(Derekti  hikayat)

Tamyz aiynyng 29-kýni. 70 jәne 30 jyl búryn

-Keshim, әli otyrsyng ghoy?

-Qazir...

Bir sәtting ghana, bir mezetting ghana ólshemine tәn «qazir» salqyn  aytyla saldy da, sol sәt, sol mezet sozyla berdi. Miynótter...  saghattar...  «Keshim, әli otyrsyng ghoy?» da, «Qazir» de qaytalanbady. Bólme egesi – týngi tynyshtyq. Tek anda-sanda kóshe jaqtan ary-beri ótip jatqan avtomәshinderding gýrili estilip qalady. Biraq oy qúshaghyndaghy jigit ony elep otyrghan joq. Jazu ýstelin qos shyntaqtap, bileziktigi týiistirilgen eki alaqanymen eki jaghyn tirep, qiyqsha qonyr kózin tereze aldyna qoyylghan kókshil qúmyradaghy qalampyr gýlderine qadapty. Ortanghy bólmede, biyik shkaftyng oiyghynda túratyn qúmyra kesheden beri osy shaghyn bólmede; tórt-bes kýn sayyn janartylatyn qyzghylt ýsh raushan gýli ornynda – qonyrqay qalampyrdyng bes taly. Búl ózgeris – Gýlziyanyng әreketi. Kýieui Keshirimning óni әnsheyindegisinen góri quqyldanyp, ózi әdettegisinen góri salmaqtanyp, onashalanudy qalay bastaghanyn bayqasymen osy bir janalyqty jasaghan. «Qyzghylt týs jýikeni qyzdyrmalaydy, jasyl týs jýikeni tynshytady» degendi oqyghany bar edi. Kelimdi-ketimdi kisi qarasy ýzilmeytin ortanghy bólmede raushan túrsyn, bas qosqan tanys-beytanystardyng tezirek tabysyp, shýiirkelesulerine sebepshi bolar dep bilgen jәne ol oiy aqtalghan da. Endi Keshimining (Keshirimdi osylay ataydy) minezindegi oqys qúbylys alandatyp, izdegen jasyl gýli tabyla qoymaghan song qalampyrdy alyp kelgen. Qazaqtyng «qonyr» degen sózdi erekshe jaqsy kóretini esinde, Keshimining kónili qonyrqay maqpal rәuishti qalampyrdy hosh kórerine shýbәlanbaghan. Biraq Keshirimning kózi qarsy aldyndaghy gýlge týsse de, kónili anau gýlsiz dalany sharlap kete beredi. Gýlsiz dalany...  Keng bolsa da tarylyp, qara topyraqty bolsa da sarghayyp jatqan dalany... Ata-babamyz múra etip qaldyrghan ken-baytaq әlem ózining kendigi ýshin tauqymet tartyp jatyr...  Keshirim ózi tuyp-ósken ólkening búl kýiin kórgenine ókinuli, qapaly. «Beker kórdim-au!» degen pendeshilik ókinish pen qapa emes, «Qayran dalanyng erteni býgingisinen de súrqay bolaryna bóget jasay almaymyn-au...» degen synyq sezimning ókinishi men qapasy. Bóget jasaghysy keledi. Sonda qalaysha? Ne isteui kerek? «Kerektin» basy ashyq, al ne istey alady? Oblystyng partiya úiymyn basqaru, tipti oblystyng býkil tynys-tirshiligin qadaghalap otyru qolynan keledi, biraq kózge kórinbes órt kýidirgen ónirding óksigin jenildeter shara bar ma?.. Nendey qimyl kerek? Kesheden bergi kórgenim – dozaq deytinning dәl ózi shyghar... Biraq dozaq otyna kýnәliler kýiedi eken, al bizdin    eshqanday kýnәsi, kinәsi joq kәri-jasymyz nege, ne ýshin kýidi, qashanghy  kýie beredi?!. Ertengi úrpaghymyzdyng neshe buyny kýietinin kim biledi?.. Abay tughan topyraq kýlge ainalmaq pa?.. Jerding asty-ýstindegi damylsyz dýmpuden Degeleng tauynyng tasy týrtip qalsang sau eterdey ýgitilip túr. Tostaghankól jap-jasyl ugha toly. Ósimdik ataulynyng nәri ólip, ózegi óneze bolghan...». Keshirim ornynan úshyp túrdy. Ong jaq samayyna  osharyla susyghan qayratty qara shashyn artqa silkip tastap, bólmede ary-beri jýrip ketti. Jýregi ýsti-ýstine dýrsildep, dereu sóilep ala jónelgendey: «Búl netken qanypezerlik?!. Kurchatovtyng әkesin Abay әuleti óltirgen joq edi ghoy, ol Qarauyl ónirin nege tandady? Agressorlardyng aldyna or qazyp, Hirosima men Nagasaky qasiretin qaytalatpau ýshin atom bombasyn jasaghandary jaqsy-aq, kerek edi, biraq bizding el-júrt bar jerimizge әkelip synaghandary qanypezerlik emey nemene?  Bombany jasaghan ataqtylar bas qosyp, synau júmysyn jýrgizer poligondy Reseyding qúla dýz iyen dalasynyng qaysysyna ornalastyrghan dúrys bolady deskende top basshysy Kurchatov: - Biz ony iyen dalada synau ýshin jasaghan joq shygharmyz?! Jan-januargha әseri qanday bolatynyn naqty bilu ýshin jasaytynymyz ras  bolsa, eldi  mekenning qolayly bireuin tandap alyp, sol jaqta  synau kerek. Qazaqstanda synau qajet, onda birneshe poligon siyar jer kóp! – depti. Mening estigenim osy...  al kórgenim әneki: birinshi synau aldynda radiyasiyanyng ótine aldap әdeyi qoyylghan qyryq jigitting ekeu-ýsheui ghana  qalypty, mýgedektikke úshyrap, jaryq dýniyeden bezinip, kýnin sanap jýr; esigi ekining birine ashyla  bermeytin auruhanada sartap bop jatqan jastar men jasamystar, qúnysyp qalghan sәby az emes. Ne qoly, ne ayaghy búralyp, sausaq-bashaysyz túldyr sýiek bolyp, nemese bes sausaghynyng ornyna ýsh sausaghy ne alty sausaghy, al bes bashpayynyng ornynan jeti bashpayy bolyp, bir kózi joghary, bir kózi tómen jaralghan nәresteler she?!. Jalghyz kózdi de bar... Qaterli isik jasóspirimderdi de qarmaghan... Bomba jarylghan manayda shóp sarghyshtana qaulap ósip, maldar da, itter de ónkiyip, tisteri sorayyp, beymәlim derlik qúbyjyqqa ainalghan... Semey óniri tirligin zertteushiler múnday zúlmattyn  poligon  ornaghangha deyin bolyp kórmegenin dәleldep bergen. Qaterli isik – «rak» degen nemese susamyr – «diabet» degen pәleketti el kóp estimegen, al estigenderi, kórgenderi, qoryqqandary kókirek-ókpe auruy – tuberkulez. Endi aurudyng eskili-janaly onnan astam týri kýrt órship, jas-kәrini qarmap jatyr.  Búl  zúlmatqa  ne  zaual?!.

...Ol Shyghys Qazaqstan oblystyq partiya komiytetining ekinshi hatshysy (1977-1985 jyldary), oblystyq kenes atqaru komiytetining tóraghasy (1985-1987 jyldary) bolyp, abyroyy asyp, enbegi janyp jýrgeninde respublika partiya úiymynyng basshysy: «Keshirim Boztaevich, sizdi Semey oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshylyghyna úigharyp otyrmyz, ne aitasyz?»   dep әdetki jortasypayygershilikti anghartqanda, «ne aitasyzdyn» arghy jaghynda qashanda «lәppәy deniz!» túratynyn biletin Keshirim: «Senim kórsetkenderinizge  rahmet!» degen de, qorghasyn-myrysh kombinatynda enbek etuden bastalghan 31 jyly ótken Óskemenmen qoshtasyp, Semeyge attanghan. Múnda isti qabyldap alyp, әr salanyng birinshi basshylaryn jinap tanysyp, olargha: - Árqaysynyz óz salanyzda nendey bәrekeldi, nendey әttegen-ay baryn, pikir-úsynystarynyzdy eki kýnning ishinde qaghazgha naqtylap týsirip, maghan tapsyrynyzdar. Eshteneni asyrmanyzdar, eshteneni jasyrmanyzdar. Ortaq iste osylay tabysuymyz kerek ekenin eskerinizder, - dep ótindi. Mejeli eki kýn boyyna qala ómirimen, irgeles jatqan sharuashylyqtardyng hal-ahualymen tanysty. Ýshinshi kýni ózining qalauymen jinaqtalghan maghlúmat  ataulyny saraptap otyrsa, oblysta kóp sharua shatqayaqtap jatyr. Densaulyq saqtau mәselesi de mәz emes, әsirese syrqat balalardyng sany jyldan jylgha  ósip  keledi. «Oypyrym-au, búl – ertengi órisimizding taryluy ghoy?!.».

Keshirim oblystyq partiya komiytetining әkimshilik-sharuashylyq basqarmasynyng (ÁShB) bastyghyn shaqyryp alyp: «Maghan berer pәter mәselesin sheshtinizder me?» dedi. Ázirshe  ózi ghana kelip, meymanhanada túryp jatqan-dy. «Sheshtik! Sizge býgin aitpaqshy edik!» dep jelpindi anau. «Olay bolsa, qazir kórip kelelik». Ózin qayda aparatyny, neni kórsetetini oilaghanynday bolyp shyqty. Qalanyng ortasynda bolsa da bau-baqpen kómkerilip onasha túrghan ýsh qabatty ýlken ýige alyp bardy. Búrynghy birinshi hatshylar túrghan ýy eken. Ertegidegi han sarayynday demese de, Almatydaghy, oblystardaghy joghary dәrejeli sheneunikterding kóbi túryp jatqan arnauly sәn-saltanatty ýilerdey. Ýn-týnsiz aralap kórip shyqty. «Bәse-e-e!», dedi ishtey kekesinmen. «Únattynyz ba?» dep qaldy ÁShB bastyghy. Keshirim oghan salqyn jymiya qarady da: «Jaqsy eken. Tipti óte jaqsy. Búghan Mýgedek balalardy emdeu ortalyghyn ornalastyramyz, al maghan tayauda paydalanugha beriletin ýilerding birinen ýsh bólmelisin jazynyz, eshqanday  qosymsha  әrleu-sәndeu jasatpanyz!» - dep  kete  bardy...

Aldyna kelgen maghlúmattardan olardy dayyndaghan adamdardyng janayqayy estilgendey edi. Múnda sózi ótpey, ótkeni Semeyden asyp ketpey, asyp ketkeni bolsa, - Almatynyng qúlaghyna jaqpay, әbden ishqúsa bolyp jýrgen jandar jana basshygha aqiqatty jayyp salypty. Árbir jyldy salystyrghan sifrlar: «Mine, tap osylay!» dep qystygha sóilep túr dersin. Keshirimning ishi jylyp qoya berdi: tapsyrys alghan beytanys qyzmetkerleri shyndyqty aitqannyng shyrayy tazamen tәuekel etken eken, endeshe olargha senu kerek. Senim úyalaghan jerde ortaq yntymaq, qayyrly qimyl, bәtuә-bereke bolady. Osy ústanymmen bir jarym jyldy ótkizdi. Oblystyng tynys-tirshiligimen jete tanysyp, kadr qúramyn isker, qajyr-qayratty jas mamandarmen tolyqtyryp, ózara týsinistikpen ilgeriley berdi. Alayda qay újymda bolsyn әngime atom poligonyna oiysyp, júrshylyqtyng mazasyzdanuy Keshirimdi de tynyshsyzdandyrdy. Partiya men ýkimetting sheshim-baghdary boyynsha otyz segiz jyl boyy jýrgizilip kele jatqan atomdyq, yadrolyq synau mәseleleri Semey túrghay Almatyda talqylanbaydy, alayda bir bas  kóteru jasap kórse, qayter edi? Osy oiy aqyry atqa mindi de, Keshirim 1989-jyl tua Oblystyq densaulyq saqtau bólimining mengerushisi       T.Toqtarovqa poligon zardaptary turaly mәlimet-týsinik dayyndaudy tapsyrdy. Onyng arada apta óte әzirlep әkelgen qújaty – eng súrapyl dabyl bolyp shyqty: aurushang bala sany jyldan jylgha artyp barady. Jýkti әielder anemiyagha (qan azai dertine) úshyrauda. Aqyl-esi kinәrattar kóbeide. 1954-jyldan beri onkologiya auruy oblysta eki ese, Semey qalasynda eki jarym ese ósken bolsa, ol tajaldan: Ayagóz, Shar, Boroduliha, Novoshuliba auyl-selolarynda jiyny әrbir jýz myng adamnan jyl sayyn 270-300 adam, Qarauyl, Sarjal, Qaynar, Barshatas, Dolon, Most, Cheremushky eldi mekenderinde 270-450 adam qaytys bolady eken. Radiologiya zardabyn zertteushi oryndar synau ortalyghynan 160-250 shaqyrym auyl-selolarda túratyn kisilerding onkologiya syrqattaryna synaudan 3-4 jyldan song shaldygha bastaghanyn, súrqiya dertting jylsayyn kóbeyip, asqynyp bara jatqanyn ghylymy dәleldep otyr. Semey qalasy túrghyndarynyng týrli   aurugha qarsy tabighy qarsylyq dәrmeni, immuniyteti, tómendegen. Abay, Abyraly, Besqaraghay, Janasemey audandarynda halyqtyng 30-40 payyzy qazirding ózinde sonday kýide bolsa, eresekterge qosa balalardyng 30-35 payyzy anemiya zardabyn shegude. Onkologiyalyq aurugha úshyraghandardy dәrigerlik zertteuden ótkizu, emdeu maqsatymen KSRO Densaulyq saqtau ministrligi 1954-jyly Óskemen jәne Semey qalalarynda arnauly  emhana  ashqan  da, Óskemendegini bir jarym jyldan keyin jauyp tastaghan. Semeydegi emhana yqshamdalyp, «Brusellyozge qarsy dispanser» delingen. Ol ol ma, sol ministrlik Semey qalasynda onkologiya syrqattaryn zertteudi 1966-jyldan bastap toqtatqan. Súmdyq  qoy?! Naghyz súmdyq!..

Semey poligony zardaptaryn 1957-jyldan bastap alghash zerttep, dabyl qaghugha kirisken adam kórnekti ghalym Bahiya Atshabarov eken. Qazaqstan Ghylym akademiyasynyng preziydenti Qanysh Sәtbaevtyng kenesimen arnauly ghylymy ekspedisiya qúryp, poligonnyng keselderin jan-jaqty anyqtap, respublika basshylyghyna jazbasha mәlimdegen, biraq bizding basshylar Kremliding qabaghyn baghyp, ol iygi isti eskerusiz qaldyrghan. Keshirim qatty kýiinip, qystyghyp, ýsteldi júdyryghymen núqyp-núqyp qaldy da, atqyp túryp, kabiynetine simay bara jatqanday, jan-jaghyna qarap, terezege bettedi. Baryp, syrtqa kóz tastady. Alay-dýleyli kónili boy berer emes:  «Súmdyq qana emes, qastandyq! Kópe-kórineu qastandyq!». Dos-joldastarynyn: «Jerding qozghalghanyn kórip jýrsek te, Keshirimning qozghalghanyn kóru qiyn bolar» desip әzildeytin  Keshirimderi, mine, eriksiz syr  berdi. «Kýidirgen  son  shydatpay...» (Abay).

(Poligonnyng halqymyzgha qasiret әkelgenin kezinde Áuezov Múhtar, Sәtbaev Qanysh aghalar Semeyde, Almatyda, Mәskeude bolghan beyresmy basqosularda qinala aityp jýrgen eken. Álemge әigili ekeuine atomshyldar ashyq toytarys beruden tartynugha mәjbýr bolsa da, astyrtyn ne istegenin bir qúday bilsin... Búlay deu sebebim: ekeui de Mәskeuding eng ataqty auruhanasynda operasiya kezinde qaytys boldy. Men búl maghlúmatty memleket jәne qogham qayratkeri bolghan qalamger Ánuar Álimjanovtyng 1990-jyly Angliya parlamentining Qauymdar palatasynda «Atom kýline kómilip qalmayyq!» dep sóilegen sózinen aldym. Ánekeng – halyqaralyq  ol  biyik  minberden KSRO, barsha sosialistik elder boyynsha  sóilegen  jalghyz  ókil.)

...Ishki baylanys telefony shyldyrlady. Keshirip ýsteline oralyp, tútqasyn kóterdi. Ónerkәsip-transport bólimining mengerushisi Malinin eken. Eki-ýsh miynótke kirip shyghugha rúhsat súrady. Keshirim: «Keliniz, bes miynótten song keliniz» dedi. Eki qolymen eki iyghyn ústay yrghalyp-yrghalyp, sәl de bolsa oiyn jenildtip, denesin sergitip, ornyna otyrdy da, tóte telefonyna qol sozdy:

-Arkadiy Danilovich, sәlemetsiz be? Boztaevpyn.

-O, Keshirim Boztaevich! Óziniz de esen-sausyz ba? Sizding telefon shaluynyz – men ýshin quanysh!

-Kónil  kýiiniz  jaqsy  ghoy?

-Jaqsy, Keshirim Boztaevich.

-Endeshe, jaqsy  ekenin  paydalanyp, sizge  bir ótinish  jasayyn.

-Aytynyz, qolymnan kelse oryndaymyn, ayanbaymyn!

-Oblystyng jana basshysy bolghan son...  «jana» deymin-au, bir jyl tolyp ta qaldy, uaqyt shirkinde toqtau joq.  Arkadiy Danilovich, poligon júmystarymen tanysu mening mindetterimning biri ekenin siz jaqsy bilesiz, solay  ghoy?

-Áriyne!

-Olay bolsa, synau júmystaryn jýrgizetin újymdarynyzben, synau oryndarymen, zertteu-emdeu mekemelerinizben, aldaghy jyldardyng júmys josparlarymen tanysuym kerek. Jarylystardy  týsirgen  filimderiniz  bar shyghar, ony da kórsetinizder. Osy  aptada  ýlgirsenizder  jón  bolar  edi, býgin  dýisenbi ghoy, al men aldaghy aptada Mәskeuge jýremin.

-«Mәskeuge» deysiz be? Onda, Keshirim Boztaevich, búl mәselelerdi sonda  sheshkeniniz... jón bolar edi.

-Arkadiy Danilovich, sizding basynyzdan sekirip ketkim kelmeydi, óziniz  retteniz.

-Mәskeuding rúhsatynsyz...

-Joldas general, rúhsat alu - sizding mindetiniz. Sau bolynyz! – Telefon  tútqasyn  ornyna  qoya  saldy:  - Búltalaqtauyn!

Búltalaqtaghany poligon bastyghy A.D.Ilienko edi.

Keshirim «aldaghy aptada Mәskeuge jýremindi» Ilienkogha qarsy kózir etken, búltalaqtauyna  әlden  jol bergisi kelmegen. Generaldy bir-aq ret, ózi birinshi hatshylyqqa taghayyndalghan jolghy resmy jiynda  kórgen. Ol  jyly jymiya kelip, aty-jónin aityp tanysyp, qolyn qysyp qúttyqtaghan. «Keyde qiyalap, keyde keudelep sóileytin qu siyaqty», dep oilaghan  Keshirim  sonda...

Ilienko ekinshi kýni telefon shalyp, KSRO Qorghanys ministrligi  rúhsat  bergenin, ózderinin  erten  saghat  toghyzda  qarsy alugha әzir ekenderin, jol  bastap keluge orynbasaryn býgin jibere alatynyn aitty...

 Gýlziyanyng anyq angharghanynday, kýieuining óni әnsheyindegisinen quqyl tartyp, jýris-túrysy әdettegisinen auyrlap, onashalanyp oigha batuy jiyilep ketkeni  - Keshirimning poligonnyng asty-ýstin týgel aralap  kelgen  kýni  bolghan  ózgeris-ti.

 Oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy zandy qúqyn tolyq    paydalandy, atomnan sutegi bombasyna deyingi joyqyn qarulardyng auada jәne jer astynda synalghan týr-týrining qaldyrghan izderin avtomәshinmen, úshaqpen jýrip, bәrin de kórip shyqty. «Semipalatinsk-21», yaghny Kurchatov qalasynyng túrghyndary bolsa, týgel derlik Reseyding azamattary, eshqaysysy Qazaqstandy kerek etip  jýrgen joq tәrizdi, beybastaq meymansha bedireyip sóileydi... Shiryqqan, shamyrqanghan Keshirimning búl sapary «Óte qúpiya. Birinshi  sutegi bombasyn synau. 1955-jyl» degen derekti filimdi kórumen     ayaqtaldy. Poligonnyng ne ekenin ózgeden estu ózing kórgenning janynda jay bir  eles  eken...

On shaqty kolhozdyng iyeliginde bolghan 18. 540 myng sharshy shaqyrym jer synaq alanyna ainalypty (onda 454 ret synau jasalghan). Túrghyndar kóshirilgen de, synau nәtiyjelerin kóru maqsatymen synau nýktesinen 15-20 shaqyrym qashyq jerlerge, - әr túsqa, -  әrqily jobaly 5 qabatty ýiler, kense ghimarattary bar «qalalar» salynypty. 50 metrge deyingi terendikke ornalasqan laboratoriyalar óz aldyna.  Qalalardyng pәterlerine aluan týrli aspaptar qoyylyp, uaqytsha qoralargha tәjiriybege qúrban qoylar qamalghan, olardyng ýsti-basy da - qújynaghan aspap... Áne, úshaq kóterildi. Sutegi bombasyn alyp úshypty. Bir sәtte shirkeulerding myndaghan qonyrauy qanghyrlap ala jónelgendey boldy. Bombany tastaugha soghylghan dabyl. 1500 metr biyikte eresen zor alau lap  etip, býkil aspandy órt shalghanday boldy. Ekran da búlynghyrlanyp ketip, bir miynót shamasynda qayta tazarghanda óte zor dingektey qúbyjyq kórindi, kenet onyng dini qan men qúmnan jasalghan qyzyl kýreng týsti dәu sanyrauqúlaqqa úqsady. Onyng týp jaghynan qúddy alapat dauyl úrghan teniz tolqynynday bolyp taraghan shandy qúiyn jolyndaghynyn  bәrin  jaypay  jóneldi...

«Filim - sovet ghylymy men tehnikasynyng jetistigine kuә tarihiy        qújat», dep betashar sózin kýpine, nyghyzdana bastap jónelgen diktor bәrin tәptishtep bayandauda. Jelpiniske toly dauysy daraqy yrghaghynan janylar emes. «Senderge – maqtanysh, al bizge – qayghy-qasiret!» dedi Keshirim ishtey qystyghyp. Keshe tandy alay-dýley kónilmen atyryp, kýndiz, synau súmdyqtaryn kóre týsken sayyn yzagha bulyghyp, biraq syr bermey jýrip edi, al mynau filim sanasyn torlady. Pendelik qorqynyshy alapatty toqtatar kýsh tabylmaghanyna ókingen ishtey kýiinishine  qosylyp, jýregin  syghymdap-syghymdap  qoyady.

Diktordyn  dauysy búzylar emes. Ekrandaghy kórinisterge ilese shyghyp: bomba tolqyny jolyna qoyylghan tankterdi qanbaqsha úshyrghanyn, «qala» ýilerining jogharghy eki-ýsh qabaty dal-dúl bolghanyn, tómenge qamalghan qoylardyng qyrylghanyn, 200 shaqyrymgha deyingi ýilerding neshe payyzy qiraghanyn, neshe payyzynyng shatyry, tereze shynylary byt-shyt bolghanyn aitty. Ol ýilerde túryp jatqan adamdar bar ma edi, joq pa edi, bar bolsa, olardyng ne kýige úshyraghany turaly  lәm-miym  demedi...

Ekrannan kóringen súmdyqty bir sózben aitsa: Semey óniri de -   keshegi  Ekinshi dýniyejýzilik  soghysta  jau  tabanynda qalghan  jerdey...

Filim ayaqtalghan song Ilienko qatar otyrghan Keshirimdi qoltyghynan demey  týregelip, zymiyandana  jymiyp:

-Keshirim Boztaevich, sizge  filim  únady  ma? – dedi.

-Rahmet, joldas general, sau bolynyz! – Keshirim әldebir sharuasyna  asyqqan  kisishe  ayaghyn  jebey  basa esikke  bettedi...

«Synau alandaryn aralaghan kezde atom-yadrolyq jarylystardyng tughan jerimizding kórkin kómeskilep, aighyzdap tastaghanyn kórdim.  Ayqysh-       úiqysh jarylyp, typ-tipyl bolghan jerimizde tirshilik belgisi joq siyaqty. Qúlazyghan qayran dala bizding opasyzdyghymyzgha, adamdarymyzdy osynau alapat qauip-qaterden saqtap qala almaghanymyzgha kókiregi qarys airyla ah úryp jatqan tәrizdi... Janaghy filim – mening baytaq jerime kýni keshe shegirtke tajalsha qújynap kirgen qarashekpendilerding býgingi úrpaghy jýrgizip otyrghan «ólmeseng - ópe qap!» sayasatynyng bir kórinisi. Reseyde jer joq  boldy ma?!.». Ashyna týsken Keshirimnin  bir  oyy  osy  edi.

Atom bombasyn alghash synau 1949-jylghy tamyzdyng 29-y kýni saghat 7-de jýzege asqan.

Búdan 70 jyl búryn.

«Sanyrauqúlaghynyn» biyiktigi 7 shaqyrym bolghan. Jerdi tandap alghan, synau júmystaryna basshylyq jasaghan – atomshy әigili ghalym I. Kurchatov. Odaq ónerkәsibining atom salasyn, synau júmystaryn baqylaushy – L. Beriya. Synau sәtti ótken song Beriya negizgi zaryadqa at qoi qajettigin aitypty. Kurchatov atty búl zaryadty jasaghan K. Shelkinning qoyghany jón bolar depti. Ol: zaryadtyng aty «RDS-1», yaghny «Rossiya delaet sama» bolsyn depti. Keyinde yadrolyq, sutegi zaryadtary RDS–2;  RDS–3; RDS–4... dep atalghan.

Birinshi jarylysty dayyndaghandar men jasaghandar jana shen alyp, shekpen kiyip, orden taghynyp jarylqandy. Atomnyng «kókeleri» Sosialistik Enbek Eri ataghyn iyelendi.

Demek, Ertis alqabynyn, Semey ónirining qasireti «RDS–1» zaryadynyng iske qosyluynan bastaldy. Alghashqy atom bombasyn synaghandardyng biri – akademik V. I. Juchihin esteliginde: «Synaudyng erteninde, arnauly kiyim kiyip, tónirekti sholghanymyzda, biz terekterde otyrghan býrkitterdi kórdik. Qanattary kýiip, kózderi agharyp ketipti. Ólip, qatyp qalghanday, tyrp etpedi... Bir jerde kýiip qalghan toray jatty, jinap alushylar ony kórmey qalghan ghoy... Qysqasy: biz óneboyymyzdy titiretken kórinisterge tap boldyq. Adam oilap shygharghan zor janalyqtyng tirshilikke zor  zardaby  tiydi...» depti.

Qazaq dalasynyng adamyn da, aq iyq qyranyn da qor qylghan  dýley      kýsh – jylyna ondap synalyp jatqan bombalar. Radioaktivti tozan  jerge  tonnalap jauyp, sinip jatyr. KSRO Qorghanys ministrliginin, onyng Áskeriy-ónerkәsiptik keshenining sheneunikteri: «Synau túrghyndargha, jerge ziyany tiymeytin ghylymiy-saqtyq sharalaryn qoldanu boyynsha jýrgizilude» dep sarnaudan jalyqpaydy. 1989-jylghy aqpannyng 12-si kýngi jarylystan song auagha jayylghan radioaktivti gaz iysi tipti epiysentrden 120 shaqyrym Shaghan poselkesin de túmshalaghan. Poselkede poligon isterine qatysy joq әskery bólim bar eken, solar shu kóterip, qatty narazylyq jasady. Ol jәitti bólimning bastyghy general-mayor P. Bredihin obkomgha dereu resmy mәlimdedi. Poligon basshylary obkomnyng eskertuine mәn bermey, tamyzdyng 18-i kýni tipti zor jarylys jasady...

Halyqtyng qiyametke úshyraghan densaulyghy, jerding uly topyraqqa ainaluy, qúpiya filimdegi qanypezerlik, poligonshylardyng betpaqtana qasarysuy Keshirimning jýikesin júqartty. Ol aqpannyng 19-ynda týni boyy oy sapyryp, kózi bir әredik te ilinbedi. Tanerten  qyzmetke kele obkomnyng buro mýshelerin shaqyryp aldy da: - Joldastar, dostar! Qazaqta: «Pyshaqqa ilinerinde eshki de baqyryp ýlgiredi» degen  mәtel bar, men sol eshkining kebin kiysem deymin. Zúlmat poligon semeylikterge zapyran qústyruyn ýdetti. Búl ozbyrlyqqa endi shydaugha bolmaydy! Mine, mynaday jedelhat jobasy bar, oqyp bereyin, pikirlerinizdi aitynyzdar, sodan keyin bólimge tapsyramyn, naqty núsqasyn jasasyn, ony jeke óz atymnan Gorbachevke jiberemin. Jeke óz atymnan. Sizderding resmy qatystarynyz joq. Ne  bolsa  da  ózim  kórip  alamyn, tәuekel!

Kabiynet ishi, eger beynelep aitsam, bir ysydy, bir   suydy. «Ádrisine jete qoyar ma eken?..»; «Dúrys, biraq Sizge soqqy bolyp jýredi ghoy?..»; «Respublika basshylarymen aqyldassanyz, jón bolar edi..»; «Búl ýshin Sizge qiyanat jasalar...»; «Buro mýsheleri týgel qol qoyayyq!»; «Áli  de  birer kýn oilansanyz qaytedi?..» - osylaysha  pikirler sapyrylysy  boldy.

-Joldastar, men ýshin saqtyq jasaghan peyilderinizge rahmet, biraq    men búdan ary  shyday almaymyn. «Kurchatovtaghy» qúpiyalar... qúrysyn!  Hat jobasyn Pigavaev joldasqa tapsyramyn, ol jurnalshynyng til sýzgisinen ótkizsin, sodan keyin  taghy  oqimyz, - dedi  Keshirim.

Obkomnyng Ýgit jәne nasihat bólimi mengerushisining orynbasary Vladimir Pigavaev qarap shyqqan, ekinshi ret oqylghan, maqúldanghan hat mәtini kelesi kýni Jalpy bólimning qúpiya sektoryndaghy shifrlaushy Vladimir Ignatievtin  qolynan ótkizildi de, bólim mengerushisi Anatoliy Chernyshev Kremlige jóneltti:

«Óte qúpiya. 1-danasy.
Mәskeu, Kremli
SOKP OK  Bas hatshysy
M. S. GORBAChEV joldasqa

Qazaqstan Kompartiyasynyng Semey oblystyq komiyteti SOKP Ortalyq Komiytetine mynany mәlimdeydi: 340 myng halqy bar Semey  qalasy aimaghynda 1949-jyldan beri yadrolyq synaular jýrgizilip keledi. Áueli әuede, al 1963-jyldan bastap - jer astynda... Arada ótken 40 jylda jaghday ózgerdi: halyqtyng sany ýsh ese ósti, mal kóbeydi, biraq búl eskeriler emes. Poligonnyng many eldi meken ekeni de eskerilmegen. Jylyna 14-18 jarylys jasalady. Búl ghimarattar men injenerlik toraptargha keri әser etude, óitkeni jerding seysmikalyq jaghdayyna nazar audarylmaghan. Poselkeler men auyldardy sumen qamtamasyz etuge arnap salynghan qúdyqtar isten shyghyp jatyr. 25 jyl boyghy jerasty jarylys saldarynan jer qyrtysy búzyldy. Árbir ýshinshi synauda radioaktivti  gazdyng auagha shyghyp, ainalagha taraytyny anyqtaldy. 1987-jyly Semeydi basyp ótken gaz legi saghatyna 350-450 mikrorentgen boldy. Biylghy 12 aqpanda poligonnan tysqary jerlerde radioaktivtilik saghatyna 4000 mikrorentgentke jetip, jelding baghyty búrynghysynan kenet ózgerui saldarynan Semey-21, Shaghan, basqa da eldi mekenderge tarady...

Yadrolyq synaular júrtshylyqtyng oi-pikirin shiyelenistirip, minez-qúlqyna әrqily keri әser etude, olardyng densaulyghynda  payda  bolghan aqau  poligonnyn  zardaby ekeni  anyq.

Oblystyq partiya komiyteti halyq arasynda týsinik júmystaryn  jýrgizude.

Oblystyq partiya komiyteti búl jaghdaygha alandap, SOKP Ortalyq Komiytetinen tiyisti ministrlikter men mekemelerge jarylystardy uaqytsha toqtatu, odan aryda yadrolyq synaulardy qolayly jerge  kóshiru  jóninde  tapsyrma  berudi  ótinedi.

K. BOZTAEV,
Qazaqstan Kompartiyasy
Semey oblystyq  komiytetinin
birinshi  hatshysy.

02. 1989 j.»

Búl  tarihy hattyn  jazylghanyna 30 jyl

Múny jazar kýn aldyndaghy mazasyz týnde Keshirim astan-kesten  oyyn jinaqtap, bylaysha týiin jasaghan-dy: «Erjetemin, el basqarysamyn, KSRO-nyng Áskeriy-ónerkәsip keshenine qarsy shyghyp, onyng zobalanynan halqymyzdy, jerimizdi qorghasatyn bolamyn dep oilappyn ba?..  Mәskeuge, Kompartiyanyng bas shtabyna qarsylyq hat jazuym kerek. Tәuekel! Ata-babamyzdyng aruaghy qoldasyn! Ar-úyatymdy saudagha salghan emespin, salmaymyn da! Búl әreketimning tym qauipti bolatynyn, nebir qaterli ótkelekterden ótkiziletinimdi bilemin. Meyli. Aqiqat mening jaghymda, jenile qoymaspyn. Al jenilgen jaghdayda... Á, meyli. Halqym ýshin, jerim ýshin  janpida!.. Partiyalyq talap-tәrtip boyynsha men oiymdy Ortalyq komiytetting birinshi hatshysy Kolbinge bildiruim, aqyldasuym kerek... biraq  ol qarsy bolady, jolymdy kesedi. Álde Nazarbaevqa... ol  Kolbinge aityp... joq, aitpauyn  ótineyin... al  hatty  bәribir  jiberemin! Tәuekel!

Keshirim Ministrler Kenesining tóraghasy Núrsúltan Nazarbaevqa telefon shalyp, «sheginer jeri joq...» ekenin  ashyp  aytty. Ýkimet  basshysy mólsheri birer miynót ýnsiz otyrdy da: «Bastasang basta, biz qoldaytyn bolamyz!» dedi.

...Jedelhattyn, әriyne, Kremlide bomba jarylghanday bolghany óz-ózinen týsinikti.

Eki kýnnen keyin Qazaqstan KP Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy  G. Kolbiyn  telefon  soghyp:

-Siz ne istep jýrsiz?! Bizdi ainalyp ótip, jedelhat jazghanynyz qalay?! Jedelhatynyzdy alghan Mihail Sergeevich Gorbachev Qorghanys ministri Yazovpen habarlasqanda ministr: «Boztaev jaghdaydy bilmeydi, ol әdeyi ushyqtyryp otyr, poligon taza, alandaugha negiz joq!» depti. Sizdin  múnynyz  ne?! - dep  dolyrghanda Keshirim:

-Gennadiy Vasilievich, biz múndaghy jaghdaydy basqalardan әldeqayda jaqsy bilemiz. Men jeke óz atymnan kimge neni bolsyn jazugha qúqylymyn jәne óz pikirim ýshin jauap beruge әrqashan әzirmin, siz osyny  eskeriniz, - degen.

...Arada apta ótip, aqpannyng 28-i kýni Kurchatov qalasyna kremlidik komissiya sau etip, «jau joq deme jar astynda», Keshirimge jauyghushylar bórining bir jerinshe shulap shygha kelsin. «Boztaev – Otanymyzdyng qorghanys quaty artuyna qarsy kisi...  Generaldardy jekkóredi... Qauipti adam» degen sóz ot tiygen qauday lapyldady, maqalamen atqylau bastaldy. Shyghys Qazaqstan oblysynan saylanghan KSRO halyq deputaty polkovnik N. Petrushenko jetelegen «Soiz» deputattar toby K. Boztaevqa qarsy kýresti ashyq bastady. Almatygha, Mәskeuge albaty aryz-shaghym aghyldy. Petrushenko KSRO Jogharghy Kenesining tóraghasy A. Lukiyanovqa hat jazyp: K. Boztaev arandatyp jýr. Kezekti jarylysty ýkimet mýshelerinin, KSRO jәne Qazaqstan deputattarynyng kózinshe jasasaq, synaudan  eshqanday ziyan bolmaytynyna kózderi jeter edi, - dep sandaldy. Búlay bolaryn  bilgen Keshirim Gorbachevke jedelhat jóneltken  kýnning erteninde: KSRO Jogharghy Kenesining tóraghasy A. Lukiyanovqa, KSRO Ministrler Kenesining tóraghasy  N. Ryjkovqa, KSRO Ghylym akademiyasynyng viyse-preziydenti, fizika salasynyng әidik mamany akademik E. Velihovke, KSRO Beybitshilikti qorghau komiytetining tóraghasy jurnalshy-jazushy G. Borovikke, KSRO Jogharghy Kenesi Densaulyq saqtau komiytetining tórayymy deputat Z. Puhovagha, aqyn jerlesimiz, deputat O.Sýleymenovke hat jazyp, Gorbachevqa jibergen jedelhatyndaghy mәselelerdi olargha da  bayan etken-di (O. Sýleymenov sol hat boyynsha Jogharghy Keneske 24-aqpanda deputattyq saual joldapty. «Sbornik dokumentov.«Yadernye ispytaniya SSSR: sovremennoe radio-ekologicheskoe sostoyanie poligona». Kol. avtorov  pod  ruk. prof. V. A. Logacheva. M. Izd. AT. 2002. 639 str.).

Petrushenkolardyng shuyly shyqqan kýni endi sheginer jeri qalmaghan, jeri bolsa da sheginuge joq K. Boztaev  Gorbachevqa ekinshi qúpiya jedelhatyn jiberip, poligondy tez jabudy talap etuimiz oryndy, ol neghúrlym tez jabylsa, soghúrlym jón bolady jәne 40 jylghy qasiretting ótemaqysyn qaytaru talabymyz da bar dedi. Kremli qúqay kórsetuge kirisken song Keshirim de qarsy úshty. «Búgha  bersen, - súgha  beredi».

 Kelgen  komissiyanyn  qúramy: basshysy  V. A. Bukatov – KSRO Ministrler Kenesi Áskeriy-ónerkәsip komissiyasy tóraghasynyng orynbasary; V. N. Mihaylov – KSRO Atom quaty jәne ónerkәsip ministrining yadrolyq qarulardy jasau, synau júmystary jónindegi orynbasary; V. I. Gerasimov – general-polkovniyk, KSRO Qorghanys ministrligi 12-nshi basqarmasynyng bastyghy, yadrolyq qarulardy jasau men synau isterin qadaghalaushy; A. S. Dadayan – KSRO Tabighatty qorghau komiyteti tóraghasynyng orynbasary; V. P. Strehnin – SOKP Ortalyq Komiytetining Qorghanys ónerkәsibi bólimining qyzmetkeri; E. B. Shulijenko – KSRO Densaulyq   saqtau ministrligi 3-nshi Bas basqarmasynyng bastyghy; L. A. Bulgakov – KSRO Medisina  ghylymdary  akademiyasynyn  akademiygi.

Komissiya synau aimaqtaryn aralady, júrtshylyqpen kezdesu ótkizdi. Oblys basshylary tarapynan kedergi kórgen joq. Sóitip, nauryzdyng 3-i kýni, oblystyq partiya komiytetinde birlesken mәjilis ótkizildi. Sonyn  úzaq stenogrammasynan  ýzindi  oqylyq:

«Bukatov. Bizding komissiya SOKP Ortalyq Komiyteti Bas hatshysynyng tikeley tapsyrmasymen, obkom hatynyng izimen keldi... Árbir jarylystyng qalay ótkeni jayynda qújat saqtauly. Ilienko erejeni eshqashan búzbaghan... 12-nshi aqpanda da ereje búzylmaghan. Bizding maqsatymyz – synaudyng sany men kýshin aitarlyqtay azaytu. Synau erejelerine biraz týzetu jasaymyz... Radiasiya mólsheri «B» kategoriyaly Semey  aymaghyna  shaq  boluy  mәselesin  qarau  kerek.

Boztaev. Semey oblysy «B» kategoriyalylar qatarynda joq qoy? Solay bolghandyqtan da,  synau aimaghyndaghy  júrtshylyqqa, mine, 40 jyl  boyy  eshqanday  jenildik jasalmaghan, ótemaqy  berilmegen.

Ilienko. Poligon bastyghy retinde men synaugha qatysushylardyn, halyqtyng qauipsizdigi ýshin ghana jauap beremin. Gazdyng syrtqa shyghyp ketkenine  meni  kinәlau  dúrys  emes...

Boztaev. Gaz auagha taraydy, radiasiya mólsheri qalyptaghysynan  myng ese asyp ketedi, al oghan eshkim kinәli emes, solay ghoy?  Joq, olay  bolmaydy! Kinәli  kisiler bar, olar  jauap  beruge  tiyis!

Ilienko. Maghan 12-nshi aqpandaghy synau ýshin aiyp tagha almaysyzdar  jәne  betaldy  ayyptaudyn  uaqyty  ótken...

Boztaev. 1987-jyldyng mamyryndaghy jәitti esinizge týsiriniz. Gaz auagha tarap ketip, oghan narazylyq aitylghanda siz, general Ilienko, tiyisti       sharalar qoldanylady, ol qatelik qaytalanbaytyn bolady degensiz. Biz  sizge  sengenbiz. Endi  býgin basqasha  sóilep  otyrsyz.

Ilienko. 12-nshi  aqpan  ýshin  ayypty  bola  almaymyn.

Boztaev. Siz  poligonmen  baylanysty  isting bәri ýshin jauaptysyz!

Bredihiyn. Radiasiya jetken kezde biz onyng joghary dengeyin anyq bayqamay qaldyq, ólsheu 0,5 jәne 0,8 rentgendi kórsetti.

Gerasimov. Ol qansha mikrorentgen?

Ilienko. 800.

Gerasimov. Onda 2-4 myng mikrorentgen degen sóz qaydan shyqty?

Gusev. Semey-Shaghan baghytyndaghy 40 shaqyrym qashyqtyqta ólsheu jýrgizgenimizde  500-den 2000 mikrorentgen deyin bolghany anyqtaldy.

Bukatov. Bizding komissiya anyqtaghanday, ol – tiyisti mólsherding ýsh payyzy ghana.

Boztaev. Semey  siz  eskerip  otyrghan  mólsherge  jatqyzylghan  emes.

Mihaylov. Semey poligonyndaghy jarylystyng bәri Ortalyq Komiytet pen Ýkimetting qaulysy boyynsha jýrgiziledi, onda qauipsizdikti saqtau jәne 1963-jylghy kelisimdi búzbau ýshin radioaktivti gaz-tozandy         elimizden  tysqary  aumaqqa  taratpau  kózdelgen.

Boztaev. Ol shara shekaragha jaqyn jerler ýshin qajet, al biz bolsaq,   shekaradan  myn  shaqyrym  aulaqtamyz.

Bulgakov. Poligongha jaqyn audandarda túratyndar jәne poligon júmysshylary arasynda aurugha shaldyqqandar bolsa, biz ony zertteymiz. Synaugha  tikeley  baylanysty  teris eshtene  kóre almadyq.

Gerasimov. Mening Ilienkony qorghap sóilegim keledi. Arkadiy Danilovich dúrys aitty, onyng kinәsi joq... Ilienkony dattay bermeyik.  Oghan qysym jasay bermeyik... 40 jylghy synaulargha, radiasiyagha baylanysty   osynshama sóz Ilienkogha  qatysty  mәsele  emes...

Boztaev. Vladimir Ivanovich, siz Ilienkony tabandap qorghamaqsyz. IYә, general retinde ol – sizding adamynyz, al kommunist retinde ol – bizding kadr. Kommuniysimizden jauapkershilikti talap etuimizge mýmkindik  beretin  shygharsyz?

Gerasimov. Júrtqa  kergilete  qoymassyzdar...

Eremenko. Býgingi әngime meni qanaghattandyrar emes. Sizder, memlekettik komissiya mýsheleri, tek óz mýddelerinizdi qorghap, júmys erejelerinizdi syltau etesizder. Jylyna 14-18 synau az emes.12-nshi aqpanda qalany sumen, jylumen qamtamasyz etip túrghan kommunikasiyalyq jýiemizde 14 apat boldy. Qorytyndy bireu: halyqqa da, jerge de tynyshtyq beru kerek. Poligondy jabu qajet, ony basqa jaqqa kóshiru mәselesin  sheshetin  bolayyq.

Boztaev. Eger general Bredihin dabyl qaqpasa, 12-nshi aqpanda ne pәle bolghanyn biz anyq bilmes te edik... Vedomostik mýddelerding halyqqa qamqorlyqtan joghary qoyylyp kele jatqany ókinishti... Ilienko desek, ol endi biraz uaqyt istep, generaldyq zeynetke shyghady da, tayyp túrady. Semeyde bir kýn de ayaldamaydy... Al bizding SOKP Ortalyq Komiytetine jedelhatta bayandaghanymyz – aqiqat. Ol – bizding halqymyzdyn  talaby. Biz  odan  aynymaymyz!..»

(Múndaghy: Eremenko – Semey  oblystyq  kenes  atqaru  komiytetining tóraghasy;  general  Bredihin – Shaghanda ornalasqan әskery toptyng komandiyri;  Gusev – Shaghandaghy  әskeriy  toptyn  qyzmetkeri.)

Mәskeuden kelgen memlekettik komissiya naqty sheshim jasamastan qaytyp ketti. Kelgen bette: - Biz yadrolyq  qaru jasaushylardyng esimderin altyn әrippen jazugha tiyispiz, al qarudy joyghysy keletinderding attaryn  qara әrippen jazu kerek! - dep kesapattanghan V. I. Gerasimov keterinde  Keshirimnin  betine   qaray  da  almady.

...Arnauly komissiya atau-ahiyretsiz ketkendey me, qalay? Pәlen ay ótti –tym-tyrys. Sirә, SOKP-nyng taqap qalghan qúryltayy «kósemderdin» ózara esepterin shiyelenistirip, ishki yryn-jyryndary rettele qoymay, «Boztaevtyng mәselesi» ysyryla túrdy  ma? Joq. Semeyde poligongha qarsylyq jiyn jiyilep, «Poligon  jabylsyn!» degen talap Qazaqstannyn, KSRO-nyng sheginen shyghyp ketti. Onyng ýstine, keyin baspasózde ashyq  jazylghanday, KSRO-da yadrolyq poligondargha júmsalar qarjy sarqyla bastaghan da, KSRO basshylyghy shyndyqty býrkemeleytin  jalghan úrangha jarmasyp, atom-yadrolyq poligondardy jabugha dýnie jýzinde birinshi bolyp  kirisetindikterin daurygha mәlimdedi.  Ol «tarihy qadamyna»  jýzden astam obkomnyng bireuining sekretary kótergen dabyl sebepshi bolghanyn moyyndau «ynghaysyz» kórinip, әiteuir, bastaghan Almatymen pikirlesip, poligongha qarsylyqty qoghamdyq úiymdardyng biri jasaghany dúrys bolady jәne bedeldi úiym kerek delinse kerek. Qay respublikada bolsyn Jazushylar odaghy – eng tanymal újym. Bizde de sol eskerilgen bolar, Mәskeuden komissiya keletin kýni (ne bir kýn erte, ne bir kýn kesh emes!) odaq basqarmasynyng birinshi hatshysy O. Sýleymenov jinalys ótkizip, «Nevada-Semipalatinsk» qozghalysy qúrylatynyn  habarlady. Qoghamdyq qozghalysty qúrudy G.Kolbin men N.Nazarbaevtyng kenesip sheshkeni sózsiz, al oghan dosy Oljastyng jetekshilik etuin, dereu jiyn ótkizuin iske asyrghan N.Nazarbaev dey alamyn. Búl ynghayda memleket jәne qogham qayratkeri Ákejan Qajygeldinning keyinirekte bylay degeni bar: «Qozghalys júmysyn rettep otyru qajet delinip, ony júrtqa belgili adamdardyng birine tapsyru úigharyldy da, aqyn Oljas Sýleymenovting joly boldy»  («DAT-OP» gәzeti. 01. 12. 2016 g.).

         Sodan 3-4 kýn keyin bolar, «poligongha qarsy kýresti Jazushylar odaghynyng deputat jazushylary bastapty, dýnie jýzi memleketterining parlamentterine hat jazatyn bolypty» degen habar dýnk etti (odan ne shyqqanyn aldyn ala aita otyrsam. Atomdy derjavalar da, basqalar da aiyldaryn jighan joq. Mysaly. KSRO 1990-jyly kýzde «Jana jer» poligonynda kelesi synauyn jasady). Jazushy deputattar: O. Sýleymenov, D. Snegiyn, Q. Myrzaliyev, S. Múratbekov tórteuining mәjilis jasap, «Respublika shegindegi poligondardy jabudy talap  etemiz!» dep qarar qabyldaghandary pash etilip, hattar da jariyalandy. Sodan on shaqty kýnnen keyin qúrdasym Qadyr Myrzaliyevke jolygha qalyp: «Iya, Qadyriya, «Chetyre bogatyrya» bolyp, Keshirim Boztaevtan «búrynyraq» qimyldaghan ekensinder, ә?» dep qaghyttym. Ol: «Boztaevtan bir apta kesh qozghalsaq ta, Oljastyng arqasynda bir apta ozyp kettik», dep kýlip kete  bardy. Oljasta  «Men!» degisi kelgende qanday esepting bolsyn sheshuin ózine  paydaly ete qoyatyn «qasiyet» bar.

Endi Keshirim Boztaevtyn  «Semey poligony»  kitabyna (1992 j.) kóz jýgirtelik:

«Mening jedelhatym qyryq jyl boyy yadrolyq synaulardyng jemtigi     bolyp jatqan Qazaqstannan Kremlige Semey poligonyn jabudy talap etip jetken túnghysh resmy qújat boldy... Ol qaljyraghan qaraly dalanyng qarghys dauysy edi... Men tәuekel ettim... Ertengi kýnge sendim, qúrbandyqsyz   bolmas  kýresimnin  maqsatyn  qadir túttym...».

Birer aidan keyin Keshirimdi Almatyda  jolyqtyryp:

-Kremlidi nysanagha alghanyng myqtylyq boldy. Mamay batyrdyng úrpaghy  ekenindi  dәleldedin! - degenimde  ol  әdetinshe  sәl  jymiyp:

-Atomnyn  súmdyqtaryn estip, syrttay da shyday almay, ne istesem eken   dep jýrushi edim, Semeyge aparghandary jón boldy. Qyzmettik qúymdy      paydalandym da, synau ataulynyng bәrining qúpiyasyn bilip aldym. Sen olardyng әrbir jarylysty týsirgen filimderin kórsen... men ashudan jarylyp kete jazdadym, tipti  jyndanatyn shygharmyn dep  te  sekemdendim. Ýsh  týn  boyy  adamsha  úiyqtay  da almadym...

-Gorbachevty «atatynyndy» Gýlziyana  ayttyng ba?

-Áriyne. Bәibishemnen eshteneni jasyrghan emespin. El men jerding qasiretine  shydap  jýre  almaytynymdy  ayttym. Erminezdi  ghoy, qoldady.   Hat jazatynymdy әueli obkomnyng buro mýshelerimen kelistim. Ózim ghana qol qoyatynymdy, ne bolsa da ózim kórip alatynymdy eskerttim. Olar týsindi.

-Ou, Mәskeuding seni partiyadan shygharyp, qyzmetten quyp tastauy op-onay  edi  ghoy?! –desem, Keshirim taghyda jymiyp:

-Eki tumaq ta, eki ólmek te joq qoy?! Óskemenge qaytyp baryp, bayaghy kombinatqa qatardaghy metallurg boluyma tiym sala almas dep týidim, - degeni...

...Bir  kýni Almatydan Kolbin telefon soghyp:

-Keshirim Boztaevich, sәlemetsiz be? Kónil kýiiniz jaqsy dep senem,      nege deseniz - ýlken komissiyagha úpay bermey qaldynyz ghoy, solay  emes  pe? – dedi.

-Esen-sausyz ba, Gennadiy Vasilievich? Jaqsy pikiriniz ýshin rahmet! Ayqaylap kelip, auzy buylyp ketse de, ol tynyshtalatyn komissiya emes, eski jyldy ótkizip, esin jiyp, jana jylda jana qarqynmen kirisip, kóp  keshikpey  birdenesin  aytar.

-Á, taptynyz, dәl solay boldy. KSRO Qorghanys ministri Yazov menimen jana ghana sóilesti. Partiya men ýkimet Semey poligony mәselesin qaraudy úigharypty. Mәsele sheshilgenge deyin biylghy jarylystardyng qalghan ekeuin jýzege asyru kerek kórinedi. Menin  pikirimdi  súrady, Keshirim Boztaevich, estip  otyrsyz  ba?

-Tyndap  otyrmyn, al siz ne dediniz?

-Meninshe, kelisim  beruge  bolady.

-Joq, Gennadiy Vasilievich, kelisim  beruge  bolmaydy!

-Nege? Olar songhy eki jarylystyng ótemine biylghy synaulardyng da  ótemin qosyp, bir-aq tólep beremiz dep otyr.

-Keshiriniz, bizge  onday  anekdottyn  keregi  shamaly...

-Ne dediniz?!  Partiya men ýkimet maqúldaghan shara sizdinshe anekdot pa?!

-Gennadiy Vasilievich, oiymdy ayaqtaugha múrsat beriniz. Poligon ornaghannan bergi qyryq jylda Semeyding jeri 454 ret dýmpidi, búl – basqa kesapatty bylay qoyghanda, besiktegi sәbiylerimiz 454 ret shoshyp oyandy degen sóz. Bombalardyng zardabynan jýzdegen adam qaytys boldy, myndaghan adam mýgedek boldy. Semey topyraghyna singen udan әli neshe úrpaghymyz  beynet  tartady, ol  bizge  belgisiz...

-Keshirim Boztaevich!..

-Gennadiy Vasilievich, keshiriniz, men sózimdi ayaqtayyn. Jana sәbiylerdi auyzgha aldym ghoy, sonyng jalghasyn tyndauynyzdy ótinemin. Dýniyejýzilik zertteuler anyqtap otyrghanynday, jalpy atom-yadrolyq synau aimaqtarynda әrbir myng balanyng ýsheu-tórteui, eng ary ketkende altau-segizi zardap shegedi eken, al bizde búl sifr alpysqa jetip otyr, - súmdyq pa, súmdyq emes pe?! Yaghni, Gennadiy Vasilievich, jana jarylysqa biz, semeylikter, jol bere almaymyz! Qyryq jyl boyghy  qayghy-qasiretimizge kók tiyn ótemaqy bermegen ýkimet endi eki jarylystan  son  jarylqaydy  degenge, mysaly, siz  senesiz  be?

-Keshirim Boztaevich, songhy eki synaudy Mihail Sergeevich    Gorbachev joldas qúptap otyr. Núrsúltan Ábishevich tolyq habardar. Bәrimiz de – partiyanyng soldatymyz, olay bolsa, biz bylay keliseyik: sizder songhy eki jarylysty qamtamasyz etinizder, júrtshylyqpen til taba  sóilesinizder, týsindirinizder, búl jaqta biz de bәrin oilastyramyz. Kelistik pe? – degen Kolbinning ýninde «kelispey qayda barasyn?!» degen yzghar boldy. Qaban sekildi tonmoyyn әbiletting syryna qanyq Keshirim onymen ary qaray sóz talastyru bos әureshilik ekenin angharghan. «Kelispeymin! Eng qiratqanda qyzmetten quarsyzdar, erikteriniz, al mening eki qolyma bir júmys tabylar!» degisi kelgen oiyn tejep, әdeyi ýndemedi. – Joldas Boztaev, nege  ýndemeysiz?

-Oylanyp  otyrmyn.

-Oylanynyz. Eki-aq ret synaudyng aty – eki-aq ret synau. Odan  kele qoyar apat joq shyghar, oilanynyz! – Kolbin telefonyn jaba saldy. Keshirim oigha qaldy: «Taghy bir túqyl qyltidy deshi. Komissiya qanday sheshim jasasa da, kórip alushy edim, al mynau Aldekenning «әlәulәiim  bitse, hәlәulәiim bar» degenining keri me?.. Joq, bizge «hәlәulәiim» kerek emes!». Toqtay qal, Keshirim, toqtay qal! O tyqyr men bú tyqyr... alayda týbi bir tyqyr. Juyqta, oida joqta, yadrolyq qarulardyng «әkesi» - Bas konstruktor  Semeyge kelip qaytqan joq pa?! Familiyasyn ózi de, ózge de atamaghan (qúpiya!), nyspysynyng da «Boris Vasilievich» ekeni dýdәmәl ol meyman senimen birjarym saghat «shýiirkelesip»: - Yadrolyq qúraldardyng jana týrlerin jasauda Amerika Qúrama Shtattarynan qalyp qoymauymyz kerek. Sol iygi  maqsatpen osynda songhy ýsh synaudy ótkizbey bolmaydy. Ýsh-aq jarylys: bireui– 50 kilotonna, al ekeui– 20 kilotonnadan. Soghan  kedergi jasamaularynyzdy qalaymyz, sodan song poligon jabylady, - demedi me? Dedi. Biraq sen dizgin-shylbyryndy ústatpadyn. Syrt kózge qoydan qonyr kórinetin sening әdilettilik ýshin bir qisayghan jaghynnan  túrmay  jatyp  alghanyn  ghajap!

Bas konstruktordyng sondaghy «ýsh-aq» synauy endi «eki-aq synau» bolyp, әne, Kolbiyn  arqyly  qayyryldy...

 K.Boztaev oblystyq kenes atqaru komiytetining tóraghasy Eremenkogha telefon shalyp, oqys janalyqty aityp berip: «Anatoliy Semenovich, jogharydan bizding kelisuimizdi, júrtshylyqqa týsindiruimizdi talap etken núsqau keletinin angharyp otyrghan shygharsyz. Bizding basshylar da den qoyar, talqylar. Amal joq, birdene deuimiz kerek, biraq biz olargha kartamyzdy ashpay, óz sózimizdi ótkizetin bolayyq» dedi. Oblystyq partiya komiytetining iydeologiya bólimining mengerushisi Mәrken Shayjýnisovti shaqyryp alyp, «әlәulәidin» aqyryn oghan da aityp: - Qay jerde jiyn ótkizuge tura kelse, sol jiynda  eki  jarylysqa júrtshylyqtyng qarsy pikirde boluyn qazirden       bastap oilastyralyq. Ózimizde anau «kókelerimizge» kózbe-kóz sózde «iyә, dúrys qoy!» dermiz, biraq  shygha  bere  ózimizshe  qimyldalyq, - dedi.

«Eki-aq ret synaudyn» saryny keshikpey-aq estildi. Jogharydan jeter núsqau jetti. Núsqaudyng ymyna oray iri újymdarda jiyn ótkizu bastaldy. Poligondy jabudy talap etushi kópshilik «songhy» eki jarylysqa da qarsy shyqty. Áriyne, әuen birjaqty bolghan joq, keshe: «Boztaev – últshyl. KSRO-nyng qorghanys mýddesine qarsy!» dep shulaghan top-tobyr býgin: «Boztaev aqshagha qyzyghyp, eki jarylysqa kelisip, júrtshylyqtyng mýddesin ayaqasty etip otyr!» dep qiqulady. Qalamy qisyq jurnalshylar payda bolyp, Keshirimning auzyn da, adymyn da   andydy, biraq auzyna qaqpaq bola almady, ayaghyna shider sala almady. Oghan bir mysal – kópshilikke tanymal, tabandy da әdil jurnalshy Júmash Kenebaydyng (Kókbórinin): «...25-tamyzda Semey qalasynda Qazaqstannyng azamattyq «Azat» qozghalysy úiymdastyrghan ýlken jiyn bolyp ótti... Bizge jetip jatqan habarlargha qaraghanda,        Boztaev songhy jarylystardyng jaqtaushysy edi, biraq jiynda sóilegen sózi mýldem keri  әser etti... Búl arada da K. Boztaev jarylysty jaqtaushy emes, kerisinshe, qasiret shekken jerlesterining janashyry  ekenin anghartty», dep  jazghany («Azat» gәzeti).

Semeyde ótkizilgen ol jiyngha qatysty maghlúmat batyl jurnalshy, sauatty sayasatker Batyrhan Dәrimbetting «Azat qozghalysy» kitabyndaghy («Órkeniyet» baspasy, Almaty, 2001 j.) «Jana kýres maydany» maqalasynda  da  bar. Oqylyq:

«...«Azattyn» búdan keyingi iri júmysy – Semey poligonyn jabu boldy. Óitkeni Odaqty saqtau jónindegi referendumdy tolyq ótkize almaghan (oghan Baltyq elderi, Moldova, Gruziya, Armeniya mýlde dauys  bergen joq) Sovet basshylyghy endi Semeyde eki jarylys jasau júmysyn qolgha aldy. Búghan deyin pәrmendi әreket etip kelgen «Semey-Nevada» qozghalysy dәl osy kezde ýndemey qaldy... 1991-jyldyng shilde-tamyz ailarynda respublikanyng on oblysynan jinalghan «Azat» jasaghy yadrolyq   poligondy  qorshaugha  aldy. Búl  әreketti  M. Esenәliyev   basqardy (ol tústa Mihail Ivanovich (Hakim Tilegenúly) Esenәliyev «Azat» qozghalysynyng tóraghasy bolatyn, - Gh. Q.). Aqyr sonynda yadrolyq eki jarylys jasaudyng ornyna Sovet basshylyghy Semey poligonyn jabugha sheshim qabyldady. Búnday sheshim qabyldaudy 19-tamyz kýngi býlik   tezdetip  jibergendey  boldy».

19-tamyzdaghy býlik (GKChP) aldynda Resey preziydenti B. Elisinning Almatyda bolghany mәlim. Ol Dostyq ýiinde jurnalshylardy qatystyra mәjilis ótkizgende Batyrhan: «Boris Nikolaevich, Semey poligonyn qashan jabasyzdar? El kýte-kýte sharshady!» degende Elisiyn: «Jabamyz, jaqyn kýnderde mindetti týrde jabamyz!» dep jauap beripti (atalghan maqaladan alyndy). Múny sol mәjiliste bolghan Júmash Kókbóri rastap  jazdy.

Mine, zúlmat ordasy bolghan poligonnan qútylu ýshin jýrgizilgen kýresti kimderding bastaghany, kimderding qostaghany tariyhqa osylaysha naqty jazylyp qalyp jatyr.

(«GKChP» demekshi, ony M. Gorbachevting ózi jobalap, ne istelui keregin bastan-ayaq týsindiripti. KSRO Jogharghy Kenesining sol kezdegi tóraghasy         A. Lukiyanov jasy 80-ge tolar aldynda «Nezavisimaya gazetanyn» bólim redaktory Roza Svetkovamen súhbatynda (2010 g. 05-18. «O krutyh povorotah  istoriiy») tәptishtep aityp berdi.)

«Shyndyq pen danghoylyq aiqasqa týsti... Eki jarylysty ótkizu  kerek pe, joq pa degen mәsele respublika Jogharghy Sovetining jabyq mәjilisinde shegine jetken tartys jaghdayynda qaraldy. Belgili toptyng deputattary shuyldap, aiqaylap, edendi tepkilep, A.S. Eremenko ekeuimizdi sóiletpey qoydy... keybir joldastar shiyelenisti jaghdaygha baylanysty maghan: sóilemey-aq qoyynyz, dep aqyl berdi. Biraq men sóiledim. Óz pikirimizdi parlamentke jetkizu mening mindetim edi. Ókinishke qaray, oiymdy ayaghyna deyin jetkizuge mýmkindik bermedi» (K. Boztaev.  «Qaynar qasireti»).

Eki kórinis. Birinde: Semey poligonyn jabu ýshin kýresti bastap, qaymyqpay jýrgizushi keshirimder. Ekinshisinde: halyq taghdyryn biylikting qabaghyna satqan keybir deputattar (oy men sóz erkindigin shektegen betpaq biylikke jaghynushylargha jol ashyq qoy).

Qay halyqtyng bolsyn tirliginde qashanda keregharlyqtar kezdese beredi. Bizding basshylyqtaghy keybireuler kreslosy men portfelin kýittep jýrgende basqa júrt qayyrylyp qarap, adamgershilik ýlgisin anyq tanytty.   Mәselen, әlemge әigili fiziyk, akademik Evgeniy Pavlovich Velihov Keshirimmen habarlasyp, Semeyge әdeyilep eki ret kelip, synau jýrgizilgen jerlerdi aralap, túrghyndarmen әngimelesip qaytty da, halyq deputattary aldynda, ghalymdar ortasynda nyq sóilep: «Semey poligonyn jabu jónindegi talap dúrys!» dep tújyrdy. Solay dep Gorbachevke hat tapsyrdy. Ataqty halyqaralyq jurnalshy Genrih Averiyanovich Borovik KSRO Jogharghy Kenesining sessiyasynda, Teleradio ortalyghynda batyl sóilep, Semeydegi yadrolyq  synaulardy dereu toqtatudy talap etu oryndy ekenin ashyp aitty, onyng pikiri shet elderdin  aqparat  qúraldary  arqyly  barlyq  qúrlyqqa  tarady. Sol tústa Keshirimdi ukrainalyq jazushy, dәriger, KSRO halyq deputaty Yu.Sherbak, SOKP OK hatshysy L.Zaykov, KSRO Qaruly kýshteri Bas shtabynyng bastyghy armiya generaly M.Moiyseev jәne basqa kóptegen qayratkerler qoldady.

Qazaqstannyng Kremlidegi ókili Serikbolsyn Ábdildiyn, KSRO Jogharghy Kenesi Ekologiya jәne tabighat komissiyasynyng tóraghasy Kәkimbek Salyqov, «Azat» qoghamdyq qozghalystarynyng basshylary, әlbette, halyqtyng múnyn múndap, joghyn joqtasty, talabyn qoldasty, poligonnyng sheksiz qimylyn tejesti.

Qazaq qadirlep aita jýrer bir túlgha – Vladimir Nikolaevich Lobov! 1986-jylghy Jeltoqsan oqighays bastalghanda, Gorbachev-Kolbin men onyng arghy-bergi qúiyrshyqtary jazyqsyz qazaq jastarynyng qanyn tógerde Gorbachev Orta Aziya әskery okrugynyng qolbasshysy V. N. Lobovqa Almatygha  jedel týrde әsker kirgizu turaly búiryq beripti. Sonda Vladimir Nikolaevich: «Mening qúzyrymdaghy әsker óz halqymen soghyspaydy!» dep, týisiksiz biylikke baghynbapty. Sol batyr komandashy haqynda K. Boztaev jogharyda atalghan  kitabynda  iltifat-rizashylyqpen  mynaday  әngime  shertken:

«VCh arqyly әngimening birinde Semey oblysynan saylanghan KSRO halyq deputaty, ol kezde Varshava Kelisimindegi birikken Qaruly kýshter     shtabynyng bastyghy armiya generaly V. N. Lobov maghan KSRO preziydentining jarlygha boyynsha Semey poligonyndaghy yadrolyq jarylysty jalghastyrugha  әreket jasalyp jatqanyn habarlady. Vladimir Nikolaevich poligondaghy jarylystardy toqtatudy jaqtaytyn edi, biraq qyzmet babyna baylanysty ashyq qarsy shygha almaghan. Ol bizding elde ýlken bedelge ie edi. Semey ónirin aralap shyqqan. Vladimir Nikolaevichting aitqany meni qatty tiksinderdi...  Oqighanyng aldyn alugha taghyda bel bayladym. KSRO preziydentine taghy hat jazyp: «Mazasyzdyghym ýshin meni sókpeniz. Áskeriy-ónerkәsip kesheni endi KSRO preziydentining jarlyghymen Semey poligonynda yadrolyq jarylysty jalghastyrmaq niyette ekeni maghan mәlim boldy. Eger shynynda solay bolyp shyqsa, onda ol bizding aimaqtyng halqyna ýlken soqqy bolyp tiyedi jәne onyng aqyry nege aparyp sogharyn boljau mýmkin emes!» - dedim.

Gorbachev  hatymdy   әskeriylerge  jiberipti. V. Bukatov alysymen                     N. Safronovqa telefon soghyp: «Boztaevqa búl faktini  kim, qalay jetkizdi?!» dep  alasúrypty.

Osy tústa bir súraq iyqtap túr. Armiya generaly V. N. Lobov oblystyq partiya komiytetining hatshysyna Kremli qúpiyasyn ashyp berdi, al onysy óz ortasyna jasaghan opasyzdyghy emes pe?!. Joq, olay emes! Vladimir Nikolaevich biylik basyndaghy toptyng ozbyrlyghyn, búl joly onasha әngimede bolsa da, ekinshi ret әshkereledi! Sol joly da general  emes, Azamat sóiledi!

...Uaqyt jyljyp, Qazaqstannyng sayasy aua rayy ózgere bastady. Aldau-arbau kәsibine jetik Kolbin kelgen izimen Mәskeu asyp kete bardy.      Semey poligonynyng ýnin óshiru baghytyndaghy kýres kýsheye týsti. «Azat» qozghaly qanat jaydy.

Qazaqstan KP Ortalyq Komiyteti 1990-jylghy mamyrdyng 15-i kýni ýndeu jariyalap, bir aptadan song respublikanyng Jogharghy Kenesi «Semey oblysyndaghy yadrolyq poligon turaly» qauly qabyldady. Qaulynyng pәrmeni bylaysha boldy: «...Semey oblysyndaghy poligonda jәne Qazaq KSR-nyng territoriyasyndaghy basqa da poligondarda yadrolyq jarylystar jasaugha, jappay qyryp-joyatyn qarudyng barlyq týrin synaugha  tiym  salynsyn!»...

Álbette, ozbyrlyq – oisyzdyqtyng soyyly. Qazaqstan, tipti jer jýzi  Nagasaky men Hirosima oiranynan song qyryp-joyatyn qarulargha qarsylyq jasap jatsa da, M. Gorbachev 1990-jyldyng qazan aiynda Semey yadrolyq poligonynda synau jýrgizudi 1993-jylghy 1-nshi qantargha deyin úzartu  turaly sheshim shyghardy. Onysy ayaq ózimdiki dep kósile berui edi. «KSRO preziydenti emes, Qaruly Kýshterding basqolbasshysy retinde Qorghanys Kenesining sheshimin shygharghany onyng әskery sauatsyzdyghy boldy da, qaulysy adyra qaldy», dep  kýlgeni  bar  Keshirimnin.

Poligon «hikayaty» K. Boztaev pen onyng qyzmettes, mýddeles serikterine jәne bir úly mindetti jýktegen bolatyn. Gorbachevqa jazghan      ekinshi hatynda Keshirim, Kremlidik komissiyagha eskertkenindey, 40 jylghy qiyamette jýdep-jadaghan, qayghy-qasiretke dushar bolghan semeylikterge bir tiyn da ótemaqy tólenbegenin kóldeneng tartty jәne sol 40 jylgha ótemaqy talap etetinin ashyq ta ashynyp mәlimdedi. Erding tәuekelden ainyghany –      ezge ainalghany. Keshirimning balshyghy ezilmeske iylengen-di. Ol poligondy jabu kýresi men ótemaqy óndirip alu  kýresin  úshtastyrdy.

Poligonnyng ashyluyna, jospargha say júmys isteuine KSRO-nyng otyzdan astam ghylymiy-zertteu újymy júmyldyrylghan eken. Keshirim             solardyng birazymen ózi sóilesip, basqalaryna oblystyng bilikti qyzmetker-mamandaryn jiberip, alty aidyng ishinde ótemaqy mólsherin anyqtady. Álgi újymdargha óz qorytyndylaryn rastatyp qol qoydyrdy da, qauly mәtinin  әzirlep alyp, Mәskeuge attandy. Gorbachevtin, ótemaqy jónindegi qaulyny qoldauy qajet qarjy basshylarynyng qabyldauynda boldy. Alayda olardyng bәri de «kóreyik, oilanayyq» degen azbas-tozbas sózden Qytay qorghanyn jasap alyp tyndy. Gorbachevqa ekinshi joly barghanynan da dәnene shyqqan joq. Ol,  eki  kózi  shynysha  jaltyrap:  «Sheshetin  bolamyz»  dey  saldy.

(1986-jylghy Jeltoqsan «býliginen» song Gorbachev qazaqqa kózining aghymen qaraytyn bolghan. Sol ynghayda «Epoha» gәzetining bir deregi esime týsip otyrghany. Gәzet 2006-jylghy 14-sanynda KSRO-nyng asa sheber synaushy-úshqyshy Toqtar Áubәkirovke Sovet Odaghynyng Batyry ataghyn beru turaly úsynys qújat aldyna alghash barghan sәtte Gorbachevtin: -«Dalalyqtardy   ary  tartyndar! - dep  ysyryp tastaghanyn  jazdy.)

Keshirim Mәskeuge SOKP Ortalyq komiytetining kezekti bir plenumyna barghan joly KSRO Ministrler Kenesining tóraghasy N. Ryjkovtyng qabyldauynda boldy (búryn orayyn keltire almaghan). 1990-jylghy qazan aiynyng 2-si. Keshirim bylay deydi: «Keshki saghat 10 bolsa da, qabyldau bólmesinde biraz kisi bar eken. Olar oblystyq, ólkelik basshylar bolatyn... Men de kezegimdi kýttim. Uaqyttyng keshtigine  qaramastan, Ryjkov meni zeyin qoya tyndady. Men oghan oblystyng ekonomikalyq jәne әleumettik auyr jaghdayy turaly, yadrolyq poligonnyng zardaptary turaly jan-jaqty әri úzaq әngimeledim. Aytqandarym Nikolay Ivanovichke janalyq bolyp әser etkenin sezip otyrdym. Ol mening sózimdi bólgen joq, tek anda-sanda qynjylys pishinde  bas  shayqap qoyyp  otyrdy. Sonynda:

-Menen  qanday  kómek  kerek?  - dep  súrady.

-Semey oblysy boyynsha qaulynyng jobasy әzir. Sony Sizding maqúldaghanynyz  kerek.

Nikolay Ivanovich:

-Jaqsy! Men Shkabardnagha aitayyn, - dep bir-aq kesti.

 (Shkabardna - Ministrler Kenesining is basqarushysy.)

...5-nshi qazan kýni Taskesken audanynda issaparmen jýrgenmin. Ol audannyn  ekonomikasy  túraqty  damyp  kele jatqan.

Audan basshylarymen birge egistikter men mal fermalaryn aralap       shyqqan son  SOKP HHÝ siezi atyndaghy sovhozdyng kensesine kirdik.

Diyrektor B. Mústafin –auyl sharuashylyghynyng isker, inisiativaly basshylarynyng biri. Janasha oilay biletin, uaqyt tamyryn әrqashan dәl basyp otyratyn adam... Ángimemizdi bir kezde telefon qonyrauy bólip jiberdi. Mústafin trubkany maghan úsyndy, N. Nazarbaevtyng dauysyn estidim: «Jaqsy habar bar, qaulygha qol qoyyldy, qúttyqtaymyn!» dedi.

(N. Ryjkovtyng iskerlik sergektigi, oralymdylyghy Gorbachevtyng jylymdyghyna kereghar bolghan eken: Qaulysyn Keshirimmen әngimeleskennen 3 kýnnen son-aq  shygharypty! – Gh. Q. ).

Birneshe kýnnen song bizding oblysymyz ýshin biregey qújat – KSRO Ministrler Kenesining «Qazaq KSR-y Semey oblysynyng ekonomikalyq jәne әleumettik damuyn jedeldetu sharalary turaly» qaulysyn aldyq. Ol sharalardy oryndau ýshin Qazaq KSR Ministrler Kenesi ózindik tiyisti qauly qabyldady».

Búl ekinshi jenis jasy alpysqa toluyna oray Keshirimge joldanghan  qúttyqtaulardyn  birinde  bylaysha  atap  kórsetildi (yqshamdalghan mәtini):

«Qúrmetti Keshirim BOZTAYÚLY!

Ómirinizdegi asa eleuli jәit – jasynyzdyng 60-qa toluymen shyn jýrekten qúttyqtaymyn!

...Sizding Semey yadrolyq poligonyn jabu jayyndaghy mәseleni sheshuge, atom qarularyn synaulardan zardap shekken júrtshylyqqa әleumettik  qamqorlyq kórsetu jónindegi jýieni  jasaugha qosqan ýlesiniz  tendessiz!..

Keshirim Boztayúly, ystyq yqylaspen qúttyqtap, myqty densaulyq,  úzaq  ghúmyr, mol  baqyt  tileymin!

Qazaqstan Respublikasynyng preziydenti -  N. NAZARBAEV.

25 mausym, 1993 j.  Almaty qalasy».

 

...Taghdyr tarynsa, «Dat!» dey almaymyz. Keshirim 66 jasynda baqigha attanyp ketti. Bitimi shymyr edi, amal ne, «RDS-tyn»  kesapaty tiygen bolar...

...1933-jyly mausym aiynda Ayagóz audanynyng Aqshatau auylynda újymshar (kolhoz) ústasy Boztay men qarapayym sharuanyng qyzy Balhiyanyng otbasynda  tuyp, ósip, auylda – bastauysh, audan  ortalyghynda – jetijyldyq,  Ayagóz qalasynda – orta   mektepti tәmәmdap, Almatynyng Tau-ken institutyna qújatyn jiberip, ol oqu ornynan shaqyru qaghaz kelgende namysker әkesining qaryzdanyp qarajat tauyp beruimen Almatygha әreng jetken Keshirimning ómiri – aityp ta, jazyp ta tauysqysyz tamasha hikayat. Búrynghy eki oblystan qúralghan býgingi Shyghys Qazaqstannyng ónerkәsibin, qúrylysyn, auyl sharuashylyghyn, mәdeniyetin – barsha salasyn damytugha sinirgen enbegi asa zor búl Azamat - Últtyq qauipsizdik mәselelerin zertteytin akademiyanyn, Halyqtyq «Ekologiya» akademiyasynyn  (Mәskeu qalasy) akademiygi, Semey Medisina akademisynyng Qúrmetti professory Keshirim Boztaev - «nayzadan qol bosasa qalam alyp» (Bauyrjan Momyshúly), úrpaghyna ghylymy negizdi bes kitap qaldyrdy.  Olar: «Alghashqy ottan atomgha deyin» (1956 j.), «Óskemen qorghasyn- myrysh kombinatynda shiykizatty paydalanudyng tәjiriybesi» (1972 j.),  «Semey poligony» (1992 j.), «Qaynar qasireti» (1995 j.), «29-tamyz» (1998 j.). Búlardyng songhy ýsheui - Semey poligonynyng tútas tarihy.

Men bilgen Keshirimning fantastikalyq әngimeleri de bar. Kezinde Shyghys Qazaqstan oblystyq «Kommunizm tuy» gәzetinde jariyalanghan-dy. Bizding tanysuymyz sol gәzet redaksiyasynda bastalghan. Bizdegi әdebiyet ýiirmesi júmysyna Óskemen qorghasyn-myrysh kombinatynyng metallurg-injenerleri Keshirim men Joldasbek Smayylov qatysyp jýrdi. Býgingi  bir әttenim –Keshirim әdeby dýniyelerin kitapqa ainaldyryp ýlgirmedi. «Zeynetke shyqtym. Endi: - Beu, fantastikam, qaydasyn? dermin», - dep әzildey  jymiyp  edi  birde. Joq, poligongha tiregen qalamyn búra almady.

Endi sәl sheginis jasap, K. Boztaevtyng basshylyghymen  Semey oblysy nendey tabysqa jetkenin aita otyru orynsyz bolmas. Keshirim poligondy qalayda jabudy ghana kózdemedi, kópshilikti oblystyng san salaly sharuasyn ilgeriletuge júmyldyrumen de qúrmetke bólendi. Mysaly, ol birinshi hatshy bolyp istegen bes jylda: 69 mektep, 67 balabaqsha, 24 auruhana-emhana, 28 mәdeniyet ýii men klub, Qazaqstandaghy túnghysh Oftalimologiya (kózge operasiya jasau) ortalyghy, Balalar syrqatynyng sebepterin zertteytin  ortalyq salyndy. 2000 shaqyrymgha juyq jolgha asfalit tóseldi.  Oblys ónerkәsibi sapaly ónim shygharu jaghynan 15-nshi orynnan 5-nshi oryngha kóterildi. Auyl sharuashylyghyndaghy  jetistik  te atap-atap aitarlyqtay.

 Densaulyghy syr bere bastaghanda zeynetke shyqpaq bolghan Keshirim 1991-jyly oblysta aldaghy jyldary 34 mektep pen 33 balabaqsha salu  mәselesin  sheship  berdi...

Zeynetke shyghysymen «Poligon – 29-tamyz»  qayyrymdylyq qoryn ashudy qolgha alghan-dy. Qordyng halyqaralyq dengeyde boluyn qalaghan.  Oyy oryndalghan jaghdayda tajal-poligonnan tauqymet tartyp jýrgen            jandargha qosymsha jәrdem jasaydy. Kómekke múqtajdar Semey oblysynda ghana emes, Pavlodar, Shyghys Qazaqstan oblystarynda da bar. Qorgha elimizding kórnekti ghalymdary, qogham qayratkerleri mýshe boldy. Keshirim ózi jetekshilik etken ýsh jylda újym sheteldik qayyrymdylyq qorlardyng birsypyrasymen qarym-qatnas ornatty. Biraq, amal ne, Azamattyng ómir   joly túiyqtala bastaghan-dy. Atom ajdahasynyng aranyn ashqanyna 50 jyl toluyn endi onday súmdyqqa jol bermeu kýresimen atap ótpek edi. IYә, ne  shara, Keshirim sol maqsatpen ózi úiymdastyrysqan Halyqaralyq Semey konferensiyasyna qatysa almady. Tósek tartyp jatqan edi. Kómekshisine aityp jazdyrghan ýndeuin: «...Konferensiya bizding beynet shegushi halqymyzgha Dýniyejýzilik birlestikting jәrdem jasau joldaryn aiqynday alady dep senemin. Men  sizdermen  birgemin!» dep  ayaqtady.

Kóp kýiinishting bir sýiinishi de bolady. Bizding tәubә etip jýrgenimiz: Keshirim qúrghan Qor býginde de bekem. Áke dizginin ústaghan úly Núrlan әke jolyn jalghastyryp jýr. Ol turaly «HHI vek. Ustoychivoe razvitie Semipalatinskogo regiona» atty kitapta (2006-jyl) bylay delingen: «...Fond poluchil reestrovyy konsulitativnyy status pry Ekonomicheskom y Sosialinom Sovete OON (EKO-SOS) v znak priznaniya zaslug  Fonda».

Osy tústa atap aita otyruym qajet bir «qyzyq-shyjyq» bar, ol –        K. Boztaev baqilyq bolghannan keyin «Semey  poligonyn men japtym! Biz japtyq!» dep jýrgenderding uaqyt ótken sayyn kóbeyip bara jatqany. Men sonday qauesetke tosqauyl bolsyn degen niyetpen 2005-jyly «Jas alash» gәzetine «Kóshti Keshirim bastady» dep, «Sentral Aziya Monitor» gәzetine «On – pervyi!» dep  derekti maqalalar jariyalap, shyndyqtyng shyrayyn keltirdim. Ol maqalama rizashylyq bildirgender az bolmady. Gәzetter jetken jer-jerden, әsirese Ertis ónirinen telefon arqyly da alghys aitylyp jatty. Kezinde Keshirimmen qyzmettes bolghan bir qart kommunisting student nemeresi sóilesip, poligondy jabu kýresining Keshirim Boztaevtyng janpidalyghymen qashan, qalay bastalghanyna, qalay ayaqtalghanyna kuә atasynyng arnayy tapsyruymen rahmet aitty. Men ol jigitten atasymen әngimelesip, qaghazgha týsirip, maghan joldap jiberuin ótindim, ýy әdrisimdi berdim...

Al maghan qarsy shyghyp, aqiqattan da, Keshirimning aruaghynan da  attap ketken bir ghana kisi boldy. Ol – aqyn Oljas Sýleymenov. Orystildi  gәzettegi maqalamdy oqysa kerek, onyng tilshisimen dereu súhbattasyp,  Semey poligonyn japqan ózderi ekenin әdetinshe asqaqtap mәlimdedi.  «Semipalatinskiy poligon – moya poema!» - dep te kósildi. «E, meyli: onyng jeke ózining bilgenimen emes, basshylyqtyng josparly úigharymmen ashylghan, basqaruy oghan tapsyrylghan «Nevada-Semey» qozghalysy negizinde qúrylghan «Nevada-Semey» aksionerlik qoghamy Qoryna ýkimet bergen, júrtshylyqtan jinap alynghan milliardtaghan dollardan qasiretti semeylikterge bir dollar búiyrtpaghandaryn, qyruar qarjy qaysysynyng qaltasynda qanshadan kete barghanyn dastanynda tarau-tarau etip jyrlaudy úmytpasyn» dedim. Biraq ol «dastanyn» shyndyqqa qarsy shabudan bastady. Mәselen, «Kazahstanskaya pravda» gәzetindegi súhbatynda (2005-jyl, 20-qyrkýiek):

 «...Da,  on  (K. Boztaev, - G. K.)  byl pervym sekretarem obkoma, no   ne bolee togo. Y uj vo vsyakom sluchae, sredy pervyh borsov za zakrytiye    poligona  ego  ne  viydeliy»  dedi. Astapyralla-a-a!.. Qazekemnin: «Qúdaydan qoryqpaghannan qoryq», degeni osyndayda aitylghan eken ghoy! Aruaqtan arsyzdar ghana attap ketedi.

Býginde jalghyz shauyp bәige alyp jýrgen aqynnyng myna jedelhatyna ýnilelik (Keshirimning jasy 60-qa toluyn qúttyqtauynan ýzindi):

 «Semipalatinsk, Oblastnoy Sovet narodnyh deputatov

Uvajaemyy Keshrim Boztaevich!

My znaem Vas kak krupnogo obshestvennogo y gosudarstvennogo deyatelya, ocheni mnogo sdelavshego dlya prosvetaniya naroda Kazahstana. Vsya Vasha jizni –etodobryy y nazidatelinyy priymer dlya molodogo pokoleniya...

V te nelegkie gody boriby za prekrasheniya yadernyh ispytaniy na Semipalatinskom poligone Vy proyavily stoykosti boysa za interesy naroda  iy  mudrosti  istinnogo  narodnogo  liydera.

My znaem, chto v ety trudnye gody Vam prishlosi osobenno nelegko  iy  na Vashu dolu vypaly tyajkie ispytaniya, no Vy sumely nayty vernyi  puti   y sdelati nemalyy lichnyy vklad v dolgojdannuy pobedu – zakrytiye  Semipalatinskogo  yadernogo  poligona.

V deni Vashego shestiydesyatiyletiya, dorogoy Keshrim Boztaevich, my vyrajaem Vam svoe glubokoe pochtenie y govorim blagodarnoe spasibo! Oljas  Suleymenov».

Aqiqatty búdan artyq aitu mýmkin be?.. Endeshe, ne deuge bolady?  Men Oljas bireu-aq dep jýrsem, ekeu eken: Keshirim bar kezdegi Oljas jәne Keshirim  joq  kezdegi  Oljas.

Ángime әuenine oraylastyra myna bir derekke toqtala keteyin: «...Bizge naqty is qajet, ony jiynshyldyqqa ainaldyrmayyq. «Nevada» qoryn qúra otyryp, aldymen basqa eldi menzemeyik, ózimizge deyin jasalghan isti úmytpayyq. Búl medaliding bir beti desem, ekinshi betinde «Nevadanyn» mәnin kórsetkim keledi. Men  byltyrghy jeltoqsan aiyn Amerikada ótkizdim. Al  AQSh senatory Mullen Berlih osydan bir ay búryn Almatygha keldi. Janynda preziydentting sovet-amerikan araqatnasy jónindegi kense bastyghy bar. Senatordyn  ótinuimen ekeuimiz kezdesip, әngimemiz ýsh saghatqa sozyldy.

AQSh-tyng KSRO-daghy  elshisi Metlak ta Almatyda boldy. Kolbin joldas bizding qozghalys ashqanymyzdy ýsh ret qaytalap aitsa da, elshi eleng etpedi.  Sodan song «Kazahstanskaya pravda» gәzeti redaksiyasynda ótkizilgen kezdesude qozghalysymyz turaly taghy aitqanymda, ol «estidim» degennen basqa dәnene demedi.

Al senator maghan: «Eger bir respublika bir memleketting atyn tútas alyp alsa, sen qalay oilaysyn, ol ýshin aqy tóleui kerek emes pe?» dep әzil aitty. Ol mәselege ministrding kózimen qarady. «Jaraydy, eger ol tólemese, basqadan talap etuge bola ma? Búl ózgening enshisine qol súghu emes pe? Men senderding poligondaryng men bizding poligondy salystyrmaymyn, óitkim kelmeydi» dedi. Onysy biz qúrmaq qordyng «Nevada» ataluyna baylanysty súraghyma qaytarghan jauaby edi» (Ánuar Álimjanov, «Poligon jabylugha tiyis!» 1989-jyly shilde aiynyng 17-19 kýnderi Semey qalasynda ótkizilgen halyqaralyq konferensiyada sóilegen sózinen). Atom-yadrolyq synaulardan zardap shekken semeylikterge kómek berer Qor qúru, ony qalay atau Ánuarding Amerikagha 1988-jyldyng jeltoqsanynda barghan saparynda sóz bolghany, senator Mullen Berlihting bolashaq Qordyng atyna «Nevada» shtatynyng atyn engizu jónindegi Ánuar úsynysyna: «...Búl ózgening enshisine qol súghu emes pe?..» dep әzil jauap qaytarghany neni anghartty?.. Ol, «Nevada-Semipalatinsk» qozghalysynyng qúrylghanynday, qozghalys Qorynyng aty da   O. Sýleymenovke deyin oilastyrylghanyn  menzedi.

...K. Boztaevtyng bylay dep jazghany bar: «Almatyda dauysqa týsken (KSRO halyq deputattary saylauynda, - Gh. Q.) Oljas qiyndyqqa úshyrapty. Ministrler Kenesining tóraghasy N. Á. Nazarbaev maghan telefon shalyp, jaghdaydy aityp, Oljas Sýleymenovti Semey oblysynan deputattyqqa ótkizuimizdi ótindi. «Sýleymenov sizge kómektesedi. Poligongha qarsy kýreste jaqsy jәrdemshi bolady», dedi Núrsúltan Ábishúly. Erteninde G. V. Kolbin telefon soghyp, ol  da  sonday tilek aitty».

Ol tilekter, әriyne, qabyl boldy. Búl derek K. Boztaevtyng «Semey poligony» kitabynda bar. Kitap qazaq  jәne orys tilderinde  1992-jyly shyqty. Ondaghy derekterge Keshirim qaytys bolghan 1999-jylgha deyin de, odan  keyin de, 2005-jylghy maqalalarym shyqqansha, tiri jan kýmәndanghan joq, jogharyda aitqanymday, Oljas qana: «Men!» dep óre týregeldi. Sonday-aq,     K. Boztaev Kremli komissiyasy aldynda: «Eger general Bredihin dabyl qaqpasa, 12-nshi aqpanda ne pәle bolghanyn biz anyq bilmes te edik» dep resmy mәlimdese, aqyn shirkin ony da 13 jyldan keyin joqqa shygharyp, «maghan bir úshqysh telefonmen habarlady» dep tóteledi. Eger úshqysh pen aqyn dabyl qaqqan bolsa, aqiqatshyl Keshirim komissiya aldynda sol derekke sýiener edi.

Semey poligonyn jabu kýresimizde O. Sýleymenovting aty alys-jaqyn elderding birsypyrasyna jetkeni ras. Olay boludyng «bastau-kózin» izdegenge  bir  derek K. Boztaevtyng myna sózinde jatyr:

 “...Poligondy japtyru kýresimning bastaluynan ayaqtaluy әldeqayda qiyn boldy. Áu basta júrtshylyqqa arqa sýiep, ózimdi qoldaytynyna nyq senip, quattanyp kiristim. Endi ózim mýddesin qorghaghandardyn, ókimetpen teketireske birge shyqqandardyng kózderine sýiel bola bastaghandaymyn. Ókpek jelding qay jaqtan soqqanyn bildim. Ol eng aldymen qoghamdyq qozghalys jetekshilerinen bastaldy. Olardyng keybireui, tipti Semeyge  at  izin  alghash  ret  salsa da, bayaghy Yuliy Sezarisha: - Bardym, kórdim, jendim! -     dep  shygha  berdi...

Poligondy jabu mәselesi sheshiluge jaqyndaghanda, ókinishke qaray, basqa bir mәselening sheti – búl kimning enbegi degen súraq qyltidy.  Baspasóz betin jauyp ketken jariyalanymdarda enbek «Nevada-Semey» qozghalysyniki, tek qana sonyki delindi. Qozghalystyng әrbir әreketi aspandata madaqtaldy. Onyng belsendileri (kezdeysoq  jýrgender de bar)  qozghalysqa  basqasha baghyt bere bastady: olar ózderining mindeti sebepti-sebepsiz jiyn-jinalys ótkize beru dep bildi. Jalghan derek taratyp  jibergenderi de boldy. Jinalysqúmarlyq keudemsoq jelpiniske, júlqynysqa ainalyp, ómir shyndyghynan  auytqyp  ketip jatty». 

...Ertis ónirining eli men jerin qashan jazylary belgisiz jaragha dushar etken Semey poligonynyng ýni óshken kýndi – tamyz aiynyng 29-yn: «Poligondy men japtym!..  Biz japtyq!..» dep, danq pen daqpyrtqa bauyr basyp attandap jýrgender jylda alaqaylap atap ótude. Al 25 jyldyghyn aspandatyp toylady. Týisiksizdikti tu etken olar Keshirim marqúmdy  eskergen  emes.

Sóz sonynda jogharyda aty-jóni, enbegi atalghan әdiletti túlgha E.P.Velihov haqyndaghy myna derekti oqylyq:

«Oljas Suleymenov perebiraet v hvastovstve

Lichno v moem vospriyatiy Oljasa Suleymenova esti dva perioda. Pervyy – sovetskiy. Togda on pisal priyatnye stihi, vydaval originalinye mysly (kniga «Az y Ya»), borolsya protiv Semipalatinskogo poligona. Vtoroy – vremya nezavisimosti. Leg pod Nursultana Nazarbaeva y voshishaetsya vsem podryad, ot uspehov stroiytelistva demokratiy do zastroyky Astany.

A tut posmotrel po televizoru peredachu s uchastiyem Evgeniya Velihova (fiziyk-yadershiyk), y pervyy period Oljasa Suleymenova u menya toje zashatalsya. Uchenyy vyskazalsya v tom smysle, chto Suleymenov k zakrytii poligona iymeet krayne neznachiytelinoe otnosheniye. Tak, mimohodom – artikulyasiya y shumiha dlya nachala y soprovojdeniya peregovorov mejdu Moskvoy y Vashingtonom.

Glavnaya iydeya kontrolya nad prekrasheniyem yadernyh ispytaniy zakluchalasi v dopuske sovetskih spesialistov v Nevadu, a shtatovskih v Semipalatinsk. Kajdyy ustanavlivaet svoi spesialinui apparaturu y derjit drug u druga ruku na yadernom pulise. Evgeniy Velihov utverjdaet, chto vse peregovory s Gosdepartamentom, Kongressom, Pentagonom vel on y vysshie ofiysery KGB y GRU. Y nikakogo Oljasa Suleymenova tam ne bylo. To esti vse reshalosi na osy Moskva – Vashington, a dviyjenie «Nevada-Semey» bylo ne bolishe chem svetok na obochiyne dorogiy.

Ya Evgeniya Velihova tolkom ne znai, no vrode kak on v politiku ne lezet, a potomu y vrati emu osobo ne za chem. A vedi Suleymenov zakrytiyem poligona gorditsya bolishe, chem svoim pochetnym posolistvom v Italii. Toliko vot zaslujenno liy?» ( Gazeta Zonakz. 07.02.2008 g.).

E.Velihov búl tújyrymyn Resey Federasiyasy teledidarynyng «Kulitura» arnasyndaghy «Liniya jizniy»  baghdarlamasynda Mәskeu  qalasy júrtshylyghy ókilderimen ótkizgen kezdesude aitqan-dy.

IYә, shyndyqtyng jýzi ótkir, oghan qashanda Azamat qana tura qaray alady! Adam, Azamat, Tarihy túlgha Keshirim BOZTAEVTYN  aruaghyn keleshek úrpaqtarymyzdyn  ardaqtary  haq!

Ghabbas Qabyshúly

Abai.kz