تالاس وماربەكوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

تالاس وماربەكوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

- ايتوبەلدىڭ ادەتى - كەيىپكەرمەن بولا­تىن اڭگىمەنىڭ اۋانىن ايقىنداپ الۋ. بۇگىنگە دەيىن بۇل ستۋديادا ءوزىڭىز سەكىلدى ەلگە بەلگىلى عالىمدار، جازۋشىلار، تۇلعالار ءوز سالاسىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، قازاق مەملەكەتىنە شولۋ جاسايتىن. تالاس اعا، ءسىز دە تاۋەلسىز ەلدىڭ تاعدىرىن تاريحپەن ساباق­تاستىرىپ، وتكەنىمىزدى وزەك ەتىپ، وركەنيەتتى ومىرگە قادام باساتىنداي ونەگەلى، ومىرشەڭ ويلارىڭىزبەن ءبولىس­سەڭىز...

- «20 جىلدىڭ تاريحى عاسىرعا بەرگىسىز» دەپ ايتىپ ءجۇرمىز. شىنىندا، سولاي! قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحى - تۇتاسىمەن العاندا، تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋ تاريحى. «تاۋەلسىزدىك» ۇعىمىن كەيدە 1991 جىلدان باستاپ، اۋقىمىن تارىلتىپ جاتقان سياقتى­مىز. مەن تاريحشى بولعاندىقتان دا، ءتا­ۋەل­سىزدىككە ۇمتىلعان اتا-بابالارى­مىز­دىڭ ۇزاق ساياسي جولىن، نەبىر ءدۇر­بەلەڭ­دەردى باستان كەشكەنىن، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس­تەرىن ايتپاي كەتە المايمىن. قىسقارتىپ ايتساق، بۇلار العاشقى تۇرىكتەر، ياعني «پرو­تو­تۇرىكتەر» دەيمىز، ءبىزدىڭ زامانى­مىز­عا دە­يىنگى V عاسىرداعى مەملەكەت قۇر­عان ءۇيسىن، قاڭلى، عۇن ت.س.س. وداقتار، ساقتار، سامراتتار بىرلەستىگى. بۇلار ارعى تۇرىكتەر، ياعني العاشقى تۇرىك مەملەكەتتەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا كۇش سالعان قۇرىلىمدار بولىپ تا­بىلادى. ولاردىڭ دا ۇستانىمدارى - ءدال قازىرگىدەي تاۋەلسىز، دەربەس مەملەكەت قۇرۋ. سوناۋ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى V عا­سىردان بەرى قاراي ءارتۇرلى قاعاناتتاردى باستان كەشىردىك. ۇلى تۇرىك قاعاناتى، باتىس تۇرىك قاعاناتى، تۇرگەش، قارلۇق قاعاناتى، قاراحان مەملەكەتى دەپ كەتە بەرەدى. وسىلاردان كەلىپ ءبىز موڭعول داۋىرىنە شىعامىز. موڭعول داۋىرىنە شىعاردان بۇرىن ايتار ءبىر ماسەلە بار. جاڭاعى ايتقان تۇرگەش قاعاناتىنىڭ جاناما ەكىنشى اتى - سارى­ۇيسىندەر مەملەكەتى. بۇل - الاش قاۋىم­داس­تىعىن قالىپتاستىرۋعا تالپىنعان ال­عاش­قى ساياسي مەملەكەتتىك قۇرىلىم. ءويت­كەنى تۇرگەشتەر قۇرىلىمىنىڭ ىشىندە «بەس­تۇرىك تۇرگەش-الاش وداعى» دەگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولعان. «الاش» اتاۋى وسى ءتۇر­گەش قاعاناتىمەن بايلانىستى. مىنە، وسىدان بەرى قاراي الاش قاۋىمداستىعىن قۇرۋ ءۇشىن اتا-بابالارىمىزدىڭ كۇرەسى جۇرەدى. قاۋىمداستىق قۇرۋ بارىسىندا ءىح-ءحى عا­سىرلار ارالىعىندا قازىرگى قازاقتار­دىڭ ەتنيكالىق قۇرىلىمدارى قالىپتاسا باستادى. الاش قاۋىمداستىعىن قالىپتاس­تىرۋ باعىتىندا ساياسي-ەتنيكالىق كۇرەستەگى نايمان، قىپشاق، دۋلات سەكىلدى رۋ-تايپا­لار­دىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى وسى سوزىمىزگە دالەل بولا الادى. بۇلار - التى الاش قا­ۋىمداستىعىن قۇرۋدىڭ العاشقى ەتنو-ساياسي باسپالداقتارى. شىڭعىس حاننىڭ جاۋلاۋى بۇل ۇدەرىستى توقتاتا العان جوق. ءويت­كەنى شىڭعىس حاننىڭ مەملەكەتتىك قۇرى­لىمىن نەگىزىنەن نىعايتقان جانە ونى قورعاعان - تۇركى قاۋىمداستىعى، سول الاش قاۋىمداستىعىن قۇراۋشى رۋ-تايپالار. ءبىز وسىلايشا التىن ورداعا شىقتىق. التىن وردادان باستاپ ءارتۇرلى وردالاردى قۇردىق. ونىڭ ىشىندە اق وردانى قازاق مەملەكەت­تىگىنىڭ باستاۋى دەپ ءجۇرمىز. ويتكەنى اق وردا جوشى حاننىڭ ۇلكەن بالاسى وردايجەن­نەن تاراعان ۇرپاقتى الىپ كەلدى. بۇل ۇرپاق بارلىق قازاق حاندىعىن قۇرايدى. ءبارىمىز­گە بەلگىلى، قازاق حاندىعى - التى الاشتى بىرىك­تىرگەن ساياسي-قاۋىمدىق قۇرىلىس. ال «الاش» ۇعىمى - «قازاق» ءسوزىنىڭ ءسينونيمى. ءمى­نە، وسىنداي ۇزاق جولدان ءوتىپ، اقىرىندا رەسەيگە وتار بولىپ، ودان وتارشىلدىق ءۇش­ىن كۇرەستە نەبىر تاريحي تۇلعالاردى شىعا­رىپ، بىرەسە قازاق، بىرەسە الاش اتانىپ، وسى داۋىرگە جەتتىك، وعان دا شۇكىرشىلىك.

- «قازاق» اتاۋىنىڭ شىعۋىنا بايلانىستى 150-دەن استام مالىمەت بار ەكەن تاريحشى-زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا. ال ءسىز قايسىسىنا توقتالار ەدىڭىز؟

- بىزدەگى تاريحپەن اينالىساتىن زامانداستارىمىز، ارىپتەستەرىمىز جانە ينتەللەكتۋالدى تۇلعالارىمىز، سونىمەن قاتار اقىن-جازۋشىلارىمىز ت.س.س. كوپتەگەن رۋحاني تۇلعالارىمىز وسى اتاۋعا تۇسىنىك بەرۋگە كۇش سالدى. دەمەك، بۇل تەك تاريح­شى­لار­دىڭ عانا زەرتتەۋلەرى ەمەس. «قازاق» اتاۋى «الاش» اتاۋى سياقتى ءارتۇرلى ماعى­نا­دا ءتۇسىندىرىلىپ كەلە جاتىر. شىن مانىندە، تاريحي زەرتتەۋلەر مىنانى كورسەتەدى: ەت­نيكالىق تۇرعىدا قازاق دەيتىن حالىقتىڭ قالىپتاسۋى - حV-ءحVى عاسىرلار. وعان دە­يىن قازاق حالقىن قۇراعان رۋ-تايپالار ءوز­دەرىن «ءۇش سان الاش»، «الاش مىڭى» نەمەسە «التى سان الاش» دەپ اتاپ كەلدى. سوندىق­تان دا حV عاسىرداعى قازاق حاندىعىنىڭ «قا­زاق» اتاۋىمەن بايلانىستىلىعىن ەسكەرسەك، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ايت­قانداي، ەركىندىكتى اڭساعان، بوستاندىق ءۇشىن كۇ­رەسكەن، ورتالىق ساياسي باعىندىرۋعا، باعى­نۋعا كونگىسى كەلمەگەن ەركىندىكسۇيگىش حالىق «قاشاق - قازاق» دەپ اتالعان. شىن ءما­نىندە، بۇل اتاۋدى قازاق وزىنە-ءوزى قويعان جوق. قازاقتى باعىندىرا الماعان كورشى ساياسي قۇرىلىمداردىڭ قويعان اتاۋى. مىسالى، ورىستىڭ «كازاچەستۆوسى» دا سولاي. ەركىندىكتى اڭساعان، مونارحياعا با­عىنباعان ورىستاردى «كازاچەستۆو» دەپ، ءبىزدىڭ ۇلگى­مىزبەن اتادى. سول سياقتى ءابىل­قايىر مەملەكەتىنە باعىنباي، وعان قارسى تۇرىپ، ءوزىن­شە دەربەس ساياسي قۇرىلىمدى قۇرماق بول­عان سۇلتاندار - كەرەي مەن جانىبەك باس­تاعان ەل قازاق اتالىپ كەتتى. دەمەك، قازاق ورتالىق بيلىكتى مويىندامايتىن، ەركىن ءجۇرىپ-تۇراتىن، ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسەتىن حالىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

- كەرەي مەن جانىبەك ءوز الدىنا مەم­لەكەت بولۋدى ويلاپ، ءبولىنىپ شىق­قالى بەرى قازاق حالقى تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسىپ كەلدى. ونىڭ ارعى جا­عىن­داعى ساق، سامرات، عۇن، قارلۇق ت.س.س. داۋىرلەردە دە تۇپكى تەكتەرىمىزدىڭ ءوزى­مەن-ءوزى بولىپ، تىنىش ءومىر سۇرگەن كەزى جوق سەكىلدى. الدە بار ما؟

- شىندىعىندا، مۇنداي كۇن جوقتىڭ قاسى. ويتكەنى ءبىز، قازاق، 40-تان استام رۋ-تايپالىق قۇرىلىمنان تۇراتىن حالىقپىز. العاشقى كەزدەگى كۇرەستەر رۋ-تايپالاردىڭ بوستاندىعى ءۇشىن باستالدى. تاريحتان بەلگىلى، كەيبىر قۇرىلعان قاعاناتتار رۋ-تاي­پانىڭ اتاۋىمەن اتالدى. مىسالى، قار­لۇق قاعاناتى، تۇرگەش قاعاناتى دەيتىن قۇرى­لىمدار - رۋ-تايپانىڭ اتاۋلارى. ياعني تاققا كەلگەن تايپالار وزدەرىنىڭ بيلىگىن ورناتۋعا تىرىستى. رۋ-تايپانىڭ ءوز ەركىن­دىگىنىڭ كۇرەسى كەيىن ەتنيكالىق قاۋىم­داس­تىقتىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسكە، ودان كەيىن جەكە قاعاناتتار، تاۋەلسىز حاندىق قۇرۋعا كەلىپ جەتتى. مىسال ءۇشىن، ەرلىك داستاندارىمىزدى، قازاق ەپوستارىن قاراساق، تەك سوعىستى جىرلايدى. مۇندا مامىراجاي ءومىر تۋرالى جىرلار جوق. بۇلاردىڭ كەيىپكەرلەرى، جىرلاناتىن تۇلعالار - تەك باتىرلار. حاندار تۋرالى جىر بولعاننىڭ وزىندە ونىڭ ەرلىگى، باتىرلىعى ارقاۋ بولادى. ءبىزدىڭ بولمىسىمىز، بۇكىل تاريحىمىز كۇرەستەن تۇرادى. ال بىزدەگى مامىراجاي زاماندى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى ورناتا باستاعان ەدى... بىراق ولار نەمەرەدەن كەيىن كوبەيىپ كەتتى دە، ءوزارا سوعىسىپ، تاققا تالاسىپ، بالە بولدى عوي. مىنە، وسى سەبەپتەن كوشپەندىلەر قايتادان اتقا قوندى. ول سوعىسقا ءبىزدىڭ بابالارىمىز دا قاتىسۋعا ءماجبۇر بولدى. ناتيجەسى ورىس وتارىمەن اياقتالدى. وتارشىلدىق جۇيەسى ورناعاننان كەيىن ءبىراز تىنىشتالۋعا ءماج­بۇر بولدىق. بىراق بۇل تىنىشتىق ۇزاققا سوزىلعان جوق. باتىرلارىمىز اتا-بابا ءداستۇرىن ەسكەرە وتىرىپ، تاعى دا ەركىندىك ءۇشىن كوتەرىلىسكە شىقتى. ماسەلەن، سىرىم باتىر كوتەرىلىسىنىڭ ارعى-بەرگى جاعىنداعى جانە كەنەسارىنىڭ كوتەرى­لىسىمەن اياقتا­لاتىن قوزعالىستىڭ بارلىعى بابالا­رى­مىزدىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس­تەرىنىڭ قا­عي­دالارىنان، رۋحىنان تۇرادى. بۇل كۇرەس­تەردىڭ ناتيجەسى - تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى. بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ 1986 جىلعى كوتەرىلىسپەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. بىراق مۇنى ءالى دە تولىق تۇسىنبەي جۇرگەندەر بار. 1986 جىلعى وقيعا - جاستاردىڭ الاڭ­عا شىققان جاي عا­نا ەرەۋىلى ەمەس، عاسىر­لار بويى حال­قى­مىزدىڭ قانىندا جاتقان ازاتتىقسۇيگىش، قازاقتىڭ دەربەس ۇلت ەكەنىنە كوزى جەتكەن ۇرپاقتىڭ باس كوتەرۋى. ودان بەرى قاراي 1989 جىلى وتە ۇلكەن وقيعا بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل - ورتالىق ماسكەۋ جىبەرگەن ادامنىڭ ورنىنا ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ، قازىرگى ەلباسىنىڭ قازاقستان كومپارتياسىنا ءبىرىنشى حاتشى بولىپ تاعايىندالۋى. ودان كەيىنگى ۇلكەن كەزەڭ - ن.ءا.نازارباەۆتىڭ پرەزيدەنت بولىپ سايلانۋى. بۇل كەڭەس وداعى تاراماي تۇرعاندا-اق، 1990 جىلى جۇزەگە استى. ال 1991 جىلى ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى كەشىگىپ جا­ريالاعانمەن، ويلانىپ جاريالادىق. ودان كەيىن 1993-95 جىلدارداعى كونستي­تۋتسيا­نىڭ قابىلدانۋىنا بايلانىستى ءبىزدىڭ ومىرىمىزدە ۇلكەن ساياسي وزگەرىستەر ورىن الدى. بۇل تاۋەلسىزدىكتى زاڭدى، قۇقىقتىق تۇرعىدا قامتاماسىز ەتۋگە الىپ كەلدى. 1997-98 جىلداردا تاريحي سانامىزدى جاڭعىرتاتىن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربان­دارىن اقتايتىن ۇدەرىستەر بەلەڭ الدى. جوعارىدان باستالعان بۇل اسەر حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ارمان-تىلەگىمەن ءدوپ كەلدى. وسىلايشا، ءوزىمىزدىڭ قازاق ەكەنىمىزدى 2000 جىلعا دەيىن تولىق سەزىنىپ ۇلگەردىك جانە جەكە مەملەكەتىمىزدى قۇرا الاتىنى­مىزعا، الەمدىك دەڭگەيدەگى مەملەكەتكە اينالۋىمىزعا مۇمكىندىكتەر بارىنا كوزى­مىز جەتتى. ال 2000 جىلدان بەرى قارايعى ۋاقىتتى، شىن مانىندە، تاۋەلسىز قازاق­ستان­دا ەكونوميكالىق، ساياسي تۇرعىدا قالىپتاسۋ ءۇشىن كۇرەستەر جولى دەپ ايتار ەدىم. ونىڭ ناتيجەلەرى دە بار. ونى ءبارىمىز كورىپ وتىر­مىز. ارينە، ۇلكەن ىستە كەمشىلىك بولماي تۇرمايدى. اتا-بابالارىمىزدىڭ عا­سىر­لار بويى اڭساعان ارمانىن جۇزەگە اسى­رىپ وتىرمىز.

- «قازاق حالقىنىڭ تاريحى ءبىر ىزگە تۇسكەن جوق، جۇيەلى سيپات الا الماي وتىر». بۇگىندە وسىنداي پىكىرلەر بار. 20 جىلدا ءجوندى جۇيە قالىپتاستىرا الماۋىمىزعا نە سەبەپ؟ قانداي كەدەرگى؟ بۇل كىمگە سىن؟

- ءبىزدىڭ تاريحتى، نەگىزىندە، باسقالار جازدى. مىسالى، اكادەميك ۆ.بارتولد سياقتى ورىستىڭ عالىمدارى جازعان تاريح­تىڭ جەتەگىندە كەلەمىز، ءالى كۇنگە دەيىن. جاسىراتىنى جوق، بىزدە جازبا تاريح بولماي كەلدى. اۋىزشا ءداستۇرلى تاريح باسىم. ول كوبىنەسە كۇرەسكەرلىك رۋحقا، كوركەمدەپ بەينەلەۋگە، قيالي بايانداۋلارعا دا قۇ­رىلىپ كەتەدى. باتىرلارىمىزدىڭ وتقا سالسا جانبايتىنى، سۋعا سالسا باتپايتىنى سەكىلدى سۋرەتتەلەتىن جەرلەرى بارى بەلگىلى. بىراق وسىلاي دەگەنىمىزبەن، كەيىپكەرلەر - زامانىندا بولعان تاريحي تۇلعالار. ءاري­نە، ەرتەدەگى حان-قاعاندار كۇنبە-كۇن، ايما-اي، جىلما-جىل تاريحتى جازىپ، كوش­پەندى بولا تۇرا، اتا-بابالارىمىزدىڭ مۇرا­عاتى بولعاندا، اڭگىمە باسقاشا بولار ەدى. بۇل - ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز جانە قيىنشى­لى­عىمىز. ماسەلەن، ورىستار مەملەكەت رەتىن­دە كەيىننەن قالىپتاستى عوي. شىڭعىس حان­نىڭ التىن ورداسىنىڭ ارقاسىندا قا­لىپ­تاستى. كنيازدار بىرىمەن-ءبىرى سوعىسىپ جات­قان كەزدە 14-ءىنىڭ باسىن قوسىپ، انت بەر­گىزگەن باتۋ حان بولاتىن. ولاي بولما­عاندا، ءالى كۇنگە دەيىن ورىستار ءبىرى­مەن-ءبىرى سوعىسىپ جاتاتىن با ەدى، كىم ءبىلسىن؟! الايدا ولاردىڭ بىزدەن ارتىق­شىلى­عى، جازبا تاريحتى ەرتە قولعا الدى. جىلنامالارى قاعازعا ەرتەرەك ءتۇستى. وسىلايشا، جازبا تاريحى بۇرىنىراق دامىعان ەل بىلىمگە ەرتەرەك قول جەتكىزىپ، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى سولار جازدى. بىراق بۇل جەردە مەن ءماس­كەۋدىڭ تاپسىرماسىمەن جازىلعان تاريحتى ايتىپ وتىرعان جوقپىن، جالپى ورىستىڭ مىقتى عالىمدارى ەۋروپاتسەنتريستىك كوز­قاراسپەن جازدى. ولار ورىس حالقىنىڭ ءرولىن كوتەرىپ، كوشپەندىلەردى تومەندەتتى. كوشپەندىلەردى - نادان، وتىرىقشى حالىق­تى مادەنيەتتى ەتىپ كورسەتتى. وسى تۇر­عىدا جازىلعان تاريح كەڭ تاراپ كەتتى.

ەكىنشى ماسەلە، حالقىمىزدىڭ وقىعان بولىگىنەن، ۇلتشىلدىق كوزقاراستى ۇستانعان، قازاققا ادال، قازاقي سانانى ماقتان ەتەتىن تىنىشباەۆ، بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ سياقتى زيالى قاۋىمنان ايىرىلىپ قال­دىق. ونىڭ ورنىنا كەلگەندەر دە ءبىلىمدى، تالانتتى، ماسكەۋدە، لەنينگرادتا وقىعان، بىراق، امال قانشا، تىم قاتتى ورىستانعان قاۋىمعا جول بەردىك. بۇل قاۋىم ءالى كۇنگە دەيىن ماسكەۋدە جازىلعان تاريحقا باس ءيىپ كەلەدى. ءالى كۇنگە دەيىن ولار ءۇشىن بار­تولدتىڭ ءسوزى قۇران سوزىندەي. ال بارتولد­تا كوپتەگەن كەمشىلىك-قاتەلىك بار.

- كوپشىلىك عالىم بۇرىس دەپ تاپقان پىكىردى دۇرىس دەپ دالەلدەگىسى كەلەتىن تاريح­شىلاردىڭ مۇددەسى نە؟ قاتە پىكىر ەكەنى دالەلدەنگەننەن كەيىن، ونى قايتا قوزعاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟

- مىسال رەتىندە ايتا كەتەيىن، جاقىندا قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە جاپونيانىڭ كوككايدو ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ پروفەسسورى يامو توموحيحو مىرزا كەلiپ، لەكتسيا وقىدى. قازاق تاريحىمەن اينالىسىپ جۇرگەن ادام. وقۋ ورنىنا مەن شاقىرعان ەدىم. ستۋدەنتتەرگە ءدارىس بەردى. قازاق ءتىلىن جاقسى ءتۇسى­نەدى. سويلەي الادى. ورىسشاعا سۋداي دەۋگە بولادى. سول ياموعا سۇراق قويدىق:«ورتالىق ازيانىڭ، قازاقتاردىڭ تاريحىنىڭ جاپون­دارعا كەرەگى نە؟» - دەپ. يامو ارىپتەسىم: «جاپوندار ءوز تاريحىن الدەقاشان جازىپ قويعان. جاپون تاريحشىلارىنىڭ ۇشتەن بiرi عانا ەل تاريحىن جازۋمەن اينالىسادى. ەكi بولiگi شەتەلدەردiڭ تاريحىن زەرتتەيدi»، - دەگەن پiكiر ايتتى. ولار ءوز ەلدەرiنiڭ تاريحىن بۇگە-شiگەسiنە دەيiن زەرتتەپ، زەردەلەپ بولىپتى. تالاس تۋدىراتىنداي تا­ريح­تىڭ اقتاڭداق جىلدارى مۇلدە جوق ەكەن. ال بىزدە كەرىسىنشە... ءبىزدىڭ تۇگەلدەي دەرلىك تاريحىمىز تالاس-تارتىسقا تولى. تاريحشىلارىمىز ءوزدى-ءوزى الاۋىز. وسى كەمشىلىكتىڭ كەسىرىنەن كىم كورىنگەن تاريح جازۋمەن اينالىساتىن بولدى.

- وسىلاردى جولعا قويۋعا قانداي مۇمكىندىكتەر بار؟

- قازاق - تاريحشى حالىق. اتا-بابالارىمىز سان عاسىر شەجىرە جازدى. بۇل - ءبىز­دىڭ قۇندى دەرەكتەرىمىز. بىراق شەجىرەنىڭ كەيبىرەۋى دۇرىس، كەيبىرەۋى بۇرىس. ونى كەيدە الدەبىرەۋلەر ادەيى بۇرمالاپ جازۋى مۇمكىن. مىسال ءۇشىن، قازاق حاندارى وردايجەننەن تاراعان با، الدە توقاتەمىردەن تاراعان با دەگەنگە ءبىرتالاي ۋاقىت ايتىس­تىق. شەجىرەنى سىن ەلەگىنەن وتكىزىپ پايدالانۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن حا­لىقتىڭ تاريحقا دەگەن قۇمارلىعى وتە كۇشتى بولدى. قانىندا بار بولعاننان شى­عار... مەن ەندى ايتار ەدىم، ءبىزدىڭ حالقىمىز ءوزىنىڭ تاريحىن وسى تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقا­سىندا قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالدى. بىراق وسى جولدا، جاسىراتىن نە بار، ءوزىنىڭ اتىن شىعارۋدى حالىقتىڭ تاريحي مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىن ازاماتتار كەزدەسىپ ءجۇر. اسىعىس-ۇسىگىس، بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا، ءوزى جاقسى بىلمەيتىن تاقىرىپقا قالام سىلتەيتىندەر بار. ونى وقىعان قاراپايىم جۇرت شىندىق دەپ قابىلدايدى. وسىلايشا، ءۇل­كەن-ۇلكەن تاريحي تۇلعالاردىڭ دا تاعدىرى بۇرمالانىپ كەتەدى. قازاقتا «اتىڭ شىق­پاسا، جەر ورتە» دەگەن ماتەل بار. وسىنداي پرينتسيپپەن جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەر بار. ولارعا توقتام جاساۋ ءۇشىن عىلىمي تاريحتى كوتەرۋىمىز كەرەك. عىلىمي تاريحتىڭ ۇلكەن قاتەلىگى: قازىرگى كەزدە قازاق حالقىنىڭ تاريحىن جازۋدىڭ ورنىنا مەملەكەتتىڭ تاريحىن جازۋمەن اۋەستەنىپ كەتتىك. باياعى كەڭەستەر وداعىنان قالعان اۋرۋ - ساياسي تاريح جازۋ. قاعاناتتاردىڭ، حاندىقتاردىڭ، وردالاردىڭ تاريحىن جازۋ ماسەلەسىنە باسا كوڭىل ءبولىپ وتىرمىز. ال كەز كەلگەن ءوزىنىڭ تاريحىن جونگە كەلتىرە­مىن، تارتىپتەيمىن دەگەن ەل، ەڭ ءبىرىنشى، ءوزى شىق­قان حالىقتىڭ تاريحىن دۇرىستاپ جازۋدان باستايدى. ويتكەنى حالىق قالىپ­تاسپاي تۇرىپ، مەملەكەت قالىپتاسا المايدى. قازاق دەگەن حالىقتىڭ تاريحىن جازعان كوپ­تومدىق بىزدە ءالى جوق. ەسەسىنە، قازاق­ستان تاريحىن جازعان ەڭبەكتەر كوپ. ور­ىس­تىڭ قول استىندا باعىنىپ وتىرعان تاتارلار «تاتارلار تاريحى» دەگەن جەتى تومدىق ءۇل­كەن كىتاپ جازىپ تاستادى. ال ءبىز بولساق، ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتىڭ تاريحىن جازۋدان قورقامىز. ونىڭ باستى سەبەبى: جوعارىدا ايتتىم، قازاق 40-تان استام رۋ-تايپادان قۇرالعان. قازاقتىڭ تاريحىن جازۋ ءۇشىن سول رۋ-تايپانىڭ تاريحىن جازۋعا تۋرا كەلەدى. ال رۋ، تايپا دەگەن كەزدە ءبىزدىڭ شەنