Keyingi ýsh jylda Semeyde tarih jәne mәdeniyet eskertkishteri sanatynan tabylatyn ýsh eskertkish ornatyldy. Biri jaugha qol  bastaghan Qabanbay batyrgha arnalsa, ekinshisi ortamyzgha qayta oralghan abyz aqyn Shәkerim Qúdayberdiúlynyng mereytoyyna oraylastyryp ekinshi ret qoyyldy, ýshinshisi sayasy qughyn-sýrgin qúrbany, abaytanushy alyptardyng biri Qayym Múhametqanov aqsaqalgha arnalghan.

Olardyng qataryn az uaqytta Parijdi qazaq әnimen tanghaldyrghan әnshi Ámirenin, Alash qozghalysynyng ne­gizin qalaushy qogham qayratkeri Álihan Bókey­ha­novtyng qúrmetine qoyylghan mýsinder tolyqtyrdy. Búlardyng barlyghy óz isinde halyq iygiligi ýshin jan ayamay enbek etip, ruhany múra qaldyrghan, qanday bolsyn, syy - qúrmetke layyq túlghalar. Degenmen kәsiby she­ber­lerdin, óner synshylarynyng ortaq oiyna kelsek, keyingi jyldar aralyghynda qazaqtyng óneri men ghylymynyng irgetasyn qalaugha bir kisidey atsalysqan osy azamattargha arnalghan mýsin-eskertkishterding syn kótermeytindigi jii aitylyp jýr.

Semeyding óz basyndaghy eskertkishterdi saraptap qarasaq, bәrining de býkil elimizding tarihy men mә­de­niye­ti ýshin airyqsha manyzy bar ekenin angharugha bo­la­dy.

Keyingi ýsh jylda Semeyde tarih jәne mәdeniyet eskertkishteri sanatynan tabylatyn ýsh eskertkish ornatyldy. Biri jaugha qol  bastaghan Qabanbay batyrgha arnalsa, ekinshisi ortamyzgha qayta oralghan abyz aqyn Shәkerim Qúdayberdiúlynyng mereytoyyna oraylastyryp ekinshi ret qoyyldy, ýshinshisi sayasy qughyn-sýrgin qúrbany, abaytanushy alyptardyng biri Qayym Múhametqanov aqsaqalgha arnalghan.

Olardyng qataryn az uaqytta Parijdi qazaq әnimen tanghaldyrghan әnshi Ámirenin, Alash qozghalysynyng ne­gizin qalaushy qogham qayratkeri Álihan Bókey­ha­novtyng qúrmetine qoyylghan mýsinder tolyqtyrdy. Búlardyng barlyghy óz isinde halyq iygiligi ýshin jan ayamay enbek etip, ruhany múra qaldyrghan, qanday bolsyn, syy - qúrmetke layyq túlghalar. Degenmen kәsiby she­ber­lerdin, óner synshylarynyng ortaq oiyna kelsek, keyingi jyldar aralyghynda qazaqtyng óneri men ghylymynyng irgetasyn qalaugha bir kisidey atsalysqan osy azamattargha arnalghan mýsin-eskertkishterding syn kótermeytindigi jii aitylyp jýr.

Semeyding óz basyndaghy eskertkishterdi saraptap qarasaq, bәrining de býkil elimizding tarihy men mә­de­niye­ti ýshin airyqsha manyzy bar ekenin angharugha bo­la­dy.

Aqiqatynda, kez kelgen tarihi, arhiytekturalyq múranyng mәn-maghynasyn talgham bezbenine salyp bagha beru ýshin sol múranyng dýniyege kelgen uaqytyn, dý­niyege әkelgen qoghamyn, qanday sebeptermen, kim ýshin salynghanyn anyqtau kerek. Sonda ghana onyng kórkemdik qúdireti jarqyray kórinedi. Sonda ghana asyl múra shyn mәninde halyqtyng ruhany iygiligine ainalady. Qanday da bolmasyn, sәulet ónerining eskertkishin kórgen adamnyng qyzyghyp, kóptegen súraqtargha jauap izdeytini aqiqat. Keyingi bes jylda «Alash» últtyq-demo­kratiyalyq qozghalysynyng qúrmetine eskertkish ornatu qajettigi jayly әrtýrli úsynystar aitylyp jýr. HH ghasyrdyng basynda qazaq qoghamynyng jol bas­tau­shysyna ainalghan «Alash» últtyq-demokratiyalyq qoz­ghalysy men Alashorda ýkimetining últ tarihyn qa­lyp­tastyrudaghy alar orny erekshe. Alashordanyng uaqytsha orny - Semey kalasy. Qalanyng Zarechnaya sla­bodka, qazirgi Janasemey dep atalatyn bóligin Alash ýkimetining astanasy retinde qalyptastyru jónin­degi sheshim sol kezdegi qala qúrylysynyng bas jos­pa­ry­na da engiziligen.

Onyng kartasy qalanyng Qazirgi zaman tarihy qú­jat­tamasy ortalyghynda saqtalghan. Biyl osy úsy­nys­tardy eskergen QR Mәdeniyet ministrligi el Tәuel­sizdigining 20 jyldyghy qarsanynda Semeyde «Alash» últtyq-de­mo­kra­tiyalyq qozghalysynyng qúrmetine eskertkish ornatu turaly sheshim qabyldady. Ol es­kert­­kishting mazmúny qalay bolar eken dep jýrgende, jergilikti әkimshilikting nazaryna jogharydan bekitilgen joba núsqasy kelip jetti. Qazaq qoghamynyng jol bas­tau­shysyna ainalghan qoz­ghalys basshylyghynda Álihan Bó­keyhan, Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatúly, Mú­hamedjan Ty­nysh­baev sekildi kórnekti túlghalar túr­ghanyn, qazaq ziya­lylarynyng «Alash» qozghalysyn qú­ruynyng ózindik erek­shelikteri bolghanyn, olardyng de­mokratiyalyq baghytty ús­tanghanyn biletin júrttyng jo­bada osy mazmún kórinis bere me eken degen ýmitte bol­gha­ny anyq.

Núrbúlan ÓTEPBAEV, QR Dizaynerler odaghy Semey bólimshesining tóraghasy;

- Býginde atyna zaty say emes  biraz dýniyelerding qaptap ketkeni alandatady. Solardyng qataryna el aldynda zor enbegi bar, tarihy túlghalargha jasalghan eskerkishti túlghagha arnap jasalghan qiyanat degennen basqa amal joq. Mәdeniyet­ti, estetikalyq talghamy joghary qogham ókilderin tәrbiyeleu - iynemen qúdyq qazghanday kýrdeli is. Ónerdi tanyp-biluding ózi - óner, al oghan bagha beru tipti qiyn. Kózge ilikken kartinany atýsti shekten tys maqtap jiberu beyneleu ónerin tanymaghandyq  - delitanttyq. Ókinishke qaray, óner degende mamandardan góri, biylikting ainalasynda jýrgen jandayshaptar­dyng pikiri ótimdi bolyp ketetini ókinishti.

Búl mәseleni sóz etip otyrghanymyzgha - «Alash» últtyq-demokratiyalyq qozghaly­sy­nyng qúrmetine Semeyde endi qoyylayyn dep jatqan eskertkishting núsqasy sebep boldy. Eskertkishting jobasyndaghy jalau kótergen jalanbas qazaqtyng qanday iydeya­ny tu etip túrghany belgisiz. Osy jobanyng núsqasyn kór­se­tip, biraz jastardan «búl kimge arnalghan eskertkish?» degen shaghyn saualnama jýr­giz­genimizde, biri «kedey, sharuagha shyghar» dese, biri «revolusioner­lerding qúrmeti­ne» shyghar,al biri «qolynda jalauy bol­masa, Qajymúqan atamyzgha úqsaydy eken» degen de pikirler aitqan.

Biraq búl jobany Alash tarihyna arnalghan dep eshkim dóp basyp aita alma­dy. Teginde búl jobany 32 júmystyng arasynan tandap alghanda komissiyanyng nege mәn bergenin týsinu qiyn. Áriyne, biz mýsinshi bolmaghannan keyin onyng kólemi, formasy, tipti jasalatyn materialy tura­synda sóz qozghaudan aulaqpyz. Bir kórgen­de atalghan dýnie taqyrybyna, mazmúnyna say bolsa degen niyet qana. Alash tarihynan habary mol, Alash iydeyasyn qúrmet tútatyn, ony zertteumen, keyingi úrpaqqa jetkizumen ainalysyp jýrgen azamattargha da habar­lasyp, jolyqqan edik.

Túrsyn Shanbay, alashtanushy:

- Alash degen úghym býkil bauyrlastyqty bildiredi. Sondyqtan bereke-birlikke shaqyrghan adamnyng beynesi qanday bolmaq. Jalpy, Alashqa arnalghan eskertkish ózinshe asqaq boluy qajet. Ol bizding qalanyng obrazyn ashuy kerek. Sol jaghalau Alash qalasy dep atalady. Al eger Alashqa baylanysty eskertkishting maghynasy ashylmay túrsa, keyingi úrpaqqa ne dep týsindiremiz. Alash qozghalysyn Qazan tónkerisin jasaghan revolusionerlermen salystyrmau kerek. Alashtyng iri túlghalarynyng әrbireui bir-bir ghylymnyng basynda túrdy.

Bir aitarlyghy, qalamyzda Alash qoz­gha­lysyna qatysty auqymdy joba iske asy­ryl­ghaly jatqanynan jergilikti QR Mý­sin­shiler jәne Suretshiler odaghy bólimshesi habarsyz bolyp shyqty. Tipti olar jobanyng núsqasyn talqylaghan jiyngha da shaqyryl­maghan.

Biletinimiz: oghan Tәuelsizdikting 20 jyl­dyghy qúrmetine ornatylatyn eskert­kish belgilerding biri retinde qarjy qaras­tyrylyp, kópirge kirme joldaghy shenberde jer telimi bólingeni. Jogharydan bekitilip ketken joba avtoryna basshylar «mýsinning basyna baskiyim kiygizip, beline belbeuin taqsanyz boldy» degendey ghana eskertu jasaghan eken.

Osy túrghydan alghanda, iyisi qazaqqa or­taq dýniyening qúrmetine qoyylatyn belgining alashtanushylardyng qatysuynsyz bekitilip ketkeni tanghaldyrady. Desek te, jobagha jaqsy da maghynaly ózgerister engizuge әli de bolsa kesh emes.

Sayra QAJYOSPAN, Semey qalasy

«Alash ainasy» gazeti