tústaryna toqtaldy.
«Biz, - dedi T.Rysqúlov, - ishki sayasat qatynasynda mәselening teoriyalyq túrghydan qoyyluynan praktikalyq túrghydan qoyyluyna oiysudamyz. Meninshe, últ mәselesi mәsele retinde, kóp últty memleket jaghdayynda ghana ómir sýredi», (RKP(b) HII sezi 17-25sәuir, 1923 j. Stenografiyalyq esep (orys tilinde). Moskva, 1968 j., 510-b.). Sondyqtan da T.Rysqúlov sezd delegattaryna búl mәselege әrqashan sergek, erekshe sezimtaldyqpen qarau kerektigin eskerte kele, el halyqtarynyng birtútas federativti odaqqa birigu prosesi birneshe kezendi basynan keshirgenin atap kórsetti.
V.IY.Leninning «Últtar turaly nemese avtonomiyalandyru turaly mәsele jóninde» degen haty T.Rysqúlovqa kóp oy saldy. T.Rysqúlov IY.Stalinning qynyr minezin, dóreki júmys әdisin jәne әkimshilikke óte qúmar ekenin búrynnan biletin. Últ isteri halyq komissariatynda birge qyzmet istegen jyldary Stalinning bolmysyn birshama zerttep biluine mýmkinshiligi boldy. Onyng ortalyqtyng sheksiz óktemdigin ornatu arqyly jeke biylikke úmtylatynyn sezdi. T.Rysqúlov osylardyng bәrin tarazylay kele, qúrylghan odaq әrdayym shynayy federativtik sipatta qalu ýshin, odaqtyq ýkimetting últ respublikalarymen ara qatynasyn naqty bekitu jәne sany az últtar men úlystardyng mýddesin zandy týrde qorghap, tiyimdi mәselelerdi demokratiyalyq jolmen әdil sheship otyratyn «erekshe últtar palatasyn» qúru kerek dep týidi. («Týrkistan», 2008, 6 qarasha).
1923 jylghy mausym aiynyng 9-12 kýnderi RKP(b) OK-ti tariyhqa Tórtinshi kenes degen atpen kirgen әigili últ mәslihatyn ótkizdi. Keneske 58 deputat, odaqtas respublikalar men oblystardan jauapty qyzmetkerler qatysty.
Kenesting kýn tәrtibinde eki týrli mәsele qaraldy: birinshisi - «M.S.Súltan-Ghaliyevting isi» jóninde Ortalyq Tekseru Komissiyasynyng bayandamasy; ekinshisi - partiyanyng HII sezining últ mәselesi jónindegi qararyn jýzege asyru ýshin praktikalyq sharalardy belgileu isi boldy. Ekinshi mәsele jóninde IY.V.Stalin bayandama jasady. Últ respublikalarynyng basshylaryna da óz respublikalaryndaghy jaghday turaly bayandama jasau tapsyryldy. Keneste Týrkistan respublikasynyng atynan ýsh adam - S.Qojanov, T.Rysqúlov jәne IY.Qydyraliyev sóiledi.
Stalin óz bayandamasynda Súltanghaliyevti synaydy, sonyng pikirin qoldaushy retinde Rysqúlovty týirep ótedi. Týrkistan Respublikasynyng Halyq Komissarlary Kenesining tóraghasy jauap sózinde qaymyqpastan: «Mening óz pikirim bar, eshkimning jeteginde jýrgenim joq. Qatelesip túrghan men emes, Stalin joldastyng ózi. Eger men qatelik jibersem, ornymnan alyp tastasyn», - deydi. Múnan keyin «úly Stalinnin» onday adamdy qudalamauy mýmkin emes-ti. Qany qaraya bastaghan Stalin Týrkistan ýkimetining basshylarymen astyrtyn júmys istep, olardy Túrargha qarsy qoyady. Múny, әriyne, ol da týsinip, ózining Iosif Vissarionovichting dosy Yan Ernestovich Rudzutakqa joldaghan hatynda: «Mening saylanuyma qarsy adamdar boldy. Onyng negizi - Stalinde. Al men respublikanyng ekonomikasyn kóterdim. Áli de júmys istey alamyn». Sayasy bedeldi isker túlghany tabu - Kremli ýshin onay sharua emes-ti. Auyr ónerkәsip komissary Sergo Ordjonikidzening bylay degeni bar: «Orta Aziyada bir qora adam júmys istep jatyr. Biraq bәri bir Túrargha túrmaydy!» Múny Stalin bilmedi emes. Bile túra shetqaqpaylaudan jәne Kremli baqylauynda ústaudan tanbady. Basqan izin andyp, jipke tizip otyrdy. Sonyng ózinde tisi batpady. Rysqúlovtyng Molotov, Rudzutak, Ordjonikidze, Kaliniyn, Lunacharskiy, Zinoviev, Súltanghaliyev, taghy da basqalarmen dostyghynan ayaq tartsa kerek, shetel basshylary moyyndaghan bedelinen qorquy jәne bar. Búghan onyng halyq sharuashylyghyn bes sausaqtay biletinin, ekonomikany mengergenin, әsirese iydeologiya mәselesinde OK Sayasy buro mýshelerine de, tipti kezinde Leninning ózine de des bermegenin qosynyz. («Jas Alash», 2005, 10 jeltoqsan).
S. Qojanov óz bayandamasynda Týrkistan Respublikasynyng mәdeny әlemindegi jaghdayyn egjey-tegjeyli bayandady. Týrkistanda partiya júmysy kýn tәrtibindegi birinshi mәselede aitqanynday, óte nashar qoyylghanyn, partiya Týrkistanda tura jolmen damymay, týrli qiynshylyqtardy bastan keshirip otyrghanyn aitty.
IY.Stalin ózining qorytyndy pikirinde: «...Mening oiymsha, Qojanov jaqsy sóiledi. Ikramov jaman sóilegen joq. Alayda men olardyng sózderindegi bir mәsele jóninde mynany aitpaqpyn, ol mәsele sózsiz oigha jeteleydi. Ekeui de býgingi Týrkistan men patshalyq Týrkistannyng arasynda eshqanday aiyrmashylyq joq, teng mandayshadaghy jazuy ghana ózgerdi dedi. Týrkistan búrynghysynsha patshaly Resey kezindegidey kýide qalay otyr eken? Joldastar, eger búl aityla salghan sóz bolmasa, basmashylardiki dúrys ta, bizdiki búrys bolghany ghoy. Eger aitylghan mәseleler dúrys bolsa,týsinbeymin, onda nege ózderiniz basmashylargha qosylyp ketpegensinder. Demek Qojanov pen Ikramov osy jaghynda oilanbaghan, óitkeni olardyng qazirgi Sovettik Týrkistannyng patshalyq Týrkistannan týpkilikti aiyrmashylyghy bar ekenin bilmeui mýmkin emes. Atalghan joldastardyng sózderindegi osy kólenkeli tústaryn atap kórsetudegi maqsatym, joldastar osy jóninde oilanugha jәne qatelerin týzetuge tyryssyn degenim». Stalin sózin әri qaray jalghastyra otyryp, OK-ning Orta Aziya men Qazaqstandaghy alandatyp otyrghan jaghdaylardy egjey-tegjeyli zerttey almaghanyn, Shyghys respublikalardaghy halyq aghartu isining jaghdayy men mәdeniyeti shyndyghynda da qiyn jaghdayda ekenin moyyndaydy. Aldaghy uaqyttarda eskeretin mәseleler ekeni aityldy.
IY.Stalinning jogharyda keltirilgen sózinde syrt adam bayqay bermeytin, ózindik qisyny men astarly mazmúny bar. Ol Qojanov pen Ikramovqa birden «últshylsyndar», «antisovettik baghyt ústap otyrsyndar» dep ashyq aitpaydy. Stalin Keneste olardyng sózderindegi «artyq-kem týsip jatqan» tústaryn týzetudi úsynady.
Tórtinshi keneste IY.Stalin sayasy ainalymgha «súltanghaliyevshildik» degen týsinikti, qúbylysty tújyrymdady. Búl Kenes stalindik zobalannyng Shyghysqa qaray salghan «sara jolynyn» basy edi. Últ kadrlaryn qughyndau prosesi «M.H.Súltanghaliyevting isinen» keyin sayasy sipat aldy. Kenesting barysynda IY.Stalin alghash ret últ respublikalarynan shyqqan qayratkerlerding kez-kelgenin qalaghan uaqytta sayasy túlgha retinde saudasyn tәmәmdaudyng eng zúlym, eng ailaker jәne óte dóreki mehanizmin synaqtan ótkizdi.
Osy Keneste Súltanbek Qojanov IY.Stalinnen mynaday mazmúndas hat aldy:
«Qojanov joldas! Siz býgin óte jaqsy aittynyz! Eger siz jergilikti jerde de osylaysha jaqsy júmys isteytin bolsanyz (men әzirge búghan tolyq senimdi emespin) men sizding dosynyz, joldasynyz bolugha dayynmyn. IY.Staliyn».
Alash qayratkeri Tautan Arystanbekovting esteliginen: «Bir joly Stalindik jana Konstitusiyanyng jobasyn talqylaugha Moskvada ýlken jinalys ótti. Ol kezde jinalystarda Sәken bastaghan bizder ózimizdi solshyldar dep sol jaqtan otyratynbyz, al T. Rysqúlov, S. Qojanovtar tobyn onshyldar deytinbiz de, olar ong qanatta otyrushy edi. Osy jinalysta I. Stalin tóraghalyq etti. T. Rysqúlov prezidiumda Stalinning ong iyghy túsynda ekinshi qatarda otyrghan. Súltekeng tilin tósep sóileytin jәne basyna taqiya kiyip jýretin edi. Bir kezde I. Staliyn: «Sóz shyghystyng Shynghys hany Hodjanovqa beriledi», - dedi. Sol kezde Súltekeng ornynan túrdy da, minbege bara jatyp: «Shyghystyng Shynghys hany Volgagha deyin jetti. Kavkazdyng Shynghys hany Moskvada otyr», - dep Stalin jaqqa qolyn sozdy. Osy kezde T. Rysqúlov kózin júmyp, basyn shayqady». («Qazaq әdebiyeti», 2004, 29 qazan).
Áriyne, múnday tirlikterding barlyghy da «qyraghy» qauipsizdik komiytetining kózine týspey, lauazymy joghary kisilerding qúlaghyna shalynbay qalghan joq, al jýregi joq, satylghysh partiya qyzmetkerleri men kónili soqyr kýndesterine Súltekenning kózin jong ýshin naghyz kerekti materialdar edi.
(Jalghasy. Basy gazetimizding №26 sanynda)
Tileu KÓLBAEV,
tarih ghylymdarynyng doktory, professor
"Týrkistan" gazeti
