Kýn sayyn bir janalyghyn tosatyn qazirgidey asyghys qoghamda aqparat tandaudyng katalogynan kende emespiz. Oqyrman qanday gazet-jurnal oqimyn, qanday saytqa kiremin, qay blogty oqimyn dese de ózi biledi. Osy aqparattyq tasqynda Qazaq jurnalistikasy jana zamannyng tehnologiyalaryn qanshalyqty mengere alyp jýr? Internet atty alyp әlemde qazaq tilining jay-kýii qay dengeyde túr jәne sol dengeydi kótere týsu ýshin elimizde qanday júmystar atqarylyp jatyr? Songhy jyldary sәnge ainalghan blogshylar, blog degen úghym ne? Ol dәstýrli jurnalistikanyng jauy ma joq bәsekelesi me? Dәstýrli media men jana medianyng aiyrmashylyghy nede? Ony resmy BAQ ókilderi qalay qabyldauda?

Saualymyzgha jauap alu ýshin biz qazaq blogshysy, Orta Aziya elderine arnalghan "Neweurasia.net" blogyndaghy qazaq tilindegi habarlardyn ýilestirushi-redaktory, «Minber» jurnalisterdi qoldau ortalyghynyng jauapty hatshysy Ashat ERKIMBAY myrzamen әngimelesken edik.

- Jalpy, mening týsinigimshe «blog» degen úghymdy Qazaqstangha eng birinshi alyp kelgen siz. Óziniz negizin qalaghan blogtyng qazirgi jay-kýii qalay? Ol qanshalyqty ósti jәne qazaq blogshylary qanshalyqty tanymaldylyqqa iye?

Kýn sayyn bir janalyghyn tosatyn qazirgidey asyghys qoghamda aqparat tandaudyng katalogynan kende emespiz. Oqyrman qanday gazet-jurnal oqimyn, qanday saytqa kiremin, qay blogty oqimyn dese de ózi biledi. Osy aqparattyq tasqynda Qazaq jurnalistikasy jana zamannyng tehnologiyalaryn qanshalyqty mengere alyp jýr? Internet atty alyp әlemde qazaq tilining jay-kýii qay dengeyde túr jәne sol dengeydi kótere týsu ýshin elimizde qanday júmystar atqarylyp jatyr? Songhy jyldary sәnge ainalghan blogshylar, blog degen úghym ne? Ol dәstýrli jurnalistikanyng jauy ma joq bәsekelesi me? Dәstýrli media men jana medianyng aiyrmashylyghy nede? Ony resmy BAQ ókilderi qalay qabyldauda?

Saualymyzgha jauap alu ýshin biz qazaq blogshysy, Orta Aziya elderine arnalghan "Neweurasia.net" blogyndaghy qazaq tilindegi habarlardyn ýilestirushi-redaktory, «Minber» jurnalisterdi qoldau ortalyghynyng jauapty hatshysy Ashat ERKIMBAY myrzamen әngimelesken edik.

- Jalpy, mening týsinigimshe «blog» degen úghymdy Qazaqstangha eng birinshi alyp kelgen siz. Óziniz negizin qalaghan blogtyng qazirgi jay-kýii qalay? Ol qanshalyqty ósti jәne qazaq blogshylary qanshalyqty tanymaldylyqqa iye?

- Birinshi ret men kýz aiynda Birikken Últtar Úiymynyng jas jurnalisterge arnalghan shәkirtaqysyn jenip alyp, Niu-Yorkta eki ailyq tәjiriybeden óttim. Oghan deyin qazaqsha sayt ashqym kelip jýrgen. Biraq, ol kezde qarip mәselesi qiyn bolatyn. Qazaqsha әripter kórinbeytin, әri sayt jasaugha qarjy kerek edi. Solay oilap jýrgen kezimde Niu-Yorktaghy Kolumbiya uniyversiytetining professory ýsh minuttyng ishinde «blogspot»-tan blog qúryp berdi. Men tang qalyp professorgha «Qazaqsha jazugha bola ma?» dep edim, «IYә, bolady» dedi. Qarasaq, blogty qazaqsha qúrugha bolady eken. Dәl sol kýni men keshkisin alghash ret Niu-Yorkta birinshi blogymdy «blogspot»-ta qúrdym. Sóitip blogty týsine bastadym әri onyng tegin ekeni de meni qatty quantty. Jәne qazaqsha әripteri de bar. Sol kezde men dәstýrli jurnalistikadan mýmkindik joq bolsa, bizding jolymyz, biz siyaqty jastardyng mýmkindigi men bolashaghy jana mediada ekenin úghyndym. Zerttey bastasam, búghan deyin qazaq tilinde blogtar qúrylghan  eken. Mongholiya, Koreyadaghy qandastarymyzdyng aspazdyq taqyrybyndaghy blogy maghan deyin qúrylypty. Biraq biz jurnalist bolghannan keyin, elding ortasynda jýrgendikten men birinshi kórinip qaldym. Osylaysha, blogty nasihattaudyng júmysyna belsene kiristim. Nege blogtan bastadym? Sebebi, blog arqyly jurnalisterdi jana mediagha jaqyndatu kerek boldy. Qazaq jurnalisterine blogty kóbirek aityp týsindire bastadym. Óitkeni, 2006 jyly qazaq tildi jәne orys tildi jurnalister degen mәsele bar bolatyn. Bólinu sol kezde bastaldy. Qazaq tildi jurnalister nashar, jazbaydy, odan qalsa qazaq jurnalisteri ekinshi sortty degen úghym kóp aitylatyn. Búl mening namysyma qatty tiydi. Sodan jaryp shyghatyn jol izdeu kerek boldy da, ony «Mine taptym, aghylshynsha bilemin, mynany isteuge bolady eken. Endeshe, osyghan kiriseyin» dep bel sheshtim. Sonyng nәtiyjesinde, belgili bir dengeyde orys tiline qaraghanda qazaq tilinde jana media kóp nasihattaldy. Biraq qazaq tildi ortany orys tildi orta kóp bile bermedi. Sodan biz ne istedik? Ózimizding ortada beyresmy jinalystar ótkizip jýrdik. Aqyr sonynda osynday «Minber» atty qordyng ashyluyna alyp keldi. Sóitip zang ayasynda jana mediany nasihattau ýshin aghartushylyq júmysymen ainalystym. Sebebi, jurnalist jana mediany dúrys týsinse, onda búqara dúrys týsinedi. Eger jurnalister dúrys týsinbese onda búqara da dúrys týsinbeydi. Sondyqtan da biz osy sharuany qolgha alghan dúrys dep sheshtik.

- Týsinikti. Al, dәstýrli media jana mediany qalay qabyldady?

- Dәstýrli media jana mediany osy songhy bir-eki jyldyng kóleminde ghana moyynday bastady. Búghan deyin, olar da bilgen joq, bólek úghym dep týsinip keldi.

- Moyynday bastaghany qaydan kórindi?

- Qaydan kórindi deseniz, dәstýrli jurnalistikanyng ókilderi birte-birte blog asha bastady saytyna. Búryn sayttary jay gazetterding kóshirmesi ghana bolyp kelse, qazir gazetting saytyna әleumettik jelini qosa bastady. Saytqa arnayy bólek maman qoyatyn boldy nemese bólek «Abay.kz», «Masa.kz» siyaqty sayttar ashyldy. Dәstýrli jurnalistikanyng ókilderi jana mediany týsinip, olar da kele bastady. Sebebi, múnda potensial men mýmkindik óte kóp. Jәne eng ýlken artyqshylyq - orystildi jurnalister búl jerde eshqanday kedergisin keltire almaydy. Sebebi, qazaqsha jazylghan nәrsege olar aralasa almaydy. Sondyqtan, bizge, qazaq jurnalisterining arasyndaghy ózara bәseke jana mediada qyzu boldy. Degenmen, kóbisi әli de jana mediany dәstýrli mediagha bәseke dep oilaydy. Asylynda olay emes, bar bolghany jana media dәstýrli mediany jana beleske kótergen bir qúral. Yaghni, búryn gazetimiz gazet kýiinde qalghan bolsa, qazir gazet jana media formatyna kóshkennen keyin inisiativtiligi arta týsti. Oghan qosa, taralymy men auditoriyasy keneyip, jana naryq qalyptasa bastady. Mulitiymediyalyq kontent payda boldy. Yaghny búrynghy gazet internetke shyqqannan keyin jana mediadaghy bolmystyng auqymyn keneytti. Biraq aqparat beruding mazmúny ózgergen joq. Búryn gazette kóterilip jatqan taqyryp, sol jerde de kóterilip jatyr. Kópshiligi týsinbey, «Búl bizge bәseke. Bitti, endi gazet oqylmay qalady, jabalyp qalady eken» degen oigha keldi. Biz Amerika emespiz ghoy. AQSh-taghyday bizde keremet kommersiyalanghan media naryq qalyptaspaghan әli. Bizdegi qazaq jurnalistikasy tәueldi. Ol kommersiyalyq basylymdar emes. Olar memleketten qarjylyq qoldau alyp otyr. Sondyqtan ómir sýre beredi. Al, jana media kerisinshe, ol - naryq. Múnda oqyrmannyng ýnemi baqylap otyrugha jәne óz pikirin jazugha mýmkindigi bar. Sonday-aq, jana mediada bir jaqsysy, tehnologiya shyqqan sayyn sen sonyng ynghayyna beyimdeluge mәjbýrsin. Telefon shyqty ma, sen saytyndy telefongha beyimdeuing kereksin. Adamdar, yaghni, oqyrman telefonsyz jýrmeydi. Demek, osy mәjbýrlikke jurnalisterdi alyp kelu arqyly «myna jaqta da jol bar» dep olardyng kәsibiyliligin kóteru.

-  Resmy basylymdarda ejelden qalyptasqan shablondarmen jazatyn kәnigi kópjyldyq stajy bar jurnalister enbek etedi. Olardyng keybiri jas jurnalisterding aqparatty kóbine Internetten ala salatynyn, izdenbeytinin únata bermeydi. Sonymen qatar, olarda oqyrmannyng yqylasy blogshylargha auyp kete me degen qauip bar siyaqty. Tipti, blogshylar qajet emes degendey de syn aitylyp jýr.

- Adam neden qorqady? Adam bilmeytin nәrsesinen qorqady. Mysaly, qaranghy bólmede qalyp qoyghan adam esik baryn bilmeydi, óitkeni ol qorqady. Al eger jaryqtyng baryn bilse ol qoryqpaydy, bólmeden shyghady. Bizde de sol siyaqty jana mediany qoghamda bilmegendikten qorqady. Yaghni, jana media turaly IT sauatsyzdyq jóninen Qazaqstanda óte tómen dengeyde. Zertteuler boyynsha, Qazaqstan oqu-jazu jóninen dýniyejýzindegi eng sauatty on elding qataryna kirgenimen, IT sauattylyq boyynsha biz Afrika elderining dengeyinde túrmyz. Osy sauatsyzdyqtyng saldarynan adamdar qorqady. Blogty bir qorqynyshty nәrse dep oilaydy. Blog - qasyq nemese shanyshqy siyaqty qúral. Adam ony qalay qoldanady, búl soghan baylanysty. Sauattandyru júmystary kóp jýrgizilgen sayyn adamdar «e, búl blogty mektepte múghalim de, kommersiyalyq maqsatta da paydalanugha bolady eken ghoy» dep nening ne ekenin týsine bastaydy. Mәselen, qazir múghalimder geogebra jobasyn paydalanyp jatyr. Blog tek qana jurnalistikamen baylanysty emes. Ár adam qúraldy ózinshe paydalanady. Qauip bilmestikten tuyndaydy dep oilaymyn. Osyny barynsha týsindiruge tyrysamyn. Qazaqstanda Internetti qoldanushylar kóbeygen sayyn, IT sauattylyq artqan sayyn adamdar óz yqylasyna sәikes qoldana beretin bolady.

-       Qazir biraz jurnalisterding blogy bar, ashyp jatqandary da kóp. Maghan «blogtan keyin nege sayt ashpasqa» degen iydeya keldi. Sonda әrkim óz betinshe júmys jasap ketpey me? Qazir zerttep qarasam, kóptegen sayttar bar eken. Olardyng sany kóbeyse, ony oqyp otyrugha oqyrmannyng uaqyty bola bere me eken?

-       Óte oryndy súraq. Búl da janaghy IT sauatsyzdyqqa kelip tireledi. Negizinen Internetpen júmys istey aludyng ózining bir әdebi bar. RSS-te júmysyng jenildeydi, mәselen saghan әrbir sayttyng adresin ashyp kiru kerek emes, «jmeyl» poshtana tirkep qonyna bolady. Onda jeke poshtana basylymdar men sayttardyng janadan maqalasy kelip týsip túrady. Sen poshtandy ashu arqyly ghana janalyqtardy oqyp, kóre alasyn. Osynday sauattylyq artqan sayyn adamdar ózine kerekti saytty ghana oqityn bolady, ózine kerekti nәrseni ghana izdeydi. San sapagha úlasady. Al ol kontentting sapasyn arttyra týsedi. Qazir, iә san kóp, sol san birte-birte sapagha alyp keledi. Nәtiyjesinde qoghamda sapaly aqparat payda bolady. Ózara bәseke kýsheyedi. Mysaly, eki adam ekonomikany jazatyn bolsa, bireui ýsh kýnde bir janalasa, bireui eki kýnde janalaydy. Men eki kýnde bir janalaytynyn jii oqityn bolamyn da, aptasyna bir ret janalaytyndy mýlde oqymaytyn bolamyn. Sóitip, san sapagha úlasyp, Internette virtualdy bәseke ornaydy. Búl jaqsy ýderis. Sondyqtan, biz qazir blog dep aityp jýrgenimiz de sol. Blog kóbeysin, san kóbeysin, san sapagha alyp keledi. Sayt ashsang da sonday bolady. Jәne bizde bir zang bar, Internetti baqylau emes, Internetti retteu turaly zan. Búl zang bolu kerek. Onday zang barlyq elde bar. Internette de qaptaghan blog pen sayttardy rettestirip qoyghan. Retteude bәrine erkindik berilgen, biraq eskertu bolady. Al baqylauda erkindik bolmaydy, erkin qimylday almaysyn. Ýnemi kez kelgen uaqytta seni basyp tastauy mýmkin. Sondyqtan, Internette baqylau emes, retteu bolu kerek. Rettemese haos bolyp ketedi.

- Endeshe, bizde qazir Internette retteu basym ba әlde baqylau basym ba?

- Bizde qazir retteu bar, biz sony sauatsyz bolghandyqtan kópshiligi sol retteudi baqylau dep týsinedi. Bizding solay týsingenimizdi paydalanyp jauyp tastaydy. Oghan adamdar shulamaydy da. Mәselen, «Uordpressti» alayyq. Ol ashyq bolu kerek, biraq qazir jabyq túr. Jәne ony qalay japqan, bireuinde ashatyn, bireuinde ashylmaytyn qylyp japqan. Kórdiniz be, bizding sauatsyzdyghymyzdy paydalana otyryp, jabudyng da tәsilin tapqan. Qoghamdaghy IT sauatsyzdyqpen kýresu jolyndabúl nәrsening barlyghy kezdesedi. Biraq, Internette sózsiz retteu bolu kerek. Óitkeni, shynymen blogosfera men Internet qauipti nәrse. Ol - qúral. Adamdar ony dúrys maqsatta qoldanatyn bolady. Eger aitylmasa onda ol shynymen qauipti. Jәne ol qauip «bir qúmalaq bir qaryn maydy shiritedi» degendey, bәrine ziyany tiyip ketedi. Sondyqtan búl nәrse rettelgeni dúrys. Aghartushylyq júmystary kóp jýrgen sayyn múnday problema azayady. Eng ýlken mәsele sol  - IT sauatsyzdyq. Adamdar «meyl.rudy» bilsem, Internetti bilem dep oilaydy nemese uordta júmys istep otyrsa, kompiuterdi bilem dep oilaydy.

IT sauattylyq degen ne? IT Sauattylyq degenimiz - kompiuterding ishindegi baghdarlamany ózinning júmysyna beyimdey bilu. Qarapayym «jmeyl» poshtany ózinning júmysyna beyimdep jez qonyraudy jasap qon. Yaghny internettegi baghdarlamanyng jeteginde ketpe sen, qayta sen ony óz jetegine al. Sauattylyq degen osy.

-  Dәstýrli media men jana media ózara týsinisip, birigip júmys jasauy ýshin qanday úsynys jasaghan bolar ediniz?

-  Birinshiden, dәstýrli media jana mediany jau kórmeui qaje. Ol ýshin dәstýrli medianyng agha ókilderi jana medianyng ne ekenin týsinip, bilse, oghan ýrke qaramaytyn bolar edi. Kerisinshe, búnyng qúral ekenin týsinip eki ese júmysty óndiredi. Onsyz da endi-endi býr jaryp kele jatqan blogshylargha ýrke qarau, olardy jau kóru «ózing bilme, bilgenning tilin alma» degen pozisiyany saqtaydy. Ne biluge úmtylmaydy, bas salyp qaralay jóneledi. Eger kishkene ýniler bolsa, Internette qazaqsha kontentti damytyp otyrghan sol blogtar. Qazir qazaq tiline «Uikiypediya» arqyly da ýles qosyluda.

Jalpy, blogqa da tirelip túrghan mәsele joq. Búl jerdegi mәsele - mulitimdida. Dәstýrli media ókilderi yaghni, onyng oqyrmany býginde gazet oqymaydy. Onyng oqyrmany -Internette. Onyng býgingi oqyrmanynyng telefony bar jәne telefon arqyly neshe týrli sayttargha kiredi. Kez kelgen dәstýrli media ókili aqparatty shynymen oqyrmangha jetkizuding joly osy bolsa, onda m osy tәsilmen berudi úigharsa, onda mulitiymediyalyq ónimning jemisin kóredi.

-   Qorqatyn eshtene joq deysiz ghoy...

-  Aytalyq, bizding blogty jauyp tastady delik. Odan ne ózgeredi? Onda orys tildi blogosferanyng yghyna jyghylyp, orys memleketine tәueldi bolasyn. Odan útpaysyn, kerisinshe útylasyn. Aynalyp kelgende, biz sol aqparattyq bodandyqqa qaytadan týsemiz. Óz basym, 2006 jyldan beri «Moy mirmen» emes, «jmeylmen» júmys istep kelemin. Biz seminar barysynda sizderge biletin nәrsemizding bes payyzyn ghana aittyq. Sebebi, qazir auditoriya oghan dayyn emes. Bәrin aita almaymyz. Amerikanyng songhy janadan shyqqan jobalarynyng bәrin kórip-bilip jýrgennen keyin, Qazaqstannyng kontenti oghan dayyn dep aita almaymyn. Blogtyng ózine ýrkip jýrgen adamgha biz ýlken marketingting mәselesin qozghamaymyz. Onda shoshidy. Dәstýrli media negizgi júmysyng bolghandyqtan ailyq alasyn, ol basqa nәrse. Al jana media - jeke júmysyn, jeke qyzyghushylyghyn. Óitkeni, únatatyn isimiz.

-  Jaraydy IT sauattylyq pen mulitiymediany, jana tehnologiyanyng bәrin mengergen qogham boldyq deyik. Mәselen, men sayttardy sharlap, odan qalsa blogshy qauymnyng jazbalaryn oqimyn dep bir kýnimdi ketirdim. Al, siz, osynyng bәrine qalay uaqyt tauyp jýrsiz?

- Jana media qúral ghoy. Qúraldyng kiltin dúrys bilseng onay. Mysaly, ýnemi janymda telefonym jýredi. Telefon arqyly avtobusta ketip bara jatyp, jazba jazamyn, poshtamdy birden teksere qoyamyn. Jәne birden qay saytqa kiruge bolady, qaysysy bolmaydy, birden bile qoyamyn. Qúraldy dúrys paydalana bilseng ol saghan kómektesedi, sen odan sharshamaysyn. Sosyn men túraqty júmys istemeymin. Týrli jobalarmen ainalysatyndyqtan, uaqytymdy óz-ózimdi damytugha júmsaymyn. Maghan sol tiyimdi. Óz-ózimdi damytsam, ony ózgelermen bólisuge bolady. Azamattyq belsendilik әrqashanda birnәrseni qúrbandyq qylady. Qoghamda alghashqyda belsendi adamdardy týsinu qiyn bolady. Sondyqtan ne nәrse bolsyn, janadan bastap kórsetu qiyn. Mәselen, Arshat Orazovty da alghash sayt jasaghan kóptegen adamdar týsinbestikpen qabyldady. «Myqtymyn» dep otyrghan qazaq jurnalisterining biz turaly әrnәrse aitqansha, sol kýsh-jigerin az da bolsa jana bir kontent jasaugha, Múqaghalidyng nemese Abaydyng bir ólenine arnasa ghoy deysin. Sonda oqyrmangha qansha paydasyn keltirer edi. Tym bolmasa júmysymyzgha kedergisin keltirmey, kesirin tiygizbey otyrsa eken degen de tilek bar.

-  Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Jansaya Sydyqbay

«Abay-aqparat»