«Qazaqtyng bas aqyny — Abay. Onan asqan búryn-songhy zamanda qazaq balasynda biz biletin aqyn bolghan joq» degen Ahmet Baytúrsynovtyng sózi Abaytanumen mәngi jalghasyp keledi. Mirjaqyptyng sózimen aitqanda «Abay syndy aqynnyng qadirin bilmeu – qazaq halqynyng zor kemshiligin kórsetuge tolyq jaraydy». Abaydyng asyl múrasyn aman saqtap, býkil halyqqa taraluyna Alashtyng kósemi bolghan Álihan Bókeyhanovtyng zor qatysy bar. 1900 jyldary Abaydyng aqyn shәkirtteri, balalary – Aqylbay, Turaghúldar,  inileri – Shәkәrim, Kәkitaylar, dosy – Kókbay aqyn óz zamanynda Álihan Bókeyhanovty qazaqtyng alghashqy oqymysty qamqor azamaty dep baghalaghan.

1903 jyly Sankt-Peterburgte basylyp shyghatyn «Kirgizskiy kray» kitabynyng 18 tomynda Álihan Bókeyhanovtyng «Qyrghyz aimaghynyng tarihy taghdyry jәne onyng mәdeny jetistikteri» atty maqalasy basylyp shyghady.  Búl maqalada Abaygha erekshe toqtalyp, ony qazaqtyng jana әdebiyetining kóshbasshysy dep baghalaydy. Formasy jaghynan airyqsha jәne mazmúndy ólenderining avtory dep kórsetedi. Sóitip Abaydyng kózi tirisinde ony orystyng oqyrman qauymyna túnghysh ret tanystyrghan adam – Álihan Bókeyhanov bolady. Abay múrasynyng baspadan kitap bolyp shyghuyna qaltqysyz qamqorlyq jasaghan – Álihan Bókeyhanovpen birge ólenderin jinaqtap bastyrugha zor ýles qosqan Mýrseyit Bikeúly, Kәkitay Ysqaqúly, Túraghúl Abayúly edi.

Áuelde múny 1904 jyly  Abay qaytys bolghannan keyin  Ombydan onyng balalaryna hat joldap, Semeyden shygharudy úigharghan Álihan Bókeyhanov aqynnyng ómiri men qoghamdyq qyzmeti jayly alghash kólemdi maqala jazady. Abay dýniyeden ozghan son, eki jyldan keyin «Semipalatinskiy listok» gazetine «Qazanama» (nekrolog) jariyalaydy. Á.Bókeyhanovtyng basty armany — Abay jinaghyn jaryqqa shygharu, aqyn múrasyn qalyng el arasyna taratu edi. Sol gazette Abay ólenderining jinaq bolyp basylatyny jayly aitady. Solay dese de, Abay jinaghy basylyp shyqpay qalady. Onyng sebebi –Álihan Bókeyhanov 1906 jyly 8 qantarda Semeyge siezge qatyspaq bolyp, Kerekuden kele jatqan jolynda Túzqala degen jerde tútqyngha alynady. Qaytaryp aparyp Kereku týrmesine jabady. Osy joly ústalghan kezde onyng partfeliinde Abay ólenderi jinaghynyng qoljazbasy bolady. Abaqtygha jabyghannan keyin, kelesi kýni jazghan aryzynda ol óleng qoljazbalarynyng qúnyn 5000 somgha baghalap, ony saqtaugha ótinish jazady.  Kóp keshikpey aighaq bolmaghandyqtan bosaydy. Halyqtyq túlghagha ainalghan Álihandy patsha ýkimeti ýnemi qyryna alyp, 1908 jyly qayta qamaugha alady. Iske ilinip, qudalanyp jýrip te Abay ólenderining baspada jatqanyn esten shygharmaydy. Sóitip 1909 jyly Sankt-Peterburgte I.Boraganskiyding baspasynan jaryq kóredi. Kópten kýtken  Abaydyng túnghysh jinaghynyng jaryq kóruin alghash ret Mirjaqyp Dulatov, Ahmet Baytúrsynovtar jazady.

Abay ózining shygharmalarynyng jinaq bolyp basyluyn kórmey ketti. Biren- saran ólenderi bolmasa Abaydyng kózi tirisinde «Jigitter oiyn arzan, kýlki qymbat» degen ólenin Jýsipbek Shayyqsilәmúly degen adam Abaydyng atyn atamay bastyrady.  «Jaz», «Bolys boldym mineki» degen ólenderi 1886 jyly «Dala uәlayaty» gazetine Kókbay Janataevtyng atymen jaryq kóredi. «Dala uәlayaty» gazetining 1889 jylghy 7-sanynda jariyalanghan «Jaz»  «Jazdy kýn shilde bolghanda» dep bastalatyn óleni «Semey uezi, Shynghys elining qazaghy Ibragim Qúnanbay auylynyng Baqanas ózeninde Kókbeyit degen jerge qonyp jatqandaghy týri» degen taqyryppen basylghan. Sonda «Kisiden ýirenip jazdym. Kókbay Janatayúly» dep qol qoyylghan. Múnyng ókinishtisi Abay ólenining óz atyna jariyalanbauy ghana emes, redaksiya tarapynan Abay sózining búzylyp, týrli ózgeristerge týsui. Ár jerde jeke joldar qysqaryp, ózgerip otyrghan. Mәselen;

Jazdy kýn shilde bolghanda,

Bәisheshek ósip tolghanda  - dep ketedi. Al Mýrseyit Qoljazbasy boyynsha;

Jazdy kýn shilde bolghanda,

Kókoray shalghyn bәisheshek,

Úzaryp ósip tolghanda – dep kórkem kórsetilgen. Abaydyng kózi tirisinde jaryq kórgen baspa ólenderin kimning bergeni qalay jetkeni naqty aitylmaghan. Al, «Jaz» ólenin Abaydyng aqyn shәkirti Kókbay jibergeni mәlim. Kókbaydyng aituy boyynsha ólendegi ayanshyl at – Abaydyng ózining kýreng tóbeli. Ayghayshy shaly sol jyly kórshi qonghan әnet Barmaq degen kisi, al qús salyp jýrgen jigitter – óz balalary Aqylbay men Ábdirahman.

1888 jyly may aiynda jazghan «Bolys boldym mineki» óleni Aqshatau degen jerde Semey oblysy men Jetisu oblysynyng siezi bolghanda bir uezding el biyleushilerine arnaghany. Búl «Dala ualayaty» gazetinin  12 sanynda jariyalanghan. Abaydyng alghashqy jinaghynda búl óleng 148 jol bolsa, gazetke 86 jol bolyp beriledi.Jeke sóz emes,tútas shumaqtar ózgerip, bastyrushylardyng batyly jetpegendikten  qysqaryp ketken.

Aqynnyng kózi tirisinde jaryq kórgen taghy eki óleni bar ekenin keyinnen tabylghan dekerter dәleldedi. 1897 jyly Qazanda «Knyazi blan Zagifa» qissasynda «Synaghandaghy attyng syny» (Shoqparday kekili bar qamys qúlaq), «Býrkit» (Qansonarda býrkitshi shyghady angha) degen belgili eki óleni jaryq kóredi. Kitapty bastyrushy Bektúrghan Siqymbayúly «óleng etushi Janúzaq Siqymbayúly» dep kórsetken.

Abay ózining ólenderin halyq arasynda qoljazba bolyp jayylghanyn kóredi. 1896 jyly  balasy Turaghúldy shaqyryp, qoljazba ólenderin jinaugha tapsyrma beredi. Sondyqtan da jazyp aitqan, jatsha shygharghan ólenderi bizge jetpegen. Keyinnen Abay ólenderin jinaghan kisiler Abaydyng ólenining atyn ghana aityp, nemese bir jol ólenmen ghana saqtalyp qalghan.  Toghjangha arnalghan «Sap-sap kónilim, sap kónilim» óleni songhy kezde tabyldy.  1882 jyly Lermontovtan audarghan túnghysh audarmasy  «Borodino» da týgel emes. Bizge belgili kólemi 20 joldyq núsqasy ghana saqtalghan.

