22-shilde kýni Almatyda qazaqstandyq adam qúqyghy burosyndaghy baspasóz jiynyna barghan BAQ ókilderine birneshe adam shabuyl jasady. Belgisiz adamdar “Azattyq” radiosy men "QazTAG" agenttigining jәne “Almaty” telearnasy jurnalisterining kәsiby qyzmetine kedergi keltirgen.

Azattyq radiosynyng mәlimetinshe, ynghay әielderden qúralghan belgisiz top ghimarat dәlizinde “Azattyq” operatory Toqmolda Qúsayynovtyng qolyndaghy viydeokamerany syndyryp, bolghan oqighany smartfongha týsirip almaq bolghan tilshi Núrgýl Tapaevagha qol kótergen.

Keyin, jurnalisterding júmysyna kedergi keltirgen bir-eki әiel viydeo ýndeu jasap, "Azattyq" jurnalisterinen keshirim súraghan bolypty. Olardyng aituynsha, olardy "bireuler" әdeyi arandatqan-mys.

Sonymen qatar, tilshilerge tarpa bas salghan taghy bir әielding derek-jayy anyqtaldy. Áleumettik jeli qoldanushylary ony - Aqjol Ahmetova deydi.

Aqjol Ahmetova 15 shildede Almaty qalasy Alatau audandyq әkimdigindegi analar narazylyghynda da jýrgeni beynetaspagha jazylghan eken. Ol kezde analar eki aidan beri atauly әleumettik kómek ala almay jýrgenderin aitqan. Sol kezde búl әiel audan әkimi Shahmerden Ryspaevtyng әr sózin qoldap, bas iyzep túrghan.

Jalpy, búl “Azattyq” jurnalisterine jasalghan alghashqy shabuyl emes. Osyghan deyin de atalghan arnanyng tilshilerine belgisiz top habar taratu kezinde jas aghyzatyn gaz shashyp, qolshatyr, gazet arqyly kamera aldyn kólegeylep, kedergi jasaghan bolatyn.

"Azattyq" tilshilerine jasalghan kedergi erteng ózge de jurnalisterge jasalmasyna kim kepil? Sonda qazaq jurnalisterining mýddesin, qúqyghyn kim qorghaydy?

Búl turaly belgili jurnalist Arman Sqabylúly әleumettik jelidegi jeke paraqshasynda oiyn bildirgen bolatyn.

-Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng (onyng tóraghasynyn) basyna qara búlt ýiirilgen shaqta oghan balama retinde qúrylghan "Kazahstanskiy Media Aliyans" degen úiym "jurnalisterding mýddesin endi biz qorghaymyz" dep jalaulatyp edi. Mýshelerining toqsan payyzy orys tildiler bolghandyqtan sol kezde-aq odan ish tartyp qalghanbyz. Baytasov bastaghan, Bekhojinder qoshtaghan sol úiymnyng ýni býginde mýldem estilmeydi. Jurnalister qudalanyp jatyr, jurnalisterdi sabap jatyr, al, "Aliyans" ýnsiz. Múnday mylqau bolsa ony qúryp qajeti ne edi? Býgin "Azattyqtyn" tilshisine kóterilgen qol erteng basqamyzgha da kóterilmesine kim kepil! Bizdin, әsirese qazaq jurnalisterining mýddesin kim qorghaydy? Álde, óz "Aliyansymyzdy" qúramyz ba? - dep jazdy ol.

Biz osy jayttargha qatysty Azattyq radiosynyng produseri Qasym Amanjoldyng pikirin bilgen edik.

Qasym Amanjol, jurnalist:

-Jurnalisterimizge jasalghan 6 shilde kýngi shabuyldar boyynsha, oghan deyingi jaghdaylar boyynsha aryz jazylghan. Keshegi oqigha boyynsha taghy da polisiyagha aryz týsirdik. Ol birinshi tergelu kerek, odan keyin sotqa baru kerek. Oghan taghy biraz uaqyt qajet bolady.

Jalpy, “Azattyq” jurnalisteri qashan da barlyq tarapqa teng dәrejede sóz berip, pikirlerin tolyq jetkizip, beytarap týrde aqparat taratatyn Qazaqstandaghy sanauly tәuelsiz BAQ. Biz qashanda әleumettik, qoghamdyq-sayasy oqighalardyng ortasynda jýremiz. Jәne ol oqighalardan jedel, naqty, aqparat taratamyz. Bizding osynday erkin, beytarap әreket etuimiz keybir dókeylerge únamaytyn shyghar dep oilaymyn...

Ázirge “Jurnalister Odaghynan” da, “Jurnalister aliyansynan” da eshqanday qúqyghymyzdy qorghau mәselesi boyynsha úsynystar týsken joq. Biz óz qúqymyzdy osy Qazaqstandaghy Zannyng ayasynda, qúqyqtyq organdar arqyly qorghap jatyrmyz. Al, qoghamdyq negizde onday bastamalar әli kórgen joqpyz. Biraq, jyly pikir bildirip, zandyq kenesterin berip jatqan halyqaralyq úiymdar bar.

Negizi, kameranyng synyp, jurnalisterding shabuylgha úshyrauynyng ózi az emes. Densaulyqtaryna auyr zaqym kelgen joq. Biraq, moralidyq psihologiyalyq shok aldy dep aitugha bolady. Jurnalisting júmysyna kedergi keltirdi. Múnyng ózi “Jurnalisting júmysyna kedergi keltiru” degen arnayy bappen qylmystyq kodekste qarastyrylghan.

Biz osy uaqytqa deyingi mitingter kezinde jasalghan shabuyldar boyynsha da aryz jazghan bolatynbyz. Biraq ol shaghymdar boyynsha nәtiyje bolghan joq. Alayda, biz qanday qoghamda, qanday jaghdayda júmys istep jatqanymyzdy bilemiz.

Biraq,biz ózimizding kәsiby júmysymyzgha meylinshe adal bolugha tyrysamyz...

"Ádil sóz" úiymynyng sarapshysy, jurnalist Ghaliya Ájenovanyng aituynsha, búl oqigha qylmysqa jatady. Jәne búl jaghday birneshe ret qaytalanyp otyrghandyqtan, búl joly kinәliler qatang jazalanu kerek dep esepteydi.

Ghaliya Ájenova, "Ádil sóz" úiymynyng sarapshysy:

-Jurnalisterding qyzmetine kedergi jasau – Qazaqstan Respublikasy Qylmystyq Kodeksining 158 babymen qarastyrylady. Ol jerde aiyppúldan bastap, bas bostandyghynan aiyrugha deyingi jaza qarastyrylghan.

Jalpy, keshegi jaghdayda - jurnalisterge shabuyl, olardy úryp soghu, iyteru, tyrnau, operatordyng kamerasyn tartyp alyp, syndyru jәne tilshining telefonyn tartyp alu syndy jaghdaylar bolghanyn viydeodan kórdik. Múny jaydan jay kóshede jýrgen adamdar emes, jasaghan. Osynday jaghdaydy tudyrghan da, oghan belsene qatysyp, bastap jýrgen de úiymdastyrylghan top der edim. Óitkeni, sol jerde kózimen kórip, jәbirlengen qorghaushy Ghalym Núrseyitovtyng bolghan jaghdaydy óz paraqshasynda bayandaghan derekke sýiensek, olar birneshe topqa bólingen. Sosyn operasiyany kezekpen kezek almasyp jasaghan. Dәlirek, bir top - sol sharany úiymdastyrushylargha qoqan-loqy kórsetken, almasqan keyingileri jurnalisterge qoqan-loqy jasaghan. Keyin sol baspasóz konferensiyasynda sóileuge niyettengen kópbalaly ana men onyng qorghaushysyna kýsh kórsetken. Yaghni, búl jerde bir top úryp-soghu, qorqytu, tehnikany tartyp alu, tәrkileu, ony syndyryp bastasa, ekinshi top qostap, ýshinshi top jaghdaydy jandandyryp, aiqay shu shygharghan. Olardyng maqsaty da sol - shu shygharu, zansyz әreketterge baru bolghan. Jәne, olardy eshkim ústap almaghanyna qaraghanda búl úiymdastyrylghan top ózderine eshqanday jaza qoldanbaytynyn naqty týsinip, bilip әreket istegen dep oilaymyn.

Olar kim boluy mýmkin?

Búl әielderge qarasaq, týrleri sportpen ainalasatyn, boyshan, óte myqty, qoldary qatty 30-40 arasyndaghy jas әielder.

Birinshiden, olar tәueldi adamdar. Bir kýshterge, naqty bireulerge tәueldi. Ekinshiden, búlargha aqsha berip jasatuy mýmkin. Yaghni, búl әielder bireuding aqshasyna múqtaj adamdar. Biraq, tәueldiligi basymyraq der edim.

Moralidyq normalargha da, zangha da qayshy әreketterge barghan әielder tobynyng psihologiyalyq portretin boljaugha kimning de haqy bar.

Jas kelinshekterding sportpen ainalysatynyna qaraghanda, búl «otryadta» kishi leytenanttyq qúramynan adamdar bolsa da, tanghalmaymyz. Bizdiki tek boljam ghana.

Al, olardy kimder júmsady degenge keler bolsaq...

Áriyne naqty qolmen ústap, kózben kórmegen song ony aitu qiyn. Biraq, boljam retinde - olardyng jarty saghat boyyna júrtty úryp soghyp, aiqaylap, shynghyryp, júrttyng esin shygharyp erkin jýruine qaraghanda búlar bizding kýshtik qúrylymdardan seskenbeydi. Dәlirek, búlar ÚQK, polisiyanyn,  Prokuraturanyng da tergeuinen, jasalghan zanbúzushylyqqa qalaysha jauap beremiz degen oidan ada. Nelikten?! Múnday әreketti úiymdastyryp, eshteneden qoryqpau ýshin kýshtik qúrylymdar tarapynan qamqorshylyq boluy kerek. Al, qarapayym kóshede jýrgen bireu kelip solay istese, polisiya olardy sol boyda ayaq-qoldaryn jerge tiygizbey alyp keter edi...

Búl jerde birinshi polisiyanyng kóligi jarty saghattan keyin kelipti. Odan keyin bes-alty kólik kelip, eshtene bitirmey, ketip qalghan. Biraz uaqyttan keyin ghana tergeushiler kele bastapty. Eng soraqysy, adam men azamattyng qúqyghyn qorghaytyn buronyng zalynda zardap shekkenderden sausaq pen alaqanynyng tanbalaryn alynghan. Búl endi kuriez. Kýlesing be, jylaysyng ba...

Biz sóz bostandyghyn, adamnyng pikir aitu erkindigi bar ekenin, ol zanmen, eng birinshi, Konstitusiyamen qorghalatynyn  aitamyz. Al, shyn mәninde, keshegi әreket jәne ondaghy polisiyanyng asyqpauy, býkil kýdiktilerding jan-jaqqa esh kedergisiz qashyp ketui - bәri  de kýmәndi. Bir әiel ghana ústaldy. Onyng ózi toptastarynan qalyp qoyghanynda da bir miniy-maqsat jatqangha úqsaydy.

Polisiya búl tyghyryqtan qalay shyghady nemese kazir dereu týrde ne isteu kerek:

1.QR Qylmystyq kodeksi 158 baby «Jurnalisting zandy kәsiby qyzmetine kedergi keltiru» negizinde qylmystyq is qozghaluy shart;

2.Adam qúqyghy jónindegi Qazaqstannyng Halyqaralyq burosynda býlik shygharyp, baspasóz-mәslihatyn oiran qylghan azamatshalardy anyqtau;

3.Osy qylmystyq aksiyanyng úiymdastyrushylaryn anyqtau;

4. Kinәlilerdi ashyq týrde sottau jәne zanmen qarastyrylghan katang jaza qoldanu.

Osy sharttar oryndalsa, polisiyagha qoghamnyng kózqarasy da týzele bastaydy.

Halyqaralyq "Reporters Without Borders" úiymynyng mәlimetinshe Qazaqstan sóz bostandyghy jóninen әlemning 180 elining ishinde 158-shi orynda túr. Jәne, tәuelsiz jurnalisterge jasalatyn qysym men osynday ashyq shabuyldar kóbeygen.

Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz