سايرا قاجىوسپان. الاش قۇرمەتىنە قويىلاتىن ەسكەرتكىش قانداي بولماق؟
كەيىنگى ءۇش جىلدا سەمەيدە تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى ساناتىنان تابىلاتىن ءۇش ەسكەرتكىش ورناتىلدى. ءبىرى جاۋعا قول باستاعان قابانباي باتىرعا ارنالسا، ەكىنشىسى ورتامىزعا قايتا ورالعان ابىز اقىن شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ مەرەيتويىنا ورايلاستىرىپ ەكىنشى رەت قويىلدى، ءۇشىنشىسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى، ابايتانۋشى الىپتاردىڭ ءبىرى قايىم مۇحامەتقانوۆ اقساقالعا ارنالعان.
ولاردىڭ قاتارىن از ۋاقىتتا ءپاريجدى قازاق انىمەن تاڭعالدىرعان ءانشى امىرەنىڭ، الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان مۇسىندەر تولىقتىردى. بۇلاردىڭ بارلىعى ءوز ىسىندە حالىق يگىلىگى ءۇشىن جان اياماي ەڭبەك ەتىپ، رۋحاني مۇرا قالدىرعان، قانداي بولسىن، سىي - قۇرمەتكە لايىق تۇلعالار. دەگەنمەن كاسىبي شەبەرلەردىڭ، ونەر سىنشىلارىنىڭ ورتاق ويىنا كەلسەك، كەيىنگى جىلدار ارالىعىندا قازاقتىڭ ونەرى مەن عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا ءبىر كىسىدەي اتسالىسقان وسى ازاماتتارعا ارنالعان ءمۇسىن-ەسكەرتكىشتەردىڭ سىن كوتەرمەيتىندىگى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.
سەمەيدىڭ ءوز باسىنداعى ەسكەرتكىشتەردى ساراپتاپ قاراساق، ءبارىنىڭ دە بۇكىل ەلىمىزدىڭ تاريحى مەن ءمادەنيەتى ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزى بار ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.
كەيىنگى ءۇش جىلدا سەمەيدە تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى ساناتىنان تابىلاتىن ءۇش ەسكەرتكىش ورناتىلدى. ءبىرى جاۋعا قول باستاعان قابانباي باتىرعا ارنالسا، ەكىنشىسى ورتامىزعا قايتا ورالعان ابىز اقىن شاكەرىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ مەرەيتويىنا ورايلاستىرىپ ەكىنشى رەت قويىلدى، ءۇشىنشىسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى، ابايتانۋشى الىپتاردىڭ ءبىرى قايىم مۇحامەتقانوۆ اقساقالعا ارنالعان.
ولاردىڭ قاتارىن از ۋاقىتتا ءپاريجدى قازاق انىمەن تاڭعالدىرعان ءانشى امىرەنىڭ، الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان مۇسىندەر تولىقتىردى. بۇلاردىڭ بارلىعى ءوز ىسىندە حالىق يگىلىگى ءۇشىن جان اياماي ەڭبەك ەتىپ، رۋحاني مۇرا قالدىرعان، قانداي بولسىن، سىي - قۇرمەتكە لايىق تۇلعالار. دەگەنمەن كاسىبي شەبەرلەردىڭ، ونەر سىنشىلارىنىڭ ورتاق ويىنا كەلسەك، كەيىنگى جىلدار ارالىعىندا قازاقتىڭ ونەرى مەن عىلىمىنىڭ ىرگەتاسىن قالاۋعا ءبىر كىسىدەي اتسالىسقان وسى ازاماتتارعا ارنالعان ءمۇسىن-ەسكەرتكىشتەردىڭ سىن كوتەرمەيتىندىگى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.
سەمەيدىڭ ءوز باسىنداعى ەسكەرتكىشتەردى ساراپتاپ قاراساق، ءبارىنىڭ دە بۇكىل ەلىمىزدىڭ تاريحى مەن ءمادەنيەتى ءۇشىن ايرىقشا ماڭىزى بار ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى.
اقيقاتىندا، كەز كەلگەن تاريحي، ارحيتەكتۋرالىق مۇرانىڭ ءمان-ماعىناسىن تالعام بەزبەنىنە سالىپ باعا بەرۋ ءۇشىن سول مۇرانىڭ دۇنيەگە كەلگەن ۋاقىتىن، ءدۇنيەگە اكەلگەن قوعامىن، قانداي سەبەپتەرمەن، كىم ءۇشىن سالىنعانىن انىقتاۋ كەرەك. سوندا عانا ونىڭ كوركەمدىك قۇدىرەتى جارقىراي كورىنەدى. سوندا عانا اسىل مۇرا شىن مانىندە حالىقتىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالادى. قانداي دا بولماسىن، ساۋلەت ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشىن كورگەن ادامنىڭ قىزىعىپ، كوپتەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيتىنى اقيقات. كەيىنگى بەس جىلدا «الاش» ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش ورناتۋ قاجەتتىگى جايلى ءارتۇرلى ۇسىنىستار ايتىلىپ ءجۇر. حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق قوعامىنىڭ جول باستاۋشىسىنا اينالعان «الاش» ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قوزعالىسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ۇلت تاريحىن قالىپتاستىرۋداعى الار ورنى ەرەكشە. الاشوردانىڭ ۋاقىتشا ورنى - سەمەي كالاسى. قالانىڭ زارەچنايا سلابودكا، قازىرگى جاڭاسەمەي دەپ اتالاتىن بولىگىن الاش ۇكىمەتىنىڭ استاناسى رەتىندە قالىپتاستىرۋ ءجونىندەگى شەشىم سول كەزدەگى قالا قۇرىلىسىنىڭ باس جوسپارىنا دا ەنگىزىلىگەن.
ونىڭ كارتاسى قالانىڭ قازىرگى زامان تاريحى قۇجاتتاماسى ورتالىعىندا ساقتالعان. بيىل وسى ۇسىنىستاردى ەسكەرگەن قر مادەنيەت مينيسترلىگى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا سەمەيدە «الاش» ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش ورناتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ول ەسكەرتكىشتىڭ مازمۇنى قالاي بولار ەكەن دەپ جۇرگەندە، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ نازارىنا جوعارىدان بەكىتىلگەن جوبا نۇسقاسى كەلىپ جەتتى. قازاق قوعامىنىڭ جول باستاۋشىسىنا اينالعان قوزعالىس باسشىلىعىندا ءاليحان ءبوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ سەكىلدى كورنەكتى تۇلعالار تۇرعانىن، قازاق زيالىلارىنىڭ «الاش» قوزعالىسىن قۇرۋىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولعانىن، ولاردىڭ دەموكراتيالىق باعىتتى ۇستانعانىن بىلەتىن جۇرتتىڭ جوبادا وسى مازمۇن كورىنىس بەرە مە ەكەن دەگەن ۇمىتتە بولعانى انىق.
نۇربۇلان وتەپباەۆ، قر ديزاينەرلەر وداعى سەمەي بولىمشەسىنىڭ توراعاسى;
- بۇگىندە اتىنا زاتى ساي ەمەس ءبىراز دۇنيەلەردىڭ قاپتاپ كەتكەنى الاڭداتادى. سولاردىڭ قاتارىنا ەل الدىندا زور ەڭبەگى بار، تاريحي تۇلعالارعا جاسالعان ەسكەركىشتى تۇلعاعا ارناپ جاسالعان قيانات دەگەننەن باسقا امال جوق. مادەنيەتتى، ەستەتيكالىق تالعامى جوعارى قوعام وكىلدەرىن تاربيەلەۋ - ينەمەن قۇدىق قازعانداي كۇردەلى ءىس. ونەردى تانىپ-ءبىلۋدىڭ ءوزى - ونەر، ال وعان باعا بەرۋ ءتىپتى قيىن. كوزگە ىلىككەن كارتينانى ءاتۇستى شەكتەن تىس ماقتاپ جىبەرۋ بەينەلەۋ ونەرىن تانىماعاندىق - دەليتانتتىق. وكىنىشكە قاراي، ونەر دەگەندە مامانداردان گورى، بيلىكتىڭ اينالاسىندا جۇرگەن جاندايشاپتاردىڭ پىكىرى ءوتىمدى بولىپ كەتەتىنى وكىنىشتى.
بۇل ماسەلەنى ءسوز ەتىپ وتىرعانىمىزعا - «الاش» ۇلتتىق-دەموكراتيالىق قوزعالىسىنىڭ قۇرمەتىنە سەمەيدە ەندى قويىلايىن دەپ جاتقان ەسكەرتكىشتىڭ نۇسقاسى سەبەپ بولدى. ەسكەرتكىشتىڭ جوباسىنداعى جالاۋ كوتەرگەن جالاڭباس قازاقتىڭ قانداي يدەيانى تۋ ەتىپ تۇرعانى بەلگىسىز. وسى جوبانىڭ نۇسقاسىن كورسەتىپ، ءبىراز جاستاردان «بۇل كىمگە ارنالعان ەسكەرتكىش؟» دەگەن شاعىن ساۋالناما ءجۇرگىزگەنىمىزدە، ءبىرى «كەدەي، شارۋاعا شىعار» دەسە، ءبىرى «رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ قۇرمەتىنە» شىعار،ال ءبىرى «قولىندا جالاۋى بولماسا، قاجىمۇقان اتامىزعا ۇقسايدى ەكەن» دەگەن دە پىكىرلەر ايتقان.
بىراق بۇل جوبانى الاش تاريحىنا ارنالعان دەپ ەشكىم ءدوپ باسىپ ايتا المادى. تەگىندە بۇل جوبانى 32 جۇمىستىڭ اراسىنان تاڭداپ العاندا كوميسسيانىڭ نەگە ءمان بەرگەنىن ءتۇسىنۋ قيىن. ارينە، ءبىز ءمۇسىنشى بولماعاننان كەيىن ونىڭ كولەمى، فورماسى، ءتىپتى جاسالاتىن ماتەريالى تۋراسىندا ءسوز قوزعاۋدان اۋلاقپىز. ءبىر كورگەندە اتالعان دۇنيە تاقىرىبىنا، مازمۇنىنا ساي بولسا دەگەن نيەت قانا. الاش تاريحىنان حابارى مول، الاش يدەياسىن قۇرمەت تۇتاتىن، ونى زەرتتەۋمەن، كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن ازاماتتارعا دا حابارلاسىپ، جولىققان ەدىك.
تۇرسىن شاڭباي، الاشتانۋشى:
- الاش دەگەن ۇعىم بۇكىل باۋىرلاستىقتى بىلدىرەدى. سوندىقتان بەرەكە-بىرلىككە شاقىرعان ادامنىڭ بەينەسى قانداي بولماق. جالپى، الاشقا ارنالعان ەسكەرتكىش وزىنشە اسقاق بولۋى قاجەت. ول ءبىزدىڭ قالانىڭ وبرازىن اشۋى كەرەك. سول جاعالاۋ الاش قالاسى دەپ اتالادى. ال ەگەر الاشقا بايلانىستى ەسكەرتكىشتىڭ ماعىناسى اشىلماي تۇرسا، كەيىنگى ۇرپاققا نە دەپ تۇسىندىرەمىز. الاش قوزعالىسىن قازان توڭكەرىسىن جاساعان رەۆوليۋتسيونەرلەرمەن سالىستىرماۋ كەرەك. الاشتىڭ ءىرى تۇلعالارىنىڭ اربىرەۋى ءبىر-ءبىر عىلىمنىڭ باسىندا تۇردى.
ءبىر ايتارلىعى، قالامىزدا الاش قوزعالىسىنا قاتىستى اۋقىمدى جوبا ىسكە اسىرىلعالى جاتقانىنان جەرگىلىكتى قر ءمۇسىنشىلەر جانە سۋرەتشىلەر وداعى بولىمشەسى حابارسىز بولىپ شىقتى. ءتىپتى ولار جوبانىڭ نۇسقاسىن تالقىلاعان جيىنعا دا شاقىرىلماعان.
بىلەتىنىمىز: وعان تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قۇرمەتىنە ورناتىلاتىن ەسكەرتكىش بەلگىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە قارجى قاراستىرىلىپ، كوپىرگە كىرمە جولداعى شەڭبەردە جەر تەلىمى بولىنگەنى. جوعارىدان بەكىتىلىپ كەتكەن جوبا اۆتورىنا باسشىلار «ءمۇسىننىڭ باسىنا باسكيىم كيگىزىپ، بەلىنە بەلبەۋىن تاقساڭىز بولدى» دەگەندەي عانا ەسكەرتۋ جاساعان ەكەن.
وسى تۇرعىدان العاندا، ءيىسى قازاققا ورتاق دۇنيەنىڭ قۇرمەتىنە قويىلاتىن بەلگىنىڭ الاشتانۋشىلاردىڭ قاتىسۋىنسىز بەكىتىلىپ كەتكەنى تاڭعالدىرادى. دەسەك تە، جوباعا جاقسى دا ماعىنالى وزگەرىستەر ەنگىزۋگە ءالى دە بولسا كەش ەمەس.
سايرا قاجىوسپان، سەمەي قالاسى
«الاش ايناسى» گازەتى