Abay mysqyl ólenderdi kóp jazghanymen, ózining jauyna qarsy aitpay, manayyndaghy adamdargha arnap jazghan. Mysqyl ólenderi sol arnap jazghan adamdary elge taramasyn dep joq qylyp jibergenge úqsaydy. Mysaly «Qyzdargha» degen ólenindegi Qyzdar – Abaydyng qúrdasy. Abay sol qúrdasynyng minezin syqaq etip jazghan. Búl ólendi de Qyzdar jyrtyp tastaghan. 1896 jyldan bastap, 1916 jylgha deyin Abaydyng ólenin kóshirip úqyptap jýrgen jazuy marjanday  Mýrseyit molda sol uaqyttyng «baspahanasy» boldy. Songhy kezde kәsipke ainaldyryp 7 – 8 molda kóshirgen. Kóshirgender bir óleng ýshin bir qoydyng qúnynday aqy alatyn bolghan. Kóshirushiler aqyndar, elding talantty jastary bolady.

Elding ishindegi qazaqtyng qyzdary ózderine Abaydyng qoljazbasyn kóshirtip, úzatylghanda ólenning bir danasyn ala ketetin bolghan. Búl qazaq jastarynyng arasynda Abay ólenining baghaly bolghandyghyn kórsetedi.

Abaydyng kózi tirisinde baspa jýzin kórgen eki óleninen keyin Abay ólenderining túnghysh tolyq jinaghy aqyn dýniyeden ozghannan keyin 1909 jyly Sant-Peterburgtaghy Iliyas Boraganskiy baspasynan jaryq kóredi.

Abaytanu shejiresinde altyn әrippen jazylghan búl oqighany Abaydyng nemere inisi – Árham Kәkitayúly óz esteliginde bylay bayandaydy. «1906 jyly jaz shyghyp, kiyiz ýy tikkende Kәkitay Abylaysha qos tikkizip, Mýrseyit mollany shaqyrtyp alyp, «sen myna biz jinaghan Abay ólenderin rettep jaz» dep onasha qosqa otyrghyzdy. Mýrseyit asyqpaytyn, súlu jazatyn adam edi. Abay ólenderin bir ay shamasynda dayyndatyp alyp, Kәkitay Semeyge ózi alyp jýrdi. Jol rashodyna eki semiz at, eki semiz týiesin әketti. Kәkitay malyn aqshalap alyp Omby qalasyna kettim dep hat jazdy. Odan keyin Ombyda bastyra almadym, Qazan qalasyna jýrip baramyn dep taghy da hat jazady. Bir júmadan keyin ýige telegramma keldi; «Qazan qalasyndaghy baspahanalardyng basugha uaqyty bolmady. Peterburgtaghy baspahanamen shart jasastym, tez 200 som aqsha perevod et degen. Aytqanynday 200 som jiberdik. Kәkitay bir aida qayta oraldy. Korrektorlyq mindetin óz moynyna alatyn bolypty. Peterburgtegi baspahana bir baspatabaq qaghaz basyp, Semeydegi Ániyar ýiine jiberedi, Ániyar Kәkitaygha jetkizip túrady. Kәkitay onyng qatesin týzep, Peterburgke jóneltedi» deydi. Osynday sergeldenmen jýrip, Abaydyng birinshi ólender jinaghy 1909 jyly ýsh jylda zorgha jaryqqa shyghady. Mýrseyit qoljazbasynyng negizinde jaryq kórgen 5339 jol ólenining 1090 joly audarma bolatyn. Alghashqy basylymgha kirmey qalghan 17 óleni keyingi zertteushilerding enbegimen sonan keyingi basylymdarda tolyqtyrylyp berildi.

Múhtar Áuezovtyng Abaytanugha qosqan ýlesi nәtiyjesinde aqynnyng keyingi shyqqan 1933, 1939, 1945 jyldardaghy baspasyndaghy jinau, týzu nәtiyjesinde qara sózderden basqa 10708 jol óleng qosyldy. Sonymen Abaydyng tolyq jinaghyn ózinen qalghan arhif bolmaghannyng ózinde ghylymy zertteuler men izdeulerding arqasynda býginge jetken, qara sózderden basqa 7133 jol enbegi belgili boldy.

Abaytanudyng tarihynda Abaygha arnalghan alghashqy tekseru, týsinip, tanu 1914 jyly aqynnyng qaytys bolghanyna 10 jyl toluyna baylanysty eske alu «Alsharhiyat» jinalysynan bastalady. Osy Jinalysta alghash ret Abaydyng shygharmashylyghy men ómiri jóninde Qazaqtan shyqqan túnghysh jurnalist qyz Nazipa Qúljanova  bayandama jasaydy. 1924 jyly Abaydyng dýniyeden ozghanyna 20 jyl toluyna oray aqynnyng ómiri men ólenderi jayly bayandama jasalyp, aqyn shәkirti – Kókbay Janataev Abay turaly este saqtaghanyn aitady.  Osy jyldary qazaq ghalymdary arasynda Abay turaly teris pikir aitushylar shyghady. Abaydyng ózi aitqan; «Birindi qazaq biring – dos, kórmeseng isting bәri bos» degeni qazaq ýshin tang qalarlyq is emes edi. Biraq, halyq sol jyldardyng ózinde de Abayynan ajyraghan joq.

Kez kelgen aqyndy tanu eng aldymen ómirbayany men shygharmashylyghyn zertteuden bastalady. Biyl 120 jyl tolyp otyrghan túnghysh basylym 1909 jyly Sankt-Peterburgten nemere inisi – Kәkitay Ysqaqúly arab alfaviytimen bastyryp shygharady. Kәkitay oryssha jetik bilgen. Abay mektebinen ghana bilim alghan. Abaydyng qasyna erip jýrip aitqandaryn, ertegilerin qúima qúlaghyna qúia bilgen. 1900 jyldardyng basynda Qúnanbay әuleti ýlken qayghygha dushar bolghanda barlyq auyrtpalyqty osy Kәkitay kóteredi. Jiydebayda bala oqytyp jýrgende molda Mýrseyit Bikeúlyna óz aqshasyn berip, búrynnan jinap jýrgen Abay ólenderin kóshirtip tolyqtyrghan. «Men Abaydyng qaryzyn úmytpay, shamam kelgenshe qyzmet etudi óz boryshym dep bilip, arttaghy jastargha qaldyrghan ósiyetin, qazaq halqyna istegen enbegin baspagha bastyryp, kópke taratudy mindetime aldym» dep Abay balasy Turaghúlmen birge aqyn múrasyn yjdahatty týrde jinastyrady. Sonyng nәtiyjesinde Kәkitay qúrastyrghan 56 óleng ózgeriske úshyramay, ózining týpnúsqalyghyn saqtap qaldy.

Kenestik zamanda Turaghúl «halyq jauy» dep tanylghan son,  jinaqtyng shygharushysy retinde bertinge deyin  Kәkitay ghana  atalyp keldi. Kitaptyng syrtqy múqabasynda: «Qazaq aqyny Ibragim Qúnanbay úlynyng óleni. Bastyrghan: Kәkitay, Túraghúl Qúnanbay úghlandary. Spb., «Vostochnaya elektropechatnaya N.Boraganskogo», 1909»,- dep anyq jazylghan.
Abay múralarynyng saqtaluyna kepil bolghan adamdar – Ghabithan, Kishkene molda, Samarbay, Dayyrbay moldalar  t.b. da jinastyrghan. Solardyng ishinde erekshe enbegi bar adam – Mýrseyit Bikeúly edi. Ol 1916 jyly qaytys boldy. Oryssha eptep biletin adam bolghan. Abay sózin kerek etkender Mýrseyitke tapsyrma berip otyrghan. Sol kezdegi qalyptaspaghan emlege baylanysty kóshirmede kemshilikterding ketip otyruy osy kýnge deyin Abay shygharmashylyghyn zertteuge keselin tiygizip keledi.

Bizge Abay enbekterining týpnúsqasy Bikeúlynyng 1905, 1907, 1910 jyldardaghy ýsh qoljazbasy arqyly jetken. Mýrseyit Bikeúlynyng Abaytanu ghylymyna  qosqan ýlesi zor.

Almahan Múhametqaliqyzy

Astana

Abai.kz