Ózimning ústazdyq etip jýrgenime otyz jyldyng jýzi bolypty. Qansha jerden tәjiriybeli ústazbyn desem de osy mamandyqtyng qyry men syryn әli tolyq mengerip  ketkenim joq. Bilim múhitynyng ol sheti men búl shetining arasynda jýzip ótu de mýmkin de emes-au sirә.  Dese de, kókirekke týigen dýniyelerdi ortagha salyp oy bólisu de bir ghaniybet qoy.

Mening payymdauymsha kez-kelgen oqytushyny ústaz dep ataugha bolmaydy. Sebebi, ústazdyq ol asa qasterli esim. Ol esimge jetu ýshin  oqytushylarda tek qana akademiyalyq bilim men birge izdenis, enbek kerek, al eng bastysy, ruhany terendik qajet. Mening ruhany bilimdi basty oryngha qoyyp otyrumdaghy sebep: ol ústazdyqtyng basty jәne týpki mәni. Eger oqytushy bolam dese oghan alghan bilimi jetkilikti, al eger jaqsy oqytushy bolam dese bilimimen qosa sol mamandyqqa degen qyzyghushylyghy men toqtausyz izdenisi kerek. Al endi «ústaz» bolam dese, búlargha qosa biyik ruhany óresi men tereng talghamy qajet. Óitkeni ústazdyq   degenimiz - adamdargha izgi niyet, shynayy  mahabbat baghyshtaudan bastalyp, olardyng býgini men bolashaq jolyna, jan-dýniyesine sәuleli jaryq  týsiretin júldyzdyq  sipattaghy qúbylys nemese quat.

Alayda, adamzat qoghamynda barlyq adamdgha birdey mahabbat baghyshtay bilu de onay dýnie emes, ekining birining qolynan kelmeytini de sondyqtan. Tipti, óz janashyr jaqyndarynda jaqsy kórip, jarytpaytyndar bar, olardyng qatary jyl ótken sayyn kóbeyip te keledi. Búl da bizding zamanymyzdyng ózekke týsken qúrttay әleumettik zardabynyng biri.

Osynday ruhany daghdarysqa tap bolghan zamanymyzda, ózin týgil ózgeni sýydi dәripteuding ózi de asa qiyn mәsele. Ol ýshin oqytushy adam aldymen bir jaratushy Haq Taghalanyng bar ekendigine jәne bir ekendigine shynayy moyynúsynuy lazym.  Ári Jaratushynyng kýlli tirshilik iyesin, jalpy jaratylysty jәne adamzatty tekke, maqsatsyz jasamaghanyna, әri olardy asa jaqsy kórip jaratqanyna shynayy jýregimen ilanuy shart. Abaysha aitqanda:

«... Mahabbatpen jaratqan adamzatty,

Sen de sýy ol Allany jannan tәtti,

Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep,

Haqtyng joly osy dep - әdiletti ...»

Mine, osy ýsheuin «Imany gýl» dep týiindegen úly oishyl. Týsingen jangha barsha imandylyqtyng kórki osy ýsh sýngde jatyr. Aldymen Allany sýng, odan song onyng eng ardaqtysy- adamzatty sýng kerek. Adamzatty sýnging Allany sýngding kórinisi, yaky Allagha degen rizashylyqtyng belgisi. Al adamzatty sýng ýshin olar arasynda әdildikti jaqtau qajettigi basty ústanym. Ádildikti jaqtamaytyn adam, adam balasyn sýie almaydy. Adam balasyn sýimegen jan Qúdaydy tanymaydy.

Eger adamdar Allany shynayy, shyn jýregimen týsinip sýietin bolsa,  onda búl dýnie mýlde basqasha sipatqa ie bolar edi. Ókinishke oray, adamdar Allany bilemiz, Ony tyndaymyz, Oghan qayshy kelmeymiz jәne qorqamyz degenimen de, eshqashan shynayy týrde Ony tyndaghan, Odan qoryqqan emes. Ondaghy basty sebep, adamdar Allanyng qúdiretin shyn jýrekten týsingen emes. Olardyng oiynsha, Alla ghalamdy jaratushy jәne ony baqylaushy, sauapty isi ýshin jarylqaushy әri kýnәsi ýshin jazalaushy dep týsinedi. Búdan arghygha barghan emes, barmaydy da. Osy týsinikke barghandardyng ózi de kóp emes. Al kópshilik adamdar Alla jәne onyng qúdireti turaly oilanbaydy. Al Allany shyn týsinu ýshin jogharyda aitylghanday onyng jaratushy, jarylqaushy, jazalaushy sipattarynan basqa da qúdiretterining bar ekendigin týsinuimiz tiyis. Eng bastysy, osy ghalamdyq dýniyening Allanyng qúramdas bóligi ekenin, әr jandy jansyz zattardyng barlyghy da jәne olardyng atomdyq zәrdey bólsheginde de Allanyng úly qúdiretterining jasyrynyp jatqanyn týsinu kerek. Sebebi, Alla әr zatty asa úly sheberlikpen jәne ghylymmen jasap, mahabbatyn sinirgen. Alla taghalanyng bir tal órmekshini nemese bir bal arasyn jasaghandaghy qúdireti men mahabbaty, mynau júldyzdy gharshyny kótergen qúdiretimen, mahabbatynan esh kem emes, bәri birdey. Demek, әr zatta jaratushynyng sipaty jasyrynghan. Jaratushy ózining sipattaryn berip, jasaghan dýniyelerinen adamzattyng qorshaghan ortasy payda bolghan. Al barsha qorshaghan orta, ondaghy jandy, jansyz jaratylystyng barlyghy da tek qana adam balasy ýshin jarytylghan. Olar adamgha «qyzmet kórsetude».

Mine, Úly Jaratushy adam balasyn ózining sheksiz qúdiretimen qorektendirip otyr. Biz otyn etip jaqqan aghash ta, jegen jemisimiz de, rahattanyp juynghan suda, seruendep shyghatyn taular men ayalay soqqan samaldar da Jaratushynyng qúdireti jatyr. Bylaysha aitqanda, Jaratushy ózinde bardy bizding jolymyzgha tósep, bizge barynsha jaqsylyqty ýiip-tógip otyr. Adam balasy ýshin Alla Taghala «qolda baryn» ayap qalyp otyrghan joq. Sondyqtanda qasiyetti Qúranda «Biz adam balasyn ardaqtadyq» degen. Búdan artyq  qanday ardaqtau bolsyn. Al endi oila, saghan osynday jaghday jasaghan kim bar? Áriyne eshkim joq. Allanyng qamqorlyghynyng qasynda ata-ananyng balasy ýshin shyr-pyr bolyp jasaghan jaqsylyghy múhiytqa tamghan tamshyday ghana deuge bolady. Olay bolsa, osynsha iygilikter men sanap tauysa almaytyn jaqsylyqtardy jasaghan jaratushyny nege sýimeske?!

Alla taghala jartytylsystarynyng ishinde eng baghaly etip adamzatty jasaghan.  Kýlli tirshilik adam ýshin jasalghan.   Demek, әr adamnyng jýreginde Allanyng úly sipaty bar. Adamnyng aqyly men sanasynda Allanyng sheksiz qúdireti men sipattary shoghyrlanghan. Eger әlemdi asa bilimdilikpen, kóregendikpen jazylghan  bir ýlken kitap dep qaraytyn bolsaq, adam balasy osy kitaptyng negizgi mәni. Óitkeni, Allanyng barlyq qasiyetteri sol әlemde kórinis tabady. «Men jasyryn, tylsym qazyna edim, meni tanysyn dep jaratylys ataulyny bar ettim» - deydi hadiys. Demek, adam boyynda Qúdaylyq sipattar bar. Olay bolsa, adam balasyn nege jaqsy kórmeske? Nege sýimeske? Sebebi, ony sýi Allany sýimek. Kim de kim adamdy jaqsy kórse Allany jaqsy kórgendik  bolmaq. Onyng ýstine adamnyng boyynda Allanyng barlyq sipattarynyng kóshirmesi bar. Adamda kóru, estu, emdeu, sabyr, meyirim, rahym t.b. qasiyeter de bar. Sondyqtan da adamdy Allanyng barynsha qarapayymdasqan, kishireytilgen, qúdireti shektelgen núsqasy deuge bolady. Biraq adam men Allanyng sipaty úqsas bolghanymen sapasy men dengeyi jer men kóktey alshaq, tenestiruge kelmeytin shamalar. Sondyqtan da jarytylystardyng ishinde eng ardaqty adam sanalady. Sol ýshinde Alladan keyingi sýyge layyqty jaratylys bolsa ol - adam. Al adamdy sýy ýshin aldymen әdildikti , tendikti, shyndyqty sýn kerek. Eger shyndyqty aitpay, әdildikti jaqtamay túryp adamdy sýiemin  deu, ol bos әureshilik әri ekijýzdilik bolmaq. Endi múny kerisinshe dәleldesek, adam balasy aldymen әdildikti  jaqtau, sýi shart, әdildikti sýigen jan ghana adamdy sýie alady, adamdy sýigen jan ghana Allany shynayy sýie alady.

Ústazdyq mine osy adamdy, shyndyqty sýimen tikeley baylanysty mamandyq. Eger ústaz bolam desen, aldymen adamdy sýie bil. Ústazdyq - mahabbattan bastau alatyn ardaqty is. Adamdy sýiu degenimiz - әr bir jan iyesin, ol kim bolsada, meyli jaqsy, meyli jaman bәrin sýiu degendik emes, jalpy adam balasy ýshin  iygilik jaratu degendik. Al búl iygilikti ghylym men bilim iyesi ghana jasay alady. Onday adamdy tәrbiyeleytin, jetistiretin ol - úztaz. Alayda, shyndyqty aitu da, әdildikti jaqtau da aitugha onay bolghanymen isteu qiyn dýniye. Eger ony istey alsanyz onda adamdy qúrmetteuge, baghalaugha, ardaqtaugha qadam tastadym dey beriniz. Kóz aldymyzda otyrghan әr bir shәkirtimizding dara qasiyetin baghalau, olardyng boyyndaghy kemshilikterin keshirip, jaqsylyqtaryn asyru,  izgilikke bastay bilu adamdy sýyden bastalady. Sebebi, әr adam tabighatyng qaytalanbas tuyndysy. Biz olargha dúrys qarasaq olarda bizge dúrys mәmilede bolady. Adam janarynan tógilgen shuaq kelesi adamnyng kózining jarqylynan  kórinedi degen osyndayda aitylsa iygi.

Adam tәrbiyesi asa jauapty jәne kýrdeli júmys. Sebebi, biz Allanyng sipaty tolyq daryghan tirshilik iyesin tәrbiyeleymiz. Sol ýshin onyng jauapkershiligi men manyzy da tym salmaqty. Adam jaqsy kórgen dýniyesi ýshin enbek eteri anyq. Sondyqtan tәrbiyening anasy - sýng bolmaq. Búl jayynda ghúlamalardyng barlyghy da Allany sýng negizinde bilim alu kerektigin aitudan jalyqqan emes. Úly Abay:  Bilimsiz istegen qúlshylyqtyng ghibadat ornyna barmaytynyn aitsa, Y.Altynsarin atamyz: «Bir Allagha siynyp, kel balalar oqylyq» degen emes pe? Sol  qúdaysyzdanu zamanynda osy ólenning birinshi joly alynyp tastaldy da, «Kel balalar oqylyq»-degen arzan ýndeui qaldy. Shyndyghyn da osy ólenning qúny da, manyzy da osy “Bir Allagha siynyp”- degen jolda jatqan joq pa edi?

Kenestik shekpenning astynda, qúdaysyzdyq tәrbiyening uaghyzymen ósken bizding qogham egemendik alsa da, әli de ata-babalarymyz aitqan,  Allagha siynu arqyly bilim aludyng manyzyn moyyndamay keledi. Moyyndaghandy qoyyp, aitudan úyalady, qorqady.  Kezinde, Kenes ýkimeti dәurendep túrghan jyldary ghúlama ghalym Aqjan әl-Mashany ghylymy konferensiyada leksiyasyn «Bismillyahy rahmany rahiym» - dep bastaydy eken. Al qazir dinimizge erkindik berilip otyrghanda, Alla atymen - dep sabaghyn bastaytyn múghalim bar ma eken? Osydan biraz jyl ilgeri Elbasynyng ózi: «Biz — tegimiz týrik, dinimiz — islam ekenin úmytpauymyz kerek. Ol ýshin, qasiyetti kitap — Qúran Kәrimdi nasihattaudy esten shygharmauymyz qajet», - degen joq pa? 

Men – qazaq, qazaqpyn dep maqtanamyn,
Úrangha Alash degen atty alamyn.
Sýigenim qazaq ómiri, ózim qazaq,
Men nege qazaqtyqtan saqtanamyn?

Súltanmahmút Torayghyrov «Men qazaq» - degen óleninde osylay jyrlaydy. Tegimiz - týrik, dinimiz – islam, ózimiz qazaq bolsaq, ne ýshin qazaqy mәdeniyetten qashqaqtaymyz? Islam - bizding qazaqy, dәstýrli  mәdeniyetting bir tarmaghy. Sondyqtan sabaq berude imandylyq ólshemderin paydalanudyng artyqtyghy joq. Islamgha jaqyndau – keri ketu, kedeyshildik, soghys, bosqyn, sauatsyzdyq, terroristik shabuyl, auru-syrqau, kisilik qúqyqty taptau emes. Islamgha betbúru- órkeniyetke, tazalyqqa, kisilikke, meyirimdilikke, densaulyqqa, baylyqqa, beybitshilikke talpynu. Al keybir elderde bolyp jatqan kelensiz jaghdaylar ishki-syrtqy jaulardyng niyet, әreketterinen tuyndaghan, geosayasy jәne geoekonomikalyq shiylenister. Olardyng islam dinining týpki manyzy men mәnine qatysy joq. Ál-Faraby babamyz: Ómirding tórt tiregi bar. Olar, patshanyng ghadilettiligi, baylardyng saquattylyghy, ghalymdardyng inabatty boluy (boghauyz, ótirik sóz aitpay shyndyq, aqtyq jolda boluy) jәne kedeylerding qanaghatty boluy –deydi. Osy 4 tirekting ishinde ghalymdardyng nemese ústazdardyng el ýshin, últ ýshin manyzy zor. Sebebi, patsha da, bay da, kedey de oqytushydan tәlim alady. Oqytushynyng inabatty boluy qalghan ýsh tirekting bayandy boluyna negiz qalaydy.

Taghy da әl-Faraby babamyzgha jýgineyik: Tәrbiyesiz berilgen bilim últqa, elge apat әkeledi – deydi. Al bizding qazaqy tәrbiyening kózi - imandylyq iyirimderinde jatqan joq pa? Olay bolsa, biz nege ózimizding diny mәdeniyetimizden boyymyzdy aulaq salamyz? Sebebi, ýreyden aryla almay jýrmiz. Jalpy adam balasy senim negizinde jasaydy. Senim bolmaghan jerde ýreyding oryn alary anyq. Olay bolsa, qazaq balasy kimge, nege  senim artuy tiyis?

- Qazaq balasy osy “Ýsh sýiige” senui tiyis. Aldymen Allagha, odan song adamgha jәne әdildikke senui kerek. Eger bizding qoghamda osy ýsh senim úyalasa,  naghyz adamy qúndylyqtar ardaqtalghan qogham bolar edi. Ol qoghamda әdildik saltanat qúryp, meyirimdilik ýstemdik etip,   ózara týsinistik jalpylasady. Olay bolmaghanda, ruhany dýniyesi jútan  qogham bolyp, biz aitqan qúndylyqtardyng  auyly alys bolady.

Allanyng qúdiretin shynayy týsinbegendikten, qazirgi qoghamda   jaratylys zandylyqtaryna teris, qúlshylyqtyng ishki mәni men mәiegine emes, syrtqy formasyna qaraytyn, dýmshe dindarlar men qiytúrqy “dinder” kóbeyip ketti. Diny sauatsyzdyq saldarynan adamdar adamdyq etikagha syimaytyn jabayylyqtyng túrpayy týrlerine oiysty. Sondyqtan ata-babalarymyz ansap, zorgha qol jetkizgen tәuelsizdigimizdi mәngi bayandy etu, elimizdi quatty, halqymyzdy shuaqty etuimiz ýshin jas úrpaqtyng boyyna ruhany bilim nәrin egiudi mektep qabyrghasynan bastau zaman talaby.  Osy úly mindetti atqaru tek qana ústazdardyng qolynan keleri anyq.  Qoryta aitqanda, jalpy jer betinde kýlli adamzat ýshin kez-kelgen salada «qúdaysyzdyqtan» qayta, «Qúdaygha bet búru» kezenine ótu uaqyty kelgen sekildi.

Qaster Sarqytqanúly,
Abay at.QazÚPU ústazy

Abai.kz