ستالين جانە قازاقستان
«فەدەراتسيا سىرى ماعان ءمالiم، - دەپتi يوسيپ بروز تيتو. - كسرو-نىڭ ءوزi - وداقتاس بولامىز دەپ توڭiرەگiندەگi ەلدەردi باۋىرىنا باسىپ العان فەدەراتسيا. 15 رەسپۋبليكا دەپ تەك قاعازدا جازىلعان، ۇراندا عانا ايتىلادى. ال شىندىعىنا كەلسەك، رەسپۋبليكالاردىڭ ەشقايسىسىندا دا تاۋەلسiزدiك بەلگiسi جوق. راس، ونداعى رەسپۋبليكالاردا جاساپ وتىرعان حالىق وكiلدەرiنە iرi-iرi قىزمەتتەر بەرگەن. بiراق ولارعا ماسەلەنi ءوز بەتتەرiمەن شەشەتiن قۇقىق بەرiلمەگەن. تەك ستاليننiڭ شىناشاق قوزعالىسىنان قورقىپ، ماسكەۋدiڭ نۇسقاۋىمەن جۇمىس iستەپ جۇرگەن پرورابتار عانا بار. كەڭەس فەدەراتسياسىنا كiرگەن رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلىعىنا تەك ورىستار عانا قويىلادى. جالپى ۇلت مەكتەپتەرi قىسقارۋ-دا. ساباعى ورىس تiلiندە جۇرەتiن مەكتەپتەر عانا كوبەيۋدە. وسىعان بايلانىستى ۇلت تiلدەرiنiڭ شەڭبەرi تارىلۋدا. ونىڭ ۇستiنە بۇگiنگە دەيiن قانشاما ۇلتتىڭ ءوزi جانە تiلi اجال تاپتى دەڭiز ول ەلدە. ول رەسپۋبليكالار ستالين سوتسياليزمiن كۇش كورسەتۋ ورگاندارى ارقىلى عانا مويىنداپ وتىر. كەڭەس وداعىنداعى وتىزىنشى جىلدارداعى جالپى قۋعىن-سۇرگiن، اتۋ، اسۋ، تۇرمەگە قاماۋ، سiبiرگە ايداۋدى ەستەرiڭە الىڭدارشى. ەگەر بiز بالقان فەدەراتسياسىن قۇراتىن بولساق - الدىمەن سول ارقىلى كەڭەس وداعىنىڭ شەكاراسى كەڭەيمەك، ەكiنشiدەن، ونىڭ الاقانىنىڭ استىندا-عى رەسپۋبليكالار وتكەن قاندى قىرعىن، ەرتەڭ بiزدiڭ دە باسىمىزعا كەلمەيتiنiنە كiم كەپiل؟» (يۋ.گورەنكو. «ستالين - تيتو». م. پوليتيزدات، 1991, 42-بەت).<
«فەدەراتسيا سىرى ماعان ءمالiم، - دەپتi يوسيپ بروز تيتو. - كسرو-نىڭ ءوزi - وداقتاس بولامىز دەپ توڭiرەگiندەگi ەلدەردi باۋىرىنا باسىپ العان فەدەراتسيا. 15 رەسپۋبليكا دەپ تەك قاعازدا جازىلعان، ۇراندا عانا ايتىلادى. ال شىندىعىنا كەلسەك، رەسپۋبليكالاردىڭ ەشقايسىسىندا دا تاۋەلسiزدiك بەلگiسi جوق. راس، ونداعى رەسپۋبليكالاردا جاساپ وتىرعان حالىق وكiلدەرiنە iرi-iرi قىزمەتتەر بەرگەن. بiراق ولارعا ماسەلەنi ءوز بەتتەرiمەن شەشەتiن قۇقىق بەرiلمەگەن. تەك ستاليننiڭ شىناشاق قوزعالىسىنان قورقىپ، ماسكەۋدiڭ نۇسقاۋىمەن جۇمىس iستەپ جۇرگەن پرورابتار عانا بار. كەڭەس فەدەراتسياسىنا كiرگەن رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلىعىنا تەك ورىستار عانا قويىلادى. جالپى ۇلت مەكتەپتەرi قىسقارۋ-دا. ساباعى ورىس تiلiندە جۇرەتiن مەكتەپتەر عانا كوبەيۋدە. وسىعان بايلانىستى ۇلت تiلدەرiنiڭ شەڭبەرi تارىلۋدا. ونىڭ ۇستiنە بۇگiنگە دەيiن قانشاما ۇلتتىڭ ءوزi جانە تiلi اجال تاپتى دەڭiز ول ەلدە. ول رەسپۋبليكالار ستالين سوتسياليزمiن كۇش كورسەتۋ ورگاندارى ارقىلى عانا مويىنداپ وتىر. كەڭەس وداعىنداعى وتىزىنشى جىلدارداعى جالپى قۋعىن-سۇرگiن، اتۋ، اسۋ، تۇرمەگە قاماۋ، سiبiرگە ايداۋدى ەستەرiڭە الىڭدارشى. ەگەر بiز بالقان فەدەراتسياسىن قۇراتىن بولساق - الدىمەن سول ارقىلى كەڭەس وداعىنىڭ شەكاراسى كەڭەيمەك، ەكiنشiدەن، ونىڭ الاقانىنىڭ استىندا-عى رەسپۋبليكالار وتكەن قاندى قىرعىن، ەرتەڭ بiزدiڭ دە باسىمىزعا كەلمەيتiنiنە كiم كەپiل؟» (يۋ.گورەنكو. «ستالين - تيتو». م. پوليتيزدات، 1991, 42-بەت).<
قازاق جەرiندە پاتشالىق يمپەريا مەن زورلىققا قارسى شىن مانiندەگi ماقساتتى، بارلىق الەۋمەتتiك كۇشتەرiن قامتىعان ۇلتتىق ساياسي قوزعالىس 1917 جىلعى اقپان توڭكەرiسiنەن كەيiنگi كەزەڭدە باستالدى. جىلدىڭ ورتاسىندا الاش پارتياسىنىڭ، ال سوڭىنا قاراي تۇركiستان اۆتونومياسىنىڭ (قوقاندا), ال ونىڭ ارتىنا الاشوردا وكiمەتiنiڭ (ورىنبوردا) قۇرىلۋى بۇل قوزعالىستىڭ ناقتى ناتيجەلەرi بولاتىن. الاش قايراتكەرلەرi ءوز قىزمەتiندە نەگiزiنەن ەكi ماقساتتى: بiرiنشiدەن، قازاق ەلiن وتارلىق ەزگiدەن ازات ەتۋ، ەكiنشiدەن، قازاق قوعامىن ورتاعاسىرلىق مەشەۋلiكتەن وركەنيەتتi الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋ جولىنا الىپ شىعۋدى كوزدەدi. قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى زامان تالابىنا ساي ساپالىق تۇرعىدان جەدەل جەتiلدi. ونى جەتiلدiرۋشi ءھام قوزعاۋشىسى الاش پارتياسىن شىنايى قاجەتتiلiكتەن قۇرعان الاش قايراتكەرلەرi تاريحي مۇمكiندiكتi ءمۇلت جiبەرiپ الماۋ جولىندا جان ايانباي ەڭبەك ەتتi. بۇل - ەل تاريحىنداعى ەلەۋلi كەزەڭ تۋراسىندا پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ: «حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگiندەگi قازاقستاننىڭ قوعامدىق-ساياسي ومiرiندەگi الاش پارتياسىنىڭ الاتىن ورنى مەن قىزمەتiن زەرتتەۋ - وتاندىق تاريحىمىزدىڭ ەڭ وزەكتi ماسەلەلەرiنiڭ بiرi. ويتكەنi كەزiندە «الاش» پارتياسىنىڭ جەتەكشiلەرi ۇسىنعان قاعيدالارى كۇنi بۇگiنگە دەيiن ءوز ماڭىزىن ساقتاپ وتىر»،- دەپ ءادiل باعاسىن بەردi.
توڭكەرiستiڭ باسىندا قازاق حالقى ۇلتتىق اۆتونوميانى قۇرىلتاي جينالىسى ارقىلى دا الماق بولدى، بiراق كەيiنگi قازان توڭكەرiسi مەن ەلدەگi ازامات سوعىسى قازاقتاردىڭ كوزiن اشتى. بوستاندىقتىڭ قۇنى قىمبات، سوندىقتان دا بيلiك باسىنداعىلار بوستاندىقتى وڭاي بەرە قويمايدى. تاۋەلسiزدiك پەن بوستاندىققا تەك ۇيىمداسقان كۇرەس ارقىلى عانا جەتۋگە بولادى. كۇرەس ناتيجەلi بولۋ ءۇشiن قوعامدىق ورتاداعى ءارتۇرلi ساياسي اعىمدارعا بەيiمدەلە بiلۋدiڭ جانە كۇرەس جولىندا سەنiمدi وداقتاستاردى تاڭداي بiلۋدiڭ ۇلكەن ماڭىزى بار.
سونداي قىسىلتاياڭ شاقتا، 1918 جىلى ناۋرىز ايىندا ستالين تەلەگراف ارقىلى «الاشوردا» ۇكiمەتiمەن بايلانىسقا شىعىپ، الاش اتىنان وكiلدiك ەتiپ سويلەسكەن حالەل عابباسوۆقا قازاق اۆتونومياسىن مويىندايتىنىن مالiمدەدi. تاۋەلسiزدiككە بەت العان ازاتتىق جولىنىڭ ءسۇيiنشi حابارى مىنا قۇجاتتان باستالادى:
«1918 ج. 19 مارتتا سوۆەت ۇكiمەتiنiڭ مۇشەسi, ۇلت جۇمىستارىن باسقارۋشى كوميسسار ستالين ماسكەۋدەن سەمەيدەگi «الاشوردانىڭ» باستىعى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءھام ونىڭ جولداسى حالەل عابباسوۆتى اۋىزشا سويلەسەتiن توتە تەلەگرافقا شاقىردى. ەرتەڭiندە 20 مارتتا كوميسسار ستالين مەن حالەل سويلەستi. ستالين «الاش» اۆتونومياسى تۋرالى سويلەسپەكشi ەكەن. ەكi جاعى ءوز پiكiرلەرiن ايتىسىپ، اقىرىندا سوۆەت ۇكiمەتiنiڭ اتىنان حالىق كوميسسارى ستالين مىنانى ايتتى:
«رۋسسياداعى حالىقتاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى حالىق كوميسسارلارى شىعارعان بەلگiلi ەرەجەسi بۇل كۇنگە شەيiن ۇلت ماسەلەسi تاقىرىپتا سوۆەت ۇكiمەتiنiڭ نەگiزگi قىزمەت جوباسى بولىپ كەلەدi. ءۇشiنشi سوۆەتتەر سەزi وسى ەرەجەنi جايعاستىرۋعا قاۋلى قىلدى. ءوزiڭiز بiزگە تاپسىرىپ وتىرعان، جالپى قازاق-قىرعىز سەزiنiڭ قاۋلىسى تۇگەلiمەن جاعارى جوباعا مۋافىق كەلەدi. بiراق جالعىز-اق شارت قويامىز: ەگەر سiزدiڭ سەزiڭiزدiڭ قاۋلىسى وكiلدەرiڭiزدiڭ سوۆەت ۇكiمەتiن تانۋعا حالاف بولماسا بولعانى. ءۇشiنشi سوۆەتتەر سەزi سوۆەتسكي فەدەراتسيا نيزامىن جاساپ ھام بۇل ميزام IVسوۆەتتەر سەزiنiڭ بەكiتۋiنە سالىنسىن دەپ قاۋلى قىلىندى. بۇعان قاراعاندا ەندi ءسوزدi قويىپ، iسكە كiرiسۋ كەرەك، ياعني، ءاربiر تۇرمىسى، سالتى باسقا حالىقتار جەرگiلiكتi سوۆەتتەرمەن قوسىلىپ، اۆتونوميا، فەدەراتسيا الۋ قۇقى باسىبايلى ءبولiنiپ كەتۋ سەكiلدi ۇلت نيەتتەرiن جارىققا شىعارۋعا سەز شاقىراتىن كوميسسيا قۇرۋعا تىرىسۋ كەرەك. بiز ويلايمىز، جالپى قازاق-قىرعىزدىڭ وكiلدەرiۋ تەز قامدانىپ، ىڭعايلى ۋاقىتتى وتكiزبەي، جەرگiلiكتi سوۆەتتەرمەن بiرiگiپ، الگiدەي كوميسسيانى قۇرار. سiزدەن وتiنەمiز، بiزدiڭ جاۋابىمىزدى «الاشوردانىڭ» كەڭەسiنە سالىپ، جاۋاپ قايتارساڭىزدار ەكەن.
ادرەس: ماسكەۋ، كرەمل، حالىق كوميسسارلارىنىڭ باستىعى لەنينگە ءھام حالىق كوميسسارى ستالينگە».
مiنە، «الاشوردا» مەن كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ اراسىنداعى العاشقى جانە باستى كەلiسiم قۇجاتى وسى. بۇل - قازاق مەملەكەتتiگiن قۇرۋعا مۇمكiندiك بەرگەن رەسمي قۇجات.
21 ناۋرىز كۇنi «الاشوردا» ۇكiمەتi 11 باپتان تۇراتىن كەلiسiم شارتتى كرەملگە جiبەردi. وندا مىنا شارتتار:
1. 1917 جىلى جەلتوقساننىڭ 5-نەن 12-نە دەيiن ورىنبوردا وتكەن جالپى قازاق سەزiنiڭ قاۋلىسى بويىنشا «الاش» اۆتونومياسى جاريالاندى جانە ونىڭ تەرريتورياسىنا - سەمەي، اقمولا، تورعاي، ورال، سىرداريا، فەرعانا، جەتiسۋ، بوكەي ورداسى، زاكاسپيسكي وبلىسىنىڭ ماڭعىشلاق ۋەزi, سامارقان وبلىسىنىڭ جيزاق ۋەزi, امۋداريا ءبولiمi, التاي گۋبەرنياسىنا قاراعان بيسكi, بارناۋل، زمەينوگور ۋەزدەرiندەگi قازاقتار باسىم قونىس جايلاعان جەرلەر كiرەدi;
2. «الاشوردا» ۇكiمەتiنە قازاقتان باسقا ۇلتتاردىڭ iشiنەن ازىنان-از، كوبiنەن-كوپ مولشەردە جيىنى ون ادام مۇشە بوپ كiرەدi;
3. زاڭ شىعاراتىن جانە بيلەيتiن ورىن - «الاشوردا»;
4. وبلىستىق بولiمدەردiڭ كومەگiنە سۇيەنiپ قۇرىلتايدى شاقىرۋ «الاشوردانىڭ» قۇقىندا بولادى;
5. وكiلدەردi ۋەزدەر، قالا تۇرعىندارى سايلايدى;
6. بۇل زاڭ كۇشiنە ەنگەنشە بۇرىنعى زەمستۆولىق جانە قالالىق قۇرىلىمدار جۇمىس iستەيدi;
7. قازاق-قىرعىزدار اراسىنداعى iستi سايلانعان سوتتار قارايدى;
8. قۇرىلتايدىڭ قاۋلىسىنا سايكەس قازاق-قىرعىز ميليتسياسى قۇرىلادى;
9. «الاشورداعا» بايلانىستى تۇرمەگە قامالعاندار بوساتىلسىن جانە ولاردى قۋدالاۋ توقتاتىلادى;
10. موسكۆاداعى «الاشورداعا» قاتىستى iستەردi ەلشi رەتiندە حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر جۇرگiزەدi;
11. وسى شارتتاردى كەڭەس وكiمەتi قاراپ، كەلiسiمگە وتىرۋى تيiس» دەپ اتاپ كورسەتiلدi.
بۇل ۇسىنىسقا «ماسەلەنi تەزدەتiپ شەشiپ، سوزدەن iسكە كوشۋدi» ۇسىنعان لەنين مەن ستالين بiر ايدان استام ۋاقىت جاۋاپ بەرمەدi. ازاماتتىق سوعىس ءجۇرiپ جاتقان ەل ءۇشiن بۇل تىم ۇزاق ۋاقىت. سوندىقتان دا شۇعىل تۇردە 1918 جىلى 21 ساۋiردە «الاشوردانىڭ» كۇنشىعىس ءبولiمiنiڭ باستىعى حالەل عابباسوۆ لەنين مەن ستالينگە:
«قازاق اۆتونومياسىنىڭ ماسەلەسi - قازاق حالقى ءۇشiن ءومiر مەن ءولiم ماسەلەسi بولىپ تابىلادى. 2 ءساۋiر كۇنi كوميسسار ستالين ارقىلى تۋرا، سىمسىز توراپپەن جولدانعان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنiڭ كوزقاراسى قازاق حالقىنىڭ اراسىنا ازداعان جۇبانىش اكەلدi.
الايدا جەرگiلiكتi حالىقتىڭ تابيعي تالابىنا وكتەمدiكپەن قاراۋ جەرگiلiكتi كەڭەس دەپۋتاتتارى تۇرعىسىنان تىيىلماي وتىر. قازاق ۇيىمدارىن الاڭداتىپ، ۇلتتىق ارازدىقتى ورشiتەدi. بۇل وتتى دەر كەزiندە ءوشiرۋ كەرەك جانە ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا شۇعىل تۇردە كiرiسiپ، باس كوتەرiپ كەلە جاتقان الاساپىران مەن تولقۋلاردىڭ الدىن الۋ قاجەت. قازاق حالىق كەڭەسi - قازاق حالقىنىڭ تالابىن بۇلجىتپاي ورىندايدى، سوندىقتان دا اۆتونوميا يدەياسىن تەزدەتiپ جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكiندiگiنشە كۇش سالادى جانە سiزدەردەن شۇعىل جاۋاپ كۇتەمiز. رەسمي مالiمەتiمiزدi 3 ءساۋiر كۇنi تۋرا سىمسىز توراپ ارقىلى جولدادىق.
«الاشوردانىڭ» توراعاسىنىڭ ورىنباسارى - عابباسوۆ» دەگەن جەدەلحات جولدادى. (گسپي، 558-قور،1-تiزبە،29-iس،182بب);
«الاشوردامەن» ەكi ورتاداعى كەلiسiمدi جۇرگiزگەن ستالين باسقارعان وكiمەت اراعا تۋرا ون جىل وتكەن سوڭ ەكiنشi «ارiپتەسiن» - حالەل عابباسوۆتى تۇرمەگە قاماپ، اتۋ جازاسىنا كەستi.
الاشوردا ءوزiن رەسمي مويىنداۋدى ءوتiنiپ بۇكiل رەسەيلiك بيلiكتەن ۇمiتكەر ومبى جانە سامارا ۇكiمەتتەرiنە، كەيiننەن ولاردىڭ مۇراگەرلەرi بولعان ۋفا ديرەكتورياسى مەن ادميرال كولچاكقا قايىرىلعانىمەن، بۇلار دا ونى مويىنداعىسى كەلمەدi. ول ازداي ديرەكتوريا 1918 جىلى 4 قاراشاداعى ۇيعارىمى بويىنشا الاشوردا ورتالىق وكiمەتiنiڭ جويىلعاندىعىن مالiمدەپ، ارتىنشا ءوزi دە كەلمەسكە كەتتi.
1919 جىلدىڭ باسىندا كەڭەستiك قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋعا قولايلى جاعداي تۋدى. ول ءۇشiن كوپتەگەن دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگiزiپ، وبلىستىق، ۋەزدiك كەڭەستەردiڭ باسىن قوسىپ، باسقاراتىن بۇكiلقازاقتىق بiر كوميتەت - ۇيىم كەرەك. دالالىق قازاق ولكەسiنiڭ توتەنشە كوميسسارى ءالiبي جانگەلدين سول ويلارىن نەگiزدەپ 1919 جىلعى مامىردىڭ باسىندا رەسەيدەگi حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنە ارنايى حات جولدادى. ونىڭ ۇيىمدىق قۇرىلىمى، كiم باسقارۋى تيiس، مۇشەلەرi كiمدەر بولۋى كەرەكتiگi جونiندە دە ناقتى ۇسىنىس جاسادى.
كازرەۆكوم مۇشەلiگiنە سۇرىپتالىپ الىنعان كانديداتتار قاتارىندا باقىتجان قاراتاەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحامەديار تۇنعانشين، سەيiتقالي مەڭدەشەۆ، بايقادام قارالدين اتالدى. ستانيسلاۆ پەستكوۆسكيدiڭ كۋالاندىرعانىنداي، كەڭەستiك ۇكiمەت باسشىلارى كازرەۆكومنىڭ توراعاسى جەرگiلiكتi ۇلتتىڭ وكiلi - قازاق بولسىن دەپ بiراۋىزدان كەلiسiپ قويعان بولاتىن («سوۆەتسكايا ستەپ»، 1930, 4 وكتيابريا).
كiمدi قويۋ كەرەك؟ اڭگiمە سوعان تiرەلگەن.
...تاڭداۋ رەۆوليۋتسيالىق جۇمىس تاجiريبەسi جەتكiلiكتi, ساياسي كوزقاراسى، ۇستانعان باعىتى جاعىنان دا سەنiمدi ءالiبي جانگەلدينگە ءتۇستi. ورتالىق ۇكiمەت پەن پارتيا باسشىلىعى ونى كازرەۆكوم توراعالىعىنا تاعايىنداۋدى ۇيعاردى. بۇل شەشiم تۋرالى ي.ۆ.ستالين ءا.جانگەلديننiڭ ءوزiن وڭاشا بiر قابىلداعاندا اشىق ايتىپ، كوڭiلدەندiرiپ تە قويعان.
جەمە-جەمگە كەلگەندە كازرەۆكوم توراعالىعىنا ۇلت iستەرi جونiندەگi حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى ستانيسلاۆ پەستكوۆسكيدi تاعايىنداۋدى ۇيعارعانىن ايتتى.
وسىلايشا قازاق ەلiن باسقارۋ تiزگiنiن «بەيتاراپ ۇلت» وكiلiنiڭ قولىنا ۇستاتۋ داستۇرگە اينالىپ كەتە باردى.
1918 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ باسىندا باتىس الاشوردا ۇكiمەتi الاشوردا ۇكiمەتiنiڭ تاراتىلعاندىعى جانە بيلiكتiڭ تۇگەلدەي كولچاك قولىنا كوشكەندiگiن حابارلاعان ەكi جەدەلحاتتى قاتار الدى.
باتىس الاشوردا ۇكiمەتi بۇل بۇيرىققا باعىنبايتىنىن، ءوز قاراۋىنداعى تەرريتوريادا باسقارۋدى بۇرىنعىشا جۇرگiزە بەرەتiنiن مالiمدەدi.
1919 جىلى اقپاننىڭ اياعى مەن ناۋرىز ايىنىڭ باسىندا باتىس الاشوردا ۇكiمەتi سوۆەتتiك رەسەيمەن بايلانىس ورناتۋ جولدارىن iزدەي باستادى.
وسىدان كەيiن قازاق ۇكiمەتiنە iسساپارمەن تۇركiستان مايدانى مەن كيرۆوەنرەۆكوم ۋاكiلدەرi كەلدi. تۇركiستان مايدانىنىڭ ۋاكiلi, 1 ارميانىڭ رەۆۆوەنسوۆەت مۇشەسi ناۋموۆ پەن كيرۆوەنرەۆكوم مۇشەسi بەگiمبەتوۆ ءوز مەكەمەلەرi اتىنان كەلiسسوز جۇرگiزۋگە، قازاق ۇكiمەتiنiڭ سوۆەت وكiمەتi جاعىنا شىعۋىنىڭ شارتتارىن انىقتاۋعا جانە سوڭعى شەشiم قابىلداۋعا وكiلەتتi بولدى. ناۋموۆ پەن بەگiمبەتوۆتiڭ جۇرگiزگەن كەلiسسوزدەرi مەن قابىلدانعان شەشiمدەرi 1920 جىلعى 1 قاڭتارداعى حاتتامادا تiركەلگەن.
كەلiسiمنiڭ نەگiزi تومەندەگi باستى ەرەجەلەردەن قۇرالدى:
1. باتىس الاشوردا كيرۆوەنرەۆكومعا قوسىلادى، الاشوردانىڭ بارلىق قورى (كاپيتالى) مەن مۇلكi كيرۆوەنرەۆكومعا كوشەدi.
2. 1919 جىلعى ورتالىق كەڭەس وكiمەتiنiڭ الاشوردا قايراتكەرلەرiنiڭ جەتەكشiلەرi تۋراسىندا جاساعان راحىمشىلىققا سايكەس باتىس الاشوردانىڭ باسشىلارىنىڭ دا قاۋiپسiزدiگi مەن جەكە باس قۇقىقتارى قامتاماسىز ەتiلەدi.
3. تۇراقتى قازاق اسكەري بولiمدەرi ۋاقىتشا تۇركiستان مايدانى باسشىلىعىنا باعىنادى، الداعى تاعدىرى تۋرالى ماسەلەنiڭ شەشiلۋi رەسپۋبليكانىڭ جوعارى باسشىلىعىنىڭ قۇزىرىنا قالدىرىلادى.
بارلىق iستi, مۇلiك پەن قاراجاتتى قىزىلقوعاعا كەلگەن كيرۆوەنرەۆكوم مۇشەلەرi ناۋموۆ پەن بەگiمبەتوۆكە تاپسىرعان جاھانشاھ ۇكiمەتiنiڭ باسشىلارى ءارi قاراي كەلiسسوزدەر جۇرگiزۋ قاجەتتiلiگi سىلتاۋىمەن ورىنبورعا شاقىرىلادى. ولاردى قابىلداعان كيرۆوەنرەۆكوم توراعاسى س.پەستكوۆسكي باتىس الاشوردا باسشىلارىنىڭ بەسەۋi, اتاپ ايتقاندا، جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، كارiم جالەنوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، ەركiن اتشىباەۆتىڭ ماسكەۋگە شاقىرىلىپ جاتقانىن ەسكەرتiپ، جەدەل پوەزعا وتىرعىزىپ جۇرگiزiپ جiبەرەدi. بiراق ولاردى ماسكەۋدە ەشكiم ەلەي قويمايدى. ورتالىق وكiمەتتiڭ قابىلداۋىن كۇتiپ كوزدەرi تالادى. بۇعان نارازىلىق بiلدiرگەن دوسمۇحامەدوۆتەر وزدەرiنە تانىس ستاليننiڭ اتىنا تومەندەگiدەي حات جازادى:
«بiز، الاشوردا وكiلدەرi, ماسكەۋگە كەلiپ، تۇرىپ جاتقانىمىزعا بiر ايدان استام ۋاقىت ءوتتi, وسى كەزگە دەيiن ءوزiمiزدiڭ شاقىرىلۋىمىزدىڭ سەبەپتەرiن ءتۇسiندiرۋدi, وسىعان بايلانىستى ماسەلەلەردi مۇمكiندiگiنشە تەزiرەك قاراۋدى وتiنەمiز. بiزدiڭ وتباسىلارىمىزدىڭ ورىنبورعا جاقىن جەردە مۇلدەم پاناسىز قالۋى دا وسى ءوتiنiشتi جازۋعا سەبەپ بولىپ وتىر، ولاردىڭ اراسىندا بiز كەتكەندە وكپە اۋرۋىمەن، سۇزەكپەن اۋىرعاندار دا بولدى. ەگەر وسى بايانداما حاتتا ايتىلعان باستى نەگiزدەردi دالەلدەۋگە ايعاقتار قاجەت بولسا، كەرەكتi قۇجاتتاردى كورسەتۋگە جانە كەڭەس وكiمەتi باسشىلارىنىڭ كۇدiگiن تۋعىزبايتىن ادامداردىڭ تۇسiنiكتەرi مەن جاۋاپتارىن بەرۋگە ءازiرمiز.
قورىتىندىسىندا بiز، الاشوردا وكiلدەرi, ءوزiمiزدiڭ قازاق ولكەسiندەگi ساياسي باسشىلىق پەن ۋاقىتشا ۇكiمەت باسشىلىعىنا حالىقتىڭ ءوز تاڭداۋىمەن، حالىقتىڭ قالاۋىمەن كەلگەنiمiزدi مالiمدەۋدi قاجەت دەپ ەسەپتەيمiز. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە باسشىلىقتا بولعان بiز، ءوز شاما-شارقىمىزبەن مۇمكiنشiلiگiمiزگە قاراي ءوز حالقىمىزدىڭ ەركiن، قالاۋىن جۇزەگە اسىرۋ جولىندا قىزمەت ەتتiك.
سەنiپ تاپسىرىلعان بيلiكتi ءوز ەركiمiزبەن كيرۆوەنرەۆكومعا بەرە وتىرىپ، بiز بۇل iس-قيمىل قازاق حالقىنىڭ پرينتسيپتەرiنە قايشى كەلمەۋ كەرەك دەگەن ويعا سۇيەندiك، ويتكەنi كيررەۆكوم ءوزi قىزمەت ەتكەن مۇراتقا، قازاق ولكەسiن اۆتونوميالىق باسقارۋ يدەياسىنا قىزمەت ەتەدi نەمەسە ەتۋگە تيiس. ازiرگە، جالپى مەملەكەتتiك بيلiك جاعدايىندا ءوزiن-ءوزi ساقتاۋ ءۇشiن قازاق حالقىنىڭ ءوز مەملەكەتتiك اپپاراتى بولۋى تيiس دەگەن ساياسي ويدى قۇپتاي وتىرىپ، بiز قازاق ولكەسiن باسقارۋشى جوعارى ورگاندارعا مiندەتتi تۇردە ارالاسۋىمىز كەرەك دەگەن نيەتتەن اۋلاقپىز. سونىمەن بiرگە، ولكەدەگi اۆتونوميالىق بيلiكتi جۇزەگە اسىرۋشىلاردىڭ قانداي دا بولسىن ساياسي سەنiم، نانىمدارىنا قاراماستان، بiز ءوزiمiزدiڭ بارلىق كۇش-جiگەرiمiز بەن بiلiمiمiزدi, ەڭبەگiمiزدi قازاق ولكەسiنiڭ گۇلدەنۋi ءۇشiن جۇمساۋعا ءازiرمiز.
بiز تاعى دا تەك «ءوڭiن اينالدىرعان» ۇلىدەرجاۆالىق ۇستەمدiك پەن قۇلدىقتىڭ ورناۋىنا، سونداي-اق قازاقتاردىڭ تاعى دا ۇلىدەرجاۆالىق ساياساتتىڭ قىزمەتشiسi مەن قولشوقپارىنا اينالۋىنا بارلىق جان-تانiمiزبەن قارسىمىز». (رگاسپي، 558-قور، 1-تiزبە، 29-iس، 202-203بب).
جوعارىداعى بەسەۋ تۇگەلدەي قول قويعان وسىناۋ ءارi بايانداۋ، ءارi ءوتiنiش حاتتان الاشتىقتاردىڭ حالقى ءۇشiن جوعارى ساليقالى ماقساتتاردى كوزدەگەنiن، وسى جولدا كۇرەستەن ەشقاشان دا اينىماعاندىعىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ۇلىدەرجاۆالىق ۇستەمدiككە العاشقى كۇندەرiنەن-اق ۇمتىلعان بولشەۆيزمگە جاساعان ەسكەرتۋiندەي ەستiلەدi.
ماسكەۋدە تاعى دا اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن باتىس الاشوردا باسشىلارى ازامات سوعىسى جىلدارى اقگۆارديالىق كازاك-ورىستارمەن «تىعىز بايلانىستا بولعانى ءۇشiن» جەرگiلiكتi جەردە جاۋاپ بەرۋلەرi كەرەكتiگi جەلەۋiمەن ورىنبورعا كەرi قايتارىلدى. كيرۆوەنرەۆكوم ولاردى اسكەري تريبۋنال سوتىنا تارتادى. («جاڭا عاسىر»، 2006, №6, 77-بەت).
وسىلايشا قازاق ەلiنiڭ عاسىرلار بويى مىڭداعان اسىل ازاماتتارى باسىن تiككەن بيiك ارمانى - ۇلتتىق مەملەكەتتiكتi قالپىنا كەلتiرۋ iسi الاش قوزعالىسى، الاشوردا ۇكiمەتiمەن بiرگە تاريح قويناۋىندا، توتاليتارلىق وكتەمدiك پەن يمپەرياليستiك زومبىلىقتىڭ شاڭىنا كومiلiپ قالا بەردi.
ستاليننiڭ جەك كورەتiن ەكi ۇلكەن جاۋى بولعان. بiرەۋi - تروتسكي دە، ەكiنشiسi - مۇستافا شوقاي. تروتسكيدەن بيلiككە تالاسادى دەپ قورىقسا، مۇستافادان كەڭەس وكiمەتiنiڭ ەڭ بiر شۇرايلى ولكەسiن ءبولiپ اكەتەدi دەپ قورىققان.
كۇشتەپ جاۋلاۋ ءادiسiن قولدانعان لەنين مەن ستالين «قىزىلدارى» تۇركiستان اۆتونومياسىن دا قانعا تۇنشىقتىرىپ جويدى. كوممۋنيستiك يمپەريانىڭ ەزگiسiندە قالعان تۇركi حالىقتارىن ورىستاندىرۋ ساياساتىنان قورعاۋ جانە حالىق رەتiندە جويىلىپ كەتۋ ساياساتىنان قورعاۋ iسiن ۇلت كوممۋنيستەرi تاتار ميرسايد سۇلتانعاليەۆ، وزبەك فايزۋللا قوجاەۆ، اكمال يكراموۆ، قازاق تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ ءتارiزدi قايراتكەرلەر ءوز قولدارىنا الۋعا كۇش سالدى.
مۇستافا شوقاي، زاكي ۆاليدي ءتارiزدi رەسەي تۇرiكتەرiنiڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كورنەكتi قايراتكەرلەرi ەندi كەڭەستiك تۇرiكتەردiڭ تاۋەلسiزدiگi ءۇشiن كۇرەستi شەتەلدەردە جالعاستىرۋعا ءماجبۇر بولدى.
بولشەۆيكتەردiڭ ۇرەيلەنگەنi سونشا، 1922 جىلعى 21 قاراشادا ي.ستالين قول قويعان بۇكiلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ ارنايى قاۋلىسى جارىق كوردi. وندا شەتەلگە كەتiپ، ورالماعان ازاماتتاردى زاڭنان تىس دەپ جاريالاعان. ەڭ سوراقىسى، بۇل زاڭنىڭ كەرi كۇشi بولعان جوق، ياعني شەت ەلدەرگە بۇرىن كەتكەندەر، تiپتi كسرو ازاماتى بولماعاندار دا قىلمىستىق جاۋاپكەرشiلiككە تارتىلىپ، ولارعا اتۋ جازاسى قولدانىلعان.
بiزگە بەلگiلiسi, مۇستافا شوقاي ەشقاشان كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى بولعان ەمەس. سوعان قاراماستان، بيلiك باسىنداعىلار ونى ەلگە قايتارۋعا تىرىسقان. كەيبiر دەرەكتەرگە قاراعاندا، كەڭەس وداعىنىڭ فرانتسياداعى ەلشiسi ل.ب. كراسين شوقايمەن بiرنەشە رەت ارنايى جولىققان. تiپتi وعان كەڭەس وكiمەتi شىعىس ەلدەرiنiڭ بiرiنە ەلشiلiك قىزمەت ۇسىنىپ وتىرعانىن ايتقان. بiراق مۇستافا شوقاي ودان ءۇزiلدi-كەسiلدi باس تارتقان. سەبەبi تۋعان ەلiندە ءوزiن قانداي قاۋiپ كۇتiپ تۇرعانىن انىق سەزiنگەن. مىسالى ل.بەريانىڭ ي.ستالينگە بەرگەن انىقتاماسىندا 1919-1930 جىلدار ارالىعىندا ۆچك-وگپۋ ورگاندارى ارقىلى كسرو-دا 2,5 ملن. ادامنىڭ ساياسي جەلەۋلەرمەن اتۋ جازاسىنا كەسiلگەنiن كورسەتكەن. وسىنداي جاعدايدا مۇستافا شوقايدىڭ ەلگە ورالۋى وتە قاۋiپتi بولعانى ايدان انىق.
اتاپ ايتۋ كەرەك، مۇستافا شوقايدىڭ تۇتاس تۇركiستان تۋرالى يدەياسى ي. ستاليندi قاتتى الاڭداتتى. ول ونىڭ الدىن-الۋ ماقساتىندا قاۋiپسiزدiك ورگاندارىنا رەسپۋبليكاداعى بارلىق زيالى دەگەن ازاماتتاردى قاتاڭ باقىلاۋعا الۋدى تاپسىردى. كەيiن ولاردى مۇستافا شوقايدىڭ ساياسي قىزمەتiنە ەش قاتىسى بولماسا دا، «ەكiلiك»، «ۇشتiك»، «ايرىقشا كەڭەس» سياقتى سوتتان تىس قۇرامدارمەن اياۋسىز جازالادى. مۇستافا شوقايدىڭ وزiنە بايلانىستى وگپۋ ورگاندارى «دۆۋليكي»، «سۆەتوچ» جانە «فرانتس» اتاۋلارىمەن ءۇش وپەراتيۆتiك iس قوزعاپ، ولار بويىنشا تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگiزدi. وسى iستەردiڭ سوڭىندا ونداعان تىڭشىلار دا بولعان.
«1927-1937 جىلدارداعى رسفر حالىق كوميسسارلار كەڭەسi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆقا دەيiن قازاق بالاسى ءدال مۇنداي قىزمەت اتقارىپ كورمەگەن بولاتىن». بۇل - پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تاسقا باسىلعان پiكiرi. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ: «تۇرار رىسقۇلوۆتى بۇكiلالەمدiك ساياسي قايراتكەرلەر دەڭگەيiندەگi تۇلعا رەتiندە تانۋعا تيiسپiز»، - دەيدi.
تۇرار رىسقۇلوۆ 1919 جىلى 31 ناۋرىزدا تۇركiستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ جانىنان مۇسىلمان بيۋروسىن قۇرىپ، از ۋاقىتتىڭ iشiندە-اق ونىڭ بەدەلiن كوتەرiپ، ەل بيلiگiنە ەلەۋلi ىقپال ەتتi. تiپتەن رەسپۋبليكاداعى نەگiزگi ماسەلەلەر سول بيۋرونىڭ قاراۋىنا قويىلىپ، شەشiمiن تاۋىپ جاتتى. رىسقۇلوۆ بيۋرودا ەكونوميكا، مادەنيەت، قارجى، اسكەر، تiل، شەكارا، سوت جۇيەسiنەن باستاپ باسقا دا وزەكتi ماسەلەلەردi قاراپ، شەشۋدi قامتي باستادى. باسشىلىققا جەرگiلiكتi ۇلت وكiلدەرiن تارتتى. تۇركiستان كپ وك-iن، تۇركiستان اتقارۋ كوميتەتiن بيۋرومەن ساناساتىن جاعدايعا كەلتiردi.
1920 جىلى 21 قاڭتاردا تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركiستان اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى قىزمەتiنە كوتەرiلدi. ول مۇندا دا iسكە باتىل كiرiستi. ماجiلiستەردە بiرقاتار كوميسسارياتتاردى قاتتى سىنعا الدى. سىرتتان كەلگەن توعىشار باسشىلاردى بوساتىپ، ورىندارىنا جەرگiلiكتi ۇلت وكiلدەرiن تاعايىندادى. تۇركiستان كوممۋنيستiك پارتياسىن «تۇركi حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستiك پارتياسى» دەپ قايتا اتاۋدى ۇسىنىپ، ونى وتكiزە دە بiلدi. رىسقۇلوۆتىڭ كوزدەگەن ماقساتى، تۇپكi يدەياسى - تۇركi دۇنيەسiن بiرiكتiرۋ. اۋەلi اۆتونوميا قۇرىپ، ودان كەيiن كونفەدەراتسيا جاساۋ. قىسقاسى، بiرتۇتاس تۇركi مەملەكەتiن قۇرۋ. ول سوندا عانا تۇركiستان ۇلى دەرجاۆاعا اينالاتىنىن بiلدi.
1920 جىلدىڭ 25 مامىرىندا ت.رىسقۇلوۆ ۆ.ي. لەنيننiڭ قابىلداۋىندا بولدى. ول لەنينگە بiرنەشە تىڭ ۇسىنىستارىمەن شىقتى. سولاردىڭ بiرi - تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنداعى بيلiكتi تۇركi كوميسسياسىنا ەمەس، تۇركiستان اتقارۋ كوميتەتi مەن تۇركiستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنە بەرۋدi ۇسىندى. تۇرiككوميسسيا مۇشەلەرi كوميتەتتiڭ، ياعني كوممۋنيستiك پارتيانىڭ وكiلدەرi ەدi. لەنين ونىڭ بۇل ۇسىنىستارىمەن مۇقيات تانىسىپ، ارنايى قاراۋدى كەيiنگە شەگەردi دە، ونىڭ كەيبiر تارماقتارىنا ازداعان وزگەرiستەر ەندiرiپ، وزiنشە پايدالاندى. 1922 جىلى ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتiنiڭ باس حاتشىلىعىن ي.ستالينگە بەرiپ، ءوزi كسرو حالىق كوميسسارلار سوۆەتiنiڭ توراعاسى بولدى. دەمەك رىسقۇلوۆتىڭ ۇسىنىسى iسكە استى.
ركپ(ب) حII سەزi 1923 جىلى 17-25 ءساۋiر ارالىعىندا ءوتتi. سەزدiڭ كۇن تارتiبiندەگi نەگiزگi ماسەلەنiڭ بiرi - ۇلت ماسەلەسi بولدى.
بۇل ماسەلە بويىنشا ي.ۆ.ستالين «پارتيالىق جانە مەملەكەتتiك قۇرىلىستىڭ ۇلتتىق ساتتەرi تۋرالى» دەگەن بايانداما جاسادى. باياندامانى تالقىلاۋ بارىسىندا جارىسسوزگە شىققان 19 ادامنىڭ بiرi تۇرار رىسقۇلوۆ بولدى. ول سوزiندە ۇلت ماسەلەسiنiڭ ەڭ وزەكتi تۇستارىنا توقتالدى.
«بiز، - دەدi ت.رىسقۇلوۆ، - iشكi ساياسات قاتىناسىندا ماسەلەنiڭ تەوريالىق تۇرعىدان قويىلۋىنان پراكتيكالىق تۇرعىدان قويىلۋىنا ويىسۋدامىز. مەنiڭشە، ۇلت ماسەلەسi ماسەلە رەتiندە، كوپ ۇلتتى مەملەكەت جاعدايىندا عانا ءومiر سۇرەدi»، (ركپ(ب) حII سەزi 17-ء25ساۋiر، 1923 ج. ستەنوگرافيالىق ەسەپ (ورىس تiلiندە). موسكۆا، 1968 ج.، 510-ب.). سوندىقتان دا ت.رىسقۇلوۆ سەزد دەلەگاتتارىنا بۇل ماسەلەگە ارقاشان سەرگەك، ەرەكشە سەزiمتالدىقپەن قاراۋ كەرەكتiگiن ەسكەرتە كەلە، ەل حالىقتارىنىڭ بiرتۇتاس فەدەراتيۆتi وداققا بiرiگۋ پروتسەسi بiرنەشە كەزەڭدi باسىنان كەشiرگەنiن اتاپ كورسەتتi.
ۆ.ي.لەنيننiڭ «ۇلتتار تۋرالى نەمەسە اۆتونوميالاندىرۋ تۋرالى ماسەلە جونiندە» دەگەن حاتى ت.رىسقۇلوۆقا كوپ وي سالدى. ت.رىسقۇلوۆ ي.ستاليننiڭ قىڭىر مiنەزiن، دورەكi جۇمىس ءادiسiن جانە اكiمشiلiككە وتە قۇمار ەكەنiن بۇرىننان بiلەتiن. ۇلت iستەرi حالىق كوميسسارياتىندا بiرگە قىزمەت iستەگەن جىلدارى ستاليننiڭ بولمىسىن بiرشاما زەرتتەپ بiلۋiنە مۇمكiنشiلiگi بولدى. ونىڭ ورتالىقتىڭ شەكسiز وكتەمدiگiن ورناتۋ ارقىلى جەكە بيلiككە ۇمتىلاتىنىن سەزدi. ت.رىسقۇلوۆ وسىلاردىڭ ءبارiن تارازىلاي كەلە، قۇرىلعان وداق ءاردايىم شىنايى فەدەراتيۆتiك سيپاتتا قالۋ ءۇشiن، وداقتىق ۇكiمەتتiڭ ۇلت رەسپۋبليكالارىمەن ارا قاتىناسىن ناقتى بەكiتۋ جانە سانى از ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ مۇددەسiن زاڭدى تۇردە قورعاپ، تيiمدi ماسەلەلەردi دەموكراتيالىق جولمەن ءادiل شەشiپ وتىراتىن «ەرەكشە ۇلتتار پالاتاسىن» قۇرۋ كەرەك دەپ ءتۇيدi. («تۇركiستان»، 2008, 6 قاراشا).
1923 جىلعى ماۋسىم ايىنىڭ 9-12 كۇندەرi ركپ(ب) وك-تi تاريحقا ءتورتiنشi كەڭەس دەگەن اتپەن كiرگەن ايگiلi ۇلت ءماسليحاتىن وتكiزدi. كەڭەسكە 58 دەپۋتات، وداقتاس رەسپۋبليكالار مەن وبلىستاردان جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر قاتىستى.
كەڭەستiڭ كۇن تارتiبiندە ەكi ءتۇرلi ماسەلە قارالدى: بiرiنشiسi - «م.س.سۇلتان-عاليەۆتiڭ iسi» جونiندە ورتالىق تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ بايانداماسى; ەكiنشiسi - پارتيانىڭ حII سەزiنiڭ ۇلت ماسەلەسi جونiندەگi قارارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن پراكتيكالىق شارالاردى بەلگiلەۋ iسi بولدى. ەكiنشi ماسەلە جونiندە ي.ۆ.ستالين بايانداما جاسادى. ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ باسشىلارىنا دا ءوز رەسپۋبليكالارىنداعى جاعداي تۋرالى بايانداما جاساۋ تاپسىرىلدى. كەڭەستە تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتىنان ءۇش ادام - س.قوجانوۆ، ت.رىسقۇلوۆ جانە ي.قىدىراليەۆ سويلەدi.
ستالين ءوز بايانداماسىندا سۇلتانعاليەۆتi سىنايدى، سونىڭ پiكiرiن قولداۋشى رەتiندە رىسقۇلوۆتى تۇيرەپ وتەدi. تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنiڭ توراعاسى جاۋاپ سوزiندە قايمىقپاستان: «مەنiڭ ءوز پiكiرiم بار، ەشكiمنiڭ جەتەگiندە جۇرگەنiم جوق. قاتەلەسiپ تۇرعان مەن ەمەس، ستالين جولداستىڭ ءوزi. ەگەر مەن قاتەلiك جiبەرسەم، ورنىمنان الىپ تاستاسىن»، - دەيدi. مۇنان كەيiن «ۇلى ستاليننiڭ» ونداي ادامدى قۋدالاماۋى مۇمكiن ەمەس-تi. قانى قارايا باستاعان ستالين تۇركiستان ۇكiمەتiنiڭ باسشىلارىمەن استىرتىن جۇمىس iستەپ، ولاردى تۇرارعا قارسى قويادى. مۇنى، ارينە، ول دا ءتۇسiنiپ، ءوزiنiڭ يوسيف ۆيسساريونوۆيچتiڭ دوسى يان ەرنەستوۆيچ رۋدزۋتاكقا جولداعان حاتىندا: «مەنiڭ سايلانۋىما قارسى ادامدار بولدى. ونىڭ نەگiزi - ستاليندە. ال مەن رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكاسىن كوتەردiم. ءالi دە جۇمىس iستەي الامىن». ساياسي بەدەلدi iسكەر تۇلعانى تابۋ - كرەمل ءۇشiن وڭاي شارۋا ەمەس-تi. اۋىر ونەركاسiپ كوميسسارى سەرگو وردجونيكيدزەنiڭ بىلاي دەگەنi بار: «ورتا ازيادا بiر قورا ادام جۇمىس iستەپ جاتىر. بiراق ءبارi بiر تۇرارعا تۇرمايدى!» مۇنى ستالين بiلمەدi ەمەس. بiلە تۇرا شەتقاقپايلاۋدان جانە كرەمل باقىلاۋىندا ۇستاۋدان تانبادى. باسقان iزiن اڭدىپ، جiپكە تiزiپ وتىردى. سونىڭ وزiندە تiسi باتپادى. رىسقۇلوۆتىڭ مولوتوۆ، رۋدزۋتاك، وردجونيكيدزە، كالينين، لۋناچارسكي، زينوۆەۆ، سۇلتانعاليەۆ، تاعى دا باسقالارمەن دوستىعىنان اياق تارتسا كەرەك، شەتەل باسشىلارى مويىنداعان بەدەلiنەن قورقۋى جانە بار. بۇعان ونىڭ حالىق شارۋاشىلىعىن بەس ساۋساقتاي بiلەتiنiن، ەكونوميكانى مەڭگەرگەنiن، اسiرەسە يدەولوگيا ماسەلەسiندە وك ساياسي بيۋرو مۇشەلەرiنە دە، تiپتi كەزiندە لەنيننiڭ وزiنە دە دەس بەرمەگەنiن قوسىڭىز. («جاس الاش»، 2005, 10 جەلتوقسان).
س. قوجانوۆ ءوز بايانداماسىندا تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەني الەمiندەگi جاعدايىن ەگجەي-تەگجەيلi باياندادى. تۇركiستاندا پارتيا جۇمىسى كۇن تارتiبiندەگi بiرiنشi ماسەلەدە ايتقانىنداي، وتە ناشار قويىلعانىن، پارتيا تۇركiستاندا تۋرا جولمەن دامىماي، ءتۇرلi قيىنشىلىقتاردى باستان كەشiرiپ وتىرعانىن ايتتى.
ي.ستالين ءوزiنiڭ قورىتىندى پiكiرiندە: «...مەنiڭ ويىمشا، قوجانوۆ جاقسى سويلەدi. يكراموۆ جامان سويلەگەن جوق. الايدا مەن ولاردىڭ سوزدەرiندەگi بiر ماسەلە جونiندە مىنانى ايتپاقپىن، ول ماسەلە ءسوزسiز ويعا جەتەلەيدi. ەكەۋi دە بۇگiنگi تۇركiستان مەن پاتشالىق تۇركiستاننىڭ اراسىندا ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق، تەڭ ماڭدايشاداعى جازۋى عانا وزگەردi دەدi. تۇركiستان بۇرىنعىسىنشا پاتشالى رەسەي كەزiندەگiدەي كۇيدە قالاي وتىر ەكەن؟ جولداستار، ەگەر بۇل ايتىلا سالعان ءسوز بولماسا، باسماشىلاردiكi دۇرىس تا، بiزدiكi بۇرىس بولعانى عوي. ەگەر ايتىلعان ماسەلەلەر دۇرىس بولسا،تۇسiنبەيمiن، وندا نەگە وزدەرiڭiز باسماشىلارعا قوسىلىپ كەتپەگەنسiڭدەر. دەمەك قوجانوۆ پەن يكراموۆ وسى جاعىندا ويلانباعان، ويتكەنi ولاردىڭ قازiرگi سوۆەتتiك تۇركiستاننىڭ پاتشالىق تۇركiستاننان تۇپكiلiكتi ايىرماشىلىعى بار ەكەنiن بiلمەۋi مۇمكiن ەمەس. اتالعان جولداستاردىڭ سوزدەرiندەگi وسى كولەڭكەلi تۇستارىن اتاپ كورسەتۋدەگi ماقساتىم، جولداستار وسى جونiندە ويلانۋعا جانە قاتەلەرiن تۇزەتۋگە تىرىسسىن دەگەنiم». ستالين ءسوزiن ءارi قاراي جالعاستىرا وتىرىپ، وك-نiڭ ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى الاڭداتىپ وتىرعان جاعدايلاردى ەگجەي-تەگجەيلi زەرتتەي الماعانىن، شىعىس رەسپۋبليكالارداعى حالىق اعارتۋ iسiنiڭ جاعدايى مەن مادەنيەتi شىندىعىندا دا قيىن جاعدايدا ەكەنiن مويىندايدى. الداعى ۋاقىتتاردا ەسكەرەتiن ماسەلەلەر ەكەنi ايتىلدى.
ي.ستاليننiڭ جوعارىدا كەلتiرiلگەن سوزiندە سىرت ادام بايقاي بەرمەيتiن، وزiندiك قيسىنى مەن استارلى مازمۇنى بار. ول قوجانوۆ پەن يكراموۆقا بiردەن «ۇلتشىلسىڭدار»، «انتيسوۆەتتiك باعىت ۇستاپ وتىرسىڭدار» دەپ اشىق ايتپايدى. ستالين كەڭەستە ولاردىڭ سوزدەرiندەگi «ارتىق-كەم ءتۇسiپ جاتقان» تۇستارىن تۇزەتۋدi ۇسىنادى.
ءتورتiنشi كەڭەستە ي.ستالين ساياسي اينالىمعا «سۇلتانعاليەۆشiلدiك» دەگەن تۇسiنiكتi, قۇبىلىستى تۇجىرىمدادى. بۇل كەڭەس ستاليندiك زوبالاڭنىڭ شىعىسقا قاراي سالعان «سارا جولىنىڭ» باسى ەدi. ۇلت كادرلارىن قۋعىنداۋ پروتسەسi «م.ح.سۇلتانعاليەۆتiڭ iسiنەن» كەيiن ساياسي سيپات الدى. كەڭەستiڭ بارىسىندا ي.ستالين العاش رەت ۇلت رەسپۋبليكالارىنان شىققان قايراتكەرلەردiڭ كەز-كەلگەنiن قالاعان ۋاقىتتا ساياسي تۇلعا رەتiندە ساۋداسىن ءتامامداۋدىڭ ەڭ زۇلىم، ەڭ ايلاكەر جانە وتە دورەكi مەحانيزمiن سىناقتان وتكiزدi.
وسى كەڭەستە سۇلتانبەك قوجانوۆ ي.ستاليننەن مىناداي مازمۇنداس حات الدى:
«قوجانوۆ جولداس! سiز بۇگiن وتە جاقسى ايتتىڭىز! ەگەر سiز جەرگiلiكتi جەردە دە وسىلايشا جاقسى جۇمىس iستەيتiن بولساڭىز (مەن ازiرگە بۇعان تولىق سەنiمدi ەمەسپiن) مەن سiزدiڭ دوسىڭىز، جولداسىڭىز بولۋعا دايىنمىن. ي.ستالين».
الاش قايراتكەرi تاۋتان ارىستانبەكوۆتiڭ ەستەلiگiنەن: «بiر جولى ستاليندiك جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىن تالقىلاۋعا موسكۆادا ۇلكەن جينالىس ءوتتi. ول كەزدە جينالىستاردا ساكەن باستاعان بiزدەر ءوزiمiزدi سولشىلدار دەپ سول جاقتان وتىراتىنبىز، ال ت. رىسقۇلوۆ، س. قوجانوۆتار توبىن وڭشىلدار دەيتiنبiز دە، ولار وڭ قاناتتا وتىرۋشى ەدi. وسى جينالىستا ي. ستالين توراعالىق ەتتi. ت. رىسقۇلوۆ پرەزيديۋمدا ستاليننiڭ وڭ يىعى تۇسىندا ەكiنشi قاتاردا وتىرعان. سۇلتەكەڭ تiلiن توسەپ سويلەيتiن جانە باسىنا تاقيا كيiپ جۇرەتiن ەدi. بiر كەزدە ي. ستالين: «ءسوز شىعىستىڭ شىڭعىس حانى حودجانوۆقا بەرiلەدi»، - دەدi. سول كەزدە سۇلتەكەڭ ورنىنان تۇردى دا، مiنبەگە بارا جاتىپ: «شىعىستىڭ شىڭعىس حانى ۆولگاعا دەيiن جەتتi. كاۆكازدىڭ شىڭعىس حانى موسكۆادا وتىر»، - دەپ ستالين جاققا قولىن سوزدى. وسى كەزدە ت. رىسقۇلوۆ كوزiن جۇمىپ، باسىن شايقادى». («قازاق ادەبيەتi»، 2004, 29 قازان).
ارينە، مۇنداي تiرلiكتەردiڭ بارلىعى دا «قىراعى» قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ كوزiنە تۇسپەي، لاۋازىمى جوعارى كiسiلەردiڭ قۇلاعىنا شالىنباي قالعان جوق، ال جۇرەگi جوق، ساتىلعىش پارتيا قىزمەتكەرلەرi مەن كوڭiلi سوقىر كۇندەستەرiنە سۇلتەكەڭنiڭ كوزiن جويۋ ءۇشiن ناعىز كەرەكتi ماتەريالدار ەدi.
(جالعاسى. باسى گازەتiمiزدiڭ №26 سانىندا)
تiلەۋ كولباەۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
"تۇركىستان" گازەتى
