«Ana tili» gazetining 2011 jyldyng №22 (1070) sanynda tarih ghylymynyng doktory Bereket Kәribaevtyng «Kerey men Jәnibek handar «Qazaq memleketining negizin qalaushylar boldy» atty zertteu maqalasy jaryq kórgen bolatyn. Qazaq handyghy turaly taqyrypqa kópten qalam tartyp kele jatqan avtor bolghandyqtan, bir demmen oqyp shyqtym. Desek te, maqalada Qazaq memleketining qalyptasuyna qatysty qayshylyqtardyng bar ekenin de atap ótpeuge bolmas.

«Ana tili» gazetining 2011 jyldyng №22 (1070) sanynda tarih ghylymynyng doktory Bereket Kәribaevtyng «Kerey men Jәnibek handar «Qazaq memleketining negizin qalaushylar boldy» atty zertteu maqalasy jaryq kórgen bolatyn. Qazaq handyghy turaly taqyrypqa kópten qalam tartyp kele jatqan avtor bolghandyqtan, bir demmen oqyp shyqtym. Desek te, maqalada Qazaq memleketining qalyptasuyna qatysty qayshylyqtardyng bar ekenin de atap ótpeuge bolmas.

Kezinde Qazaq handyghy turaly kóptegen tarihshylar, zertteushiler óz pikirin bildirgen, oy aitqan. Mәselen, Qazaq handyghy taqyrybyna qalam tartqan Múhamedjan Tynyshbaev 1923 jyly Tashkent qalasynan jaryq kórgen «Sana» jurnalynda «Týrik-monghol tarihy» atty enbegin jariyalap, ony «1.Eng eski zamannan bastap 1456 jylgha sheyin (Ózbek-qazaq aiyrylghan jyl)» dep bólimge bóledi. Sói­tip, 1456 jyldyng qazaq memlekettigining al­tyn tabaldyryghy ekenin anghartyp ótedi. Al Bereket Kәribaevtyng payymynsha, Ke­rey men Jәnibekting «úly kóshi» bir jyl ke­yin, 1457 jyly qara kýzde bastalghan. 1458 jy­ly Kerey hany saylanghan. «Al tolyghymen derbes memleketting qúryluynyng ayaqtaluy 1470-71 jyly jýzege asqan». Biraq Qazaq handyghynyng qúryluy 1456 jyly bolghany turasynda kóptegen derekter bar.
Mәselen, 1964 jyly jaryq kórgen «Orta Aziya men Qazaqstannyng úly ghalymdary» toptama kitabyna «Múhammed Haydar Dulati» atty zertteu maqalasyn jazghan akademik Álkey Marghúlan osy 1456 jyldy birneshe mәrte shegeley aitady. Dәl osy kitapqa «Qadyrghaly Qosynúly Jalayri» atty enbegin bastyrghan ghalym Qadyrbek Jýnisbaev ta osy 1456 jylgha toqtalady. 1983 jyly jaryq kórgen «Qazaq SSR tarihy» 5 tomdyqtyng 2-tomynda Viliyaminov-Zernov, A.A.Abuseyitova, V.A.Moyseev, Álkey Marghúlan jәne t.b. ghalymdar Qazaq handyghynyng bas­taluyn 1456 jyl dep kórsetedi (188-bet).
Qazaq SSR ensiklopediyasy, Qazaq Últ­tyq ensiklopediyasy, sonday-aq Ontýstik Qazaqstan ensiklopediyasy «Qazaq handyghy shamamen 1456-1847 jyldar aralyghynda ómir sýrdi» dep anyqtama beredi.
1983 jyly «Qazaq SSR tarihy» kitaby 5 tom bolyp shyqty. Sonyng 2-tomy «Kóne zamannan býginge deyin» dep atalady. Osy kitaptyng 188-betinde «Ábilqayyr hannyng әskerleri men Ýz Temir tayshy basqarghan oirattardyng shayqasy «Kókqashan» (Syghanaq tónireginde) túsynda 1456-1457 jyly boldy» dep aishyqtalyp jazylyp qoyghan.
Búdan keyin taygha tanba basqanday etip: «Osy jenilisten keyin Ábilqayyr handyghynyng kóshpeli halqynyng bir bóligi bólindi de, Kerey men Jәnibek súltandardyng basshylyghymen Mogholstan­gha kóship, Shu men Qozybas ózenderining jazyghyna qonys tepti» deydi. Qazaq jerinen alysta, 1987 jyly Qytayda, Shynjanda shyqqan «Qazaqtyng kóne tarihy» kitabynda belgili tarihshy Nyghymet Mynjan dәl osy 1456 jylgha toqtalady. Osy 1456 jyldy Múhtar Maghauin ózining «Qazaq tarihynyng әlippesi» («Júldyz» jurnaly 1993. №12.83-151 better) «Qazaq handarynyng ghúmyrnamasy» atty kitaptarynda tolyqtay taldaghan-dy.
Taghy bir aita keterlik jayt, «Jәnibek han turaly aitylatyn shejirelik mәlimetterde onyng shyn esimi - Ábu Sayd, al laqap esimi Jәnibek ekenin bilemiz» dep shegeleydi avtor. Áriyne, airyqsha әspettelip, «Áz Jәnibek» dep te atanghanyn avtor qalys qaldyrypty. Biraq Bereket Kәribaev úly han Kereyge kelgende eptep mýdiredi. Mine, qaranyz: «Jazba derekter men tarihy zertteulerde alghashqy qazaq hanynyng esimi - Giyrey, Gerey, Kiray, Kerey týrinde kezdesedi», - deydi ol.
Búl, әriyne, dúrys emes. Onyng azan shaqyryp qoyghan shyn aty - Shahkerey bolghan. Múny qazaqtyng úly aqyndarynyng biri Shәkәrim Qúdayberdiúly jazghan shejireden tabugha bolady. Tipti sol Shәkәrimning ózining esimi «Shah kerim» degen sózden shyqqan.
Búl erekshe ataudyng qazaqshalanghan núsqasyn:
Qúiryq atyp qúliya,
Týlkidey qashqan jylmiya.
Bizden de ótip barasyn,
Qayran da, qayran súm dýniya, - dep tolghanghan Shәngerey Bókeevten tabasyz. Shәngerey esimi sol Shahkerey hannan qalghan.
B.Kәribaev atalmysh maqalasynda: «1428 jyly Baraq han ólip, handyq biylik shaybanilyq Ábilqayyrgha kóshkenimen, Aq Orda handarynyng úrpaqtary Syr ónirinde qala bergen. Olardyng ishinde Kerey de, Jәnibek te jәne basqalar da bar. 1446 jyly Ábilqayyr han Syr ónirin Maurenahrdy qaytaryp, óz astanasyn Syghanaqqa kóshiredi» dep jazady.
Syr-anamyz Ózbekstan shekarasyn Shynazdyng manynda basyp ótkennen keyin, soltýstikke qaray qúldilaydy. Jolay Arnasayda, Shardara su qoymasynda kidiredi. Arys qalasynan kýnbatysqa taman «Kóksaray» su rettegishinde de az-kem demin basady. Osydan keyin Shәuildirding túsynda, Otyrartóbeden on shaqty shaqyrym tómenirek, Arystyng suyn qosyp alyp, Týrkistan qalasyna qaray jónkiydi. Úly qalagha 15-20 shaqyrymday kýnbatys tústan orap ótip, Shiyelige qaray jaqyndaydy.Janaqorghannyng túsynda dariyasu birte-birte kýnbatysqa - Aralgha qaray birjolata búrylady.
Tariyhqa tanbalanghan úly oqighalardyng bәri de Kiyr-Túmar hanym shayqasy, keshegi Ábilqayyr-Ýz Temir tayshy qaqtyghysy osy oramda bolghan. Ámir Temirding Aqsýmbe-Úlytau joryghy da osy jerden bastalghan. Bir ghajaby, Qazaq handyghynyng da «kindigi» osy mandaghy «Kókkesene» (Kókqashan) degen jerde kesilgen...
Aytyp-aytpay, ne kerek, qazir biz Qazaq handyghynyng 1456 jyly qúrylghandyghyn Últtyq birynghay testting (emtihan) súraghyna endire almay otyrmyz. Ázirge memleketimizding tarihy attay 10 jylgha keyin shegerilip, «1465-66» jyl kórsetilip jýr. Sonda Kerey men Jәnibek handardyng 10 jyl boyghy qayratkerligi qayda?
Osynday berekesizdikti boldyrmau ýshin, atyzgha shym salghanday, eng bolmasa, «kóz ýirenip, kónil sene bersin» degen tilekpen, Kerey men Jәnibekke Ontýstik Qazaqstan oblysy Sozaq audanynyng ortalyghy Sholaqqorghanda «Jastar sayabaghynda» eskertkish-monument 2007 jyly 14 jeltoqsanda әzer degende osy maqalanyng avtorynyng múryndyq boluymen el Tәuelsizdigining 15 jyldyghy qarsanynda qoyyldy. Al 2010 jyly Astana qalasynda, ol da ýlken dau-damaymen, Qazaqstan Respublikasynyng túnghysh Preziydentining múrajayynyng aldyna ornatyldy.
«Qazaq handyghy, bolmasa «Kerey men jәnibektanu» kóshi endigi jerde dúrys baghytpen qozghala ma» degen ýkili ýmitimiz bar. Qasiyettimiz de, qasterlimiz de Qazaq handyghy bolghan son, bir auyz pikir aitqandy jón kórdik...

Jarylqasyn BORANBAY,
Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, «Qazaq handyghy» qoghamdyq qorynyng tóraghasy

http://anatili.kz/?p=6973