Talas OMARBEKOV, әl-Faraby atyndaghy QazÚU «Qazaqstan tarihy» kafedrasynyng mengerushisi, tarih ghylymynyng doktory, professor

Talas OMARBEKOV, әl-Faraby atyndaghy QazÚU «Qazaqstan tarihy» kafedrasynyng mengerushisi, tarih ghylymynyng doktory, professor

- Aytóbelding әdeti - keyipkermen bola­tyn әngimening auanyn aiqyndap alu. Býginge deyin búl studiyada óziniz sekildi elge belgili ghalymdar, jazushylar, túlghalar óz salasymen baylanystyra otyryp, Qazaq memleketine sholu jasaytyn. Talas agha, siz de tәuelsiz elding taghdyryn tarihpen sabaq­tastyryp, ótkenimizdi ózek etip, órkeniyetti ómirge qadam basatynday ónegeli, ómirsheng oilarynyzben bólis­seniz...

- «20 jyldyng tarihy ghasyrgha bergisiz» dep aityp jýrmiz. Shynynda, solay! Qazaq memlekettigining tarihy - tútasymen alghanda, Tәuelsizdikke úmtylu tarihy. «Tәuelsizdik» úghymyn keyde 1991 jyldan bastap, auqymyn taryltyp jatqan siyaqty­myz. Men tarihshy bolghandyqtan da, Tә­uel­sizdikke úmtylghan ata-babalary­myz­dyng úzaq sayasy jolyn, nebir dýr­belen­derdi bastan keshkenin, azattyq ýshin kýres­terin aitpay kete almaymyn. Qysqartyp aitsaq, búlar alghashqy týrikter, yaghny «pro­to­týrikter» deymiz, bizding zamany­myz­gha de­yingi V ghasyrdaghy memleket qúr­ghan ýisin, qanly, ghún t.s.s. odaqtar, saqtar, samrattar birlestigi. Búlar arghy týrikter, yaghny alghashqy týrik memleketterining negizin qalaugha kýsh salghan qúrylymdar bolyp ta­bylady. Olardyng da ústanymdary - dәl qazirgidey tәuelsiz, derbes memleket qúru. Sonau bizding zamanymyzgha deyingi V gha­syrdan beri qaray әrtýrli qaghanattardy bastan keshirdik. Úly týrik qaghanaty, Batys týrik qaghanaty, Týrgesh, Qarlúq qaghanaty, Qarahan memleketi dep kete beredi. Osylardan kelip biz monghol dәuirine shyghamyz. Monghol dәuirine shyghardan búryn aitar bir mәsele bar. Janaghy aitqan Týrgesh qaghanatynyng janama ekinshi aty - Sary­ýisinder memleketi. Búl - Alash qauym­das­tyghyn qalyptastyrugha talpynghan al­ghash­qy sayasy memlekettik qúrylym. Óit­keni Týrgeshter qúrylymynyng ishinde «Bes­týrik Týrgesh-Alash odaghy» degen memlekettik qúrylym bolghan. «Alash» atauy osy Týr­gesh qaghanatymen baylanysty. Mine, osydan beri qaray Alash qauymdastyghyn qúru ýshin ata-babalarymyzdyng kýresi jýredi. Qauymdastyq qúru barysynda IH-HI gha­syrlar aralyghynda qazirgi qazaqtar­dyng etnikalyq qúrylymdary qalyptasa bastady. Alash qauymdastyghyn qalyptas­tyru baghytynda sayasi-etnikalyq kýrestegi Nayman, Qypshaq, Dulat sekildi ru-taypa­lar­dyng tarih sahnasyna shyghuy osy sózimizge dәlel bola alady. Búlar - Alty Alash qa­uymdastyghyn qúrudyng alghashqy etno-sayasy baspaldaqtary. Shynghys hannyng jaulauy búl ýderisti toqtata alghan joq. Óit­keni Shynghys hannyng memlekettik qúry­lymyn negizinen nyghaytqan jәne ony qorghaghan - týrki qauymdastyghy, sol Alash qauymdastyghyn qúraushy ru-taypalar. Biz osylaysha Altyn ordagha shyqtyq. Altyn ordadan bastap әrtýrli ordalardy qúrdyq. Onyng ishinde Aq ordany qazaq memleket­tigining bastauy dep jýrmiz. Óitkeni Aq orda Joshy hannyng ýlken balasy Ordayjen­nen taraghan úrpaqty alyp keldi. Búl úrpaq barlyq Qazaq handyghyn qúraydy. Bәrimiz­ge belgili, Qazaq handyghy - Alty Alashty birik­tirgen sayasiy-qauymdyq qúrylys. Al «Alash» úghymy - «qazaq» sózining sinoniymi. Mi­ne, osynday úzaq joldan ótip, aqyrynda Reseyge otar bolyp, odan otarshyldyq ýsh­in kýreste nebir tarihy túlghalardy shygha­ryp, birese qazaq, birese Alash atanyp, osy dәuirge jettik, oghan da shýkirshilik.

- «Qazaq» atauynyng shyghuyna baylanysty 150-den astam mәlimet bar eken tarihshy-zertteushilerding arasynda. Al siz qaysysyna toqtalar ediniz?

- Bizdegi tarihpen ainalysatyn zamandastarymyz, әriptesterimiz jәne intellektualdy túlghalarymyz, sonymen qatar aqyn-jazushylarymyz t.s.s. kóptegen ruhany túlghalarymyz osy ataugha týsinik beruge kýsh saldy. Demek, búl tek tariyh­shy­lar­dyng ghana zertteuleri emes. «Qazaq» atauy «Alash» atauy siyaqty әrtýrli maghy­na­da týsindirilip kele jatyr. Shyn mәninde, tarihy zertteuler mynany kórsetedi: et­nikalyq túrghyda qazaq deytin halyqtyng qalyptasuy - HV-HVI ghasyrlar. Oghan de­yin qazaq halqyn qúraghan ru-taypalar óz­derin «ýsh san Alash», «Alash myny» nemese «alty san Alash» dep atap keldi. Sondyq­tan da HV ghasyrdaghy Qazaq handyghynyng «qa­zaq» atauymen baylanystylyghyn eskersek, Múhammed Haydar Dulaty ait­qanday, erkindikti ansaghan, bostandyq ýshin ký­resken, ortalyq sayasy baghyndyrugha, baghy­nugha kóngisi kelmegen erkindiksýigish halyq «QAShAQ - QAZAQ» dep atalghan. Shyn mә­ninde, búl ataudy qazaq ózine-ózi qoyghan joq. Qazaqty baghyndyra almaghan kórshi sayasy qúrylymdardyng qoyghan atauy. Mysaly, orystyng «kazachestvosy» da solay. Erkindikti ansaghan, monarhiyagha ba­ghynbaghan orystardy «kazachestvo» dep, bizding ýlgi­mizben atady. Sol siyaqty Ábil­qayyr memleketine baghynbay, oghan qarsy túryp, ózin­she derbes sayasy qúrylymdy qúrmaq bol­ghan súltandar - Kerey men Jәnibek bas­taghan el QAZAQ atalyp ketti. Demek, QAZAQ ortalyq biylikti moyyndamaytyn, erkin jýrip-túratyn, ózining Tәuelsizdigi ýshin kýresetin halyq degen maghynany bildiredi.

- Kerey men Jәnibek óz aldyna mem­leket boludy oilap, bólinip shyq­qaly beri qazaq halqy Tәuelsizdik jolynda kýresip keldi. Onyng arghy ja­ghyn­daghy saq, samrat, ghún, qarlúq t.s.s. dәuirlerde de týpki tekterimizding ózi­men-ózi bolyp, tynysh ómir sýrgen kezi joq sekildi. Álde bar ma?

- Shyndyghynda, múnday kýn joqtyng qasy. Óitkeni biz, qazaq, 40-tan astam ru-taypalyq qúrylymnan túratyn halyqpyz. Alghashqy kezdegi kýrester ru-taypalardyng bostandyghy ýshin bastaldy. Tarihtan belgili, keybir qúrylghan qaghanattar ru-tay­panyng atauymen ataldy. Mysaly, Qar­lúq qaghanaty, Týrgesh qaghanaty deytin qúry­lymdar - ru-taypanyng ataulary. Yaghny taqqa kelgen taypalar ózderining biyligin ornatugha tyrysty. Ru-taypanyng óz erkin­digining kýresi keyin etnikalyq qauym­das­tyqtyng bostandyghy ýshin kýreske, odan keyin jeke qaghanattar, tәuelsiz handyq qúrugha kelip jetti. Mysal ýshin, erlik dastandarymyzdy, qazaq epostaryn qarasaq, tek soghysty jyrlaydy. Múnda mamyrajay ómir turaly jyrlar joq. Búlardyng keyipkerleri, jyrlanatyn túlghalar - tek batyrlar. Handar turaly jyr bolghannyng ózinde onyng erligi, batyrlyghy arqau bolady. Bizding bolmysymyz, býkil tarihymyz kýresten túrady. Al bizdegi mamyrajay zamandy Shynghys hannyng úrpaghy ornata bastaghan edi... Biraq olar nemereden keyin kóbeyip ketti de, ózara soghysyp, taqqa talasyp, bәle boldy ghoy. Mine, osy sebepten kóshpendiler qaytadan atqa qondy. Ol soghysqa bizding babalarymyz da qatysugha mәjbýr boldy. Nәtiyjesi orys otarymen ayaqtaldy. Otarshyldyq jýiesi ornaghannan keyin biraz tynyshtalugha mәj­býr boldyq. Biraq búl tynyshtyq úzaqqa sozylghan joq. Batyrlarymyz ata-baba dәstýrin eskere otyryp, taghy da erkindik ýshin kóteriliske shyqty. Mәselen, Syrym batyr kóterilisining arghy-bergi jaghyndaghy jәne Kenesarynyng kóteri­lisimen ayaqta­latyn qozghalystyng barlyghy babala­ry­myzdyng Tәuelsizdik ýshin kýres­terining qa­ghiy­dalarynan, ruhynan túrady. Búl kýres­terding nәtiyjesi - tәuelsiz Qazaq memleketi. Búl Tәuelsizdikting 1986 jylghy kóterilispen tyghyz baylanysty ekenin aituymyz kerek. Biraq múny әli de tolyq týsinbey jýrgender bar. 1986 jylghy oqigha - jastardyng alan­gha shyqqan jay gha­na ereuili emes, ghasyr­lar boyy hal­qy­myzdyng qanynda jatqan azattyqsýigish, qazaqtyng derbes últ ekenine kózi jetken úrpaqtyng bas kóterui. Odan beri qaray 1989 jyly óte ýlken oqigha boldy dep esepteymin. Búl - ortalyq Mәskeu jibergen adamnyng ornyna ózimizding qazaqtyn, qazirgi Elbasynyng Qazaqstan kompartiyasyna birinshi hatshy bolyp taghayyndaluy. Odan keyingi ýlken kezeng - N.Á.Nazarbaevtyng Preziydent bolyp saylanuy. Búl Kenes Odaghy taramay túrghanda-aq, 1990 jyly jýzege asty. Al 1991 jyly biz Tәuelsizdigimizdi keshigip ja­riyalaghanmen, oilanyp jariyaladyq. Odan keyin 1993-95 jyldardaghy konstiy­tusiya­nyng qabyldanuyna baylanysty bizding ómirimizde ýlken sayasy ózgerister oryn aldy. Búl Tәuelsizdikti zandy, qúqyqtyq túrghyda qamtamasyz etuge alyp keldi. 1997-98 jyldarda tarihy sanamyzdy janghyrtatyn, sayasy qughyn-sýrgin qúrban­daryn aqtaytyn ýderister beleng aldy. Jogharydan bastalghan búl әser halyqtyng kókeyinde jýrgen arman-tilegimen dóp keldi. Osylaysha, ózimizding qazaq ekenimizdi 2000 jylgha deyin tolyq sezinip ýlgerdik jәne jeke memleketimizdi qúra alatyny­myzgha, әlemdik dengeydegi memleketke ainaluymyzgha mýmkindikter baryna kózi­miz jetti. Al 2000 jyldan beri qarayghy uaqytty, shyn mәninde, tәuelsiz Qazaq­stan­da ekonomikalyq, sayasy túrghyda qalyptasu ýshin kýrester joly dep aitar edim. Onyng nәtiyjeleri de bar. Ony bәrimiz kórip otyr­myz. Áriyne, ýlken iste kemshilik bolmay túrmaydy. Ata-babalarymyzdyng gha­syr­lar boyy ansaghan armanyn jýzege asy­ryp otyrmyz.

- «Qazaq halqynyng tarihy bir izge týsken joq, jýieli sipat ala almay otyr». Býginde osynday pikirler bar. 20 jylda jóndi jýie qalyptastyra almauymyzgha ne sebep? Qanday kedergi? Búl kimge syn?

- Bizding tarihty, negizinde, basqalar jazdy. Mysaly, akademik V.Bartolid siyaqty orystyng ghalymdary jazghan tariyh­tyng jeteginde kelemiz, әli kýnge deyin. Jasyratyny joq, bizde jazba tarih bolmay keldi. Auyzsha dәstýrli tarih basym. Ol kóbinese kýreskerlik ruhqa, kórkemdep beyneleuge, qiyaly bayandaulargha da qú­rylyp ketedi. Batyrlarymyzdyng otqa salsa janbaytyny, sugha salsa batpaytyny sekildi suretteletin jerleri bary belgili. Biraq osylay degenimizben, keyipkerler - zamanynda bolghan tarihy túlghalar. Áriy­ne, ertedegi han-qaghandar kýnbe-kýn, aima-ay, jylma-jyl tarihty jazyp, kósh­pendi bola túra, ata-babalarymyzdyng múra­ghaty bolghanda, әngime basqasha bolar edi. Búl - bizding kemshiligimiz jәne qiynshy­ly­ghymyz. Mәselen, orystar memleket retin­de keyinnen qalyptasty ghoy. Shynghys han­nyng Altyn ordasynyng arqasynda qa­lyp­tasty. Knyazidar birimen-biri soghysyp jat­qan kezde 14-ining basyn qosyp, ant ber­gizgen Batu han bolatyn. Olay bolma­ghanda, әli kýnge deyin orystar biri­men-biri soghysyp jatatyn ba edi, kim bilsin?! Alayda olardyng bizden artyq­shyly­ghy, jazba tarihty erte qolgha aldy. Jylnamalary qaghazgha erterek týsti. Osylaysha, jazba tarihy búrynyraq damyghan el bilimge erterek qol jetkizip, bizding tarihymyzdy solar jazdy. Biraq búl jerde men Mәs­keuding tapsyrmasymen jazylghan tarihty aityp otyrghan joqpyn, jalpy orystyng myqty ghalymdary europasentristik kóz­qaraspen jazdy. Olar orys halqynyng rólin kóterip, kóshpendilerdi tómendetti. Kóshpendilerdi - nadan, otyryqshy halyq­ty mәdeniyetti etip kórsetti. Osy túr­ghyda jazylghan tarih keng tarap ketti.

Ekinshi mәsele, halqymyzdyng oqyghan bóliginen, últshyldyq kózqarasty ústanghan, qazaqqa adal, qazaqy sanany maqtan etetin Tynyshbaev, Bókeyhanov, Baytúrsynov siyaqty ziyaly qauymnan aiyrylyp qal­dyq. Onyng ornyna kelgender de bilimdi, talantty, Mәskeude, Leningradta oqyghan, biraq, amal qansha, tym qatty orystanghan qauymgha jol berdik. Búl qauym әli kýnge deyin Mәskeude jazylghan tariyhqa bas iyip keledi. Áli kýnge deyin olar ýshin Bar­tolidting sózi qúran sózindey. Al Bartolid­ta kóptegen kemshilik-qatelik bar.

- Kópshilik ghalym búrys dep tapqan pikirdi dúrys dep dәleldegisi keletin tariyh­shylardyng mýddesi ne? Qate pikir ekeni dәleldengennen keyin, ony qayta qozghaudyng qajeti qansha?

- Mysal retinde aita keteyin, jaqynda Qazaq últtyq uniyversiytetine Japoniyanyng Kokkaydo uniyversiytetining professory Yamo Tomohiho myrza kelip, leksiya oqydy. Qazaq tarihymen ainalysyp jýrgen adam. Oqu ornyna men shaqyrghan edim. Studentterge dәris berdi. Qazaq tilin jaqsy týsi­nedi. Sóiley alady. Orysshagha suday deuge bolady. Sol Yamogha súraq qoydyq:«Ortalyq Aziyanyn, qazaqtardyng tarihynyng japon­dargha keregi ne?» - dep. Yamo әriptesim: «Japondar óz tarihyn әldeqashan jazyp qoyghan. Japon tarihshylarynyng ýshten biri ghana el tarihyn jazumen ainalysady. Eki bóligi shetelderding tarihyn zertteydi», - degen pikir aitty. Olar óz elderining tarihyn býge-shigesine deyin zerttep, zerdelep bolypty. Talas tudyratynday ta­riyh­tyng aqtandaq jyldary mýlde joq eken. Al bizde kerisinshe... Bizding týgeldey derlik tarihymyz talas-tartysqa toly. Tarihshylarymyz ózdi-ózi alauyz. Osy kemshilikting kesirinen kim kóringen tarih jazumen ainalysatyn boldy.

- Osylardy jolgha qoigha qanday mýmkindikter bar?

- Qazaq - tarihshy halyq. Ata-babalarymyz san ghasyr shejire jazdy. Búl - biz­ding qúndy derekterimiz. Biraq shejirening keybireui dúrys, keybireui búrys. Ony keyde әldebireuler әdeyi búrmalap jazuy mýmkin. Mysal ýshin, qazaq handary Ordayjennen taraghan ba, әlde Toqatemirden taraghan ba degenge birtalay uaqyt aitys­tyq. Shejireni syn eleginen ótkizip paydalanu kerek. Tәuelsizdik alghannan keyin ha­lyqtyng tariyhqa degen qúmarlyghy óte kýshti boldy. Qanynda bar bolghannan shy­ghar... Men endi aitar edim, bizding halqymyz ózining tarihyn osy Tәuelsizdikting arqa­synda qalpyna keltiruge kýsh saldy. Biraq osy jolda, jasyratyn ne bar, ózining atyn shygharudy halyqtyng tarihy mýddesinen joghary qoyatyn azamattar kezdesip jýr. Asyghys-ýsigis, belgili bir taqyrypqa, ózi jaqsy bilmeytin taqyrypqa qalam silteytinder bar. Ony oqyghan qarapayym júrt shyndyq dep qabyldaydy. Osylaysha, ýl­ken-ýlken tarihy túlghalardyng da taghdyry búrmalanyp ketedi. Qazaqta «atyng shyq­pasa, jer órte» degen mәtel bar. Osynday prinsippen júmys istep jýrgender bar. Olargha toqtam jasau ýshin ghylymy tarihty kóteruimiz kerek. Ghylymy tarihtyng ýlken qateligi: qazirgi kezde qazaq halqynyng tarihyn jazudyng ornyna memleketting tarihyn jazumen әuestenip kettik. Bayaghy Kenester Odaghynan qalghan auru - sayasy tarih jazu. Qaghanattardyn, handyqtardyn, ordalardyng tarihyn jazu mәselesine basa kónil bólip otyrmyz. Al kez kelgen ózining tarihyn jónge keltire­min, tәrtipteymin degen el, eng birinshi, ózi shyq­qan halyqtyng tarihyn dúrystap jazudan bastaydy. Óitkeni halyq qalyp­taspay túryp, memleket qalyptasa almaydy. Qazaq degen halyqtyng tarihyn jazghan kóp­tomdyq bizde әli joq. Esesine, Qazaq­stan tarihyn jazghan enbekter kóp. Or­ys­tyng qol astynda baghynyp otyrghan tatarlar «Tatarlar tarihy» degen jeti tomdyq ýl­ken kitap jazyp tastady. Al biz bolsaq, әli kýnge deyin qazaqtyng tarihyn jazudan qorqamyz. Onyng basty sebebi: jogharyda aittym, qazaq 40-tan astam ru-taypadan qúralghan. Qazaqtyng tarihyn jazu ýshin sol ru-taypanyng tarihyn jazugha tura keledi. Al ru, taypa degen kezde bizding sheneu­nikterden bastap, kommunistik ruhta tәr­biyelengen eski intelliygensiyanyng ókil­derine deyin - bәri qarsy shyghady.

- Instituttar ne isteydi?

- Instituttar, shyn mәninde, memlekettik budjetten qarjy alatyndyqtan, olar memlekettik sayasat jýrgizedi. Memleket tek memleketting tarihyn jazugha mýd­deli.

- Talas agha, 90-jyldardyng orta tú­synda Qazybek bek Tauasarúlynan jetken qoljazba negizinde Balghabek Qydyr­bek­úlynyng «Týp túqiyannan ózime deyin» dep atalatyn kitaby shyqqan edi. Ol kitapta «2000 jylgha deyin búl kitaptaghy mәli­metterdi pay­dalanugha bolmaydy» degen eskertu túrdy. Osy kitap jәne ondaghy mә­li­met­terding manyzdylyghy qansha­lyqty?

- Búl kitaptyng alghashqy núsqasy shyq­qanda әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde ýlken konferensiya ótti. Men bas bayandamashy bolghanmyn. Jaqyn­da búl kitap qayta basylyp shyqty. Arab tilindegi týpnúsqasyn qosa berdik. Alghy­sózin jazghanmyn. Men bir-aq auyz sóz aitamyn: búl kitap óte qúndy. Tarihymyzdy zertteude bagha jetkisiz ýlken derekter beredi.

Ony kezinde bizding tarihshylary­myz­dyng ózderi de týsinbey, jýzdik túrghydan baghalap, onymen qosa, Elbasynyng shapyrashtydan shyqqanyn jaqtyrmaytyndar, jasyratyn týgi joq, qúndy kitapty qara­lau­gha tyrysty. Shyn mәninde, kitaptyng týp­núsqa qoljazbasy bar. Men ony óz kó­zimmen kórdim. Qanday qaghazgha jazyl­ghanyna mәn berdim. Týpnúsqa kitap saqtay­tyn múrajayda túr, baryp kóremin deushiler bolsa... Búl kitap bizding tarihymyzgha ólsheusiz bagha qosady. Áriyne, әrbir derek­tik shagharmada keybir qate pikirler boluy mýmkin. Qazybek bek Tauasarúly ózining za­manyndaghy jaghdaydy óte jaqsy jazghan. Ol arghy babalary - Mataydyng shejirelerine sýiengen. Sondyqtan tarihshylar búl kitapty basqa derektermen salystyryp, keninen paydalanuy kerek. Kitaptan qashyp jýrgender sol kezenning tarihyn shynayy asha almaydy jәne jaza almaydy. Mening pikirim - osy.

- Al qazaqtyng ýsh jýzge bólinui turaly ne aitasyz? Búl shamamen qay kezenderden bastau alady?

- Birinshi, qazaqtyng ýsh jýzge bólinui - ejelden qalyptasa bastaghan mәsele. Shyn­ghys hannyng jaulauy kezinde de әr­týrli ordalargha bólingenimiz belgili. Sol ordalarda qazaqtyng ru-taypalary qa­uym­dasugha mәjbýr boldy. Batysta, mysaly, «noghay úlysy» degen boldy, bәrimiz bile­miz. Búl úlysqa negizinen kishi jýzdi qúraghan rular kóptep kirdi. Al biraq, qazaq jýzining qalyptasyp bitui, mening kózqarasymda, búl - Esim hannyng kezi, yaghny HVII ghasyrdyng basynda. Nege olay deymiz? óitkeni HVI ghasyrdyng ortalaryna deyin qazaq jýzderi turaly esh jerde mәlimet joq, derekterde «qazaq ordalary» dep aitylady. Oghan deyin qazaq emes, Alty Alashtyng qalyp­tasuy jýrip jatqan bolatyn. Sondyqtan da HVII ghasyrdyng basyn, yaghny qazaq jýz­derining qalyptasyp bitken kezenin aityp otyrmyn, Esim hannyng túsyna deyingi tariyhqa óte abay boluymyz kerek. Al endi Esim hannyng túsynda qazaq jýzderi amalsyzdan qalyptasty. Ishki-syrtqy sayasatqa baylanysty. Búl, shyn mәninde, bizding qazaq halqynda «Esim hannyng eski joly» dep atalady. Qazaqtyng ýsh jýzge bólinui degenimiz - Esim hannyng eski joly. Esim han tarihy úmtylystardy eskere otyryp, ýsh jýzge bólu sayasatyn amalsyz ayaqtady. Onyng sebebi, birinshiden, tóre túqymdary taqqa talasty. Esim hannyng ózi Tashkentte Túrsyn handy taqqa talasyp óltirdi. Túr­syn handy qoldaghan qataghandardy qyryp saldy. Al endi ekinshi eng jaman auyr nәrse - bizding jýzge bólinuimizge yqpal jasaghan syrtqy jaghday. Búl - Jonghardyng batys qalmaqtary men Edil qalmaqtarynyng ýz­dik­siz joryqtary. Olargha bashqúrttar jә­ne basqalar qosyldy. Al jalpy, әrbir ru, әrbir taypa o bastan-aq ózining jerin qorghap ýirengen.

Tóreler ishki sayasatta taqqa talasyp jatqan kezde amalsyzdan eldi, jerdi qorghau ýshin osylaysha ýshke bólinip, ýsh memlekettik qúrylym jasaugha tura keldi.

- Jýzderding shyghuy jayly qazaqta anyz-әngimeler bar ghoy. Olar qansha­lyqty shyndyqty aiqyndap bere alady?

- Qadyrghaly Jalayyrdyng 1602 jyly jaryq kórgen jylnamalar jinaghynda mynanday sózder bar: «Alash myny ýsh san edi. Onyng ýlkeni jalayyr edi».

Demek, qazaq jýzderi alghash әskery qúrylym retinde dýniyege keldi. Ru-taypalar jasaq-әsker shygharady. Olar birigip, myndyqty qúraydy. Qadyrghaly Jalayyr aityp otyrghan «Alash myny ýsh san edi» degen - osy.

- Talas agha, bolashaqta tarih qalay ja­zyluy kerek? Súhbatymyzdyng tý­yini osy bolsyn.

- Damyghan elderge qarasanyz, jana Japoniyanyng tarihy jazylyp qoyghan dedim. Sol zamangha biz de jetemiz. Qúday qalasa, Tәuelsizdigimiz aman túrsa, alda talay jas úrpaq almasady. Qazaq «elu jylda el jana, jýz jylda - qazan» deydi. Bolashaqta bizde naghyz ghylymy tarih qalyptasady. Jasyratyny joq, biz bodan­dyqtyng kesirinen orystanghan, mәngýrt­tengen halyqpyz. Baghana aittym, tarihymyzdy basqalar jazyp bergen halyqpyz. Al tarihy bilimimiz әli de bolsa sayasiy­lan­ghan. Halyqtyng tarihynan góri, memleketting tarihyn jazugha qúmarmyz. Múnyng bәri - qiynshylyq. Tarihy sana halyqta qalyp­tasugha deyin «nege búlay?» degen siyaqty auyr joldardan ótedi. Biraq osylay eken dep qarap otyrmay, tarihshylar mýmkin­di­gin­she halyqqa adal, paydaly, janasha ghy­lymy túrghyda jazugha enbektenui kerek.

- Ángimenizge raqmet!

Súhbattasqan  Edil ANYQBAY

«Alash ainasy» gazeti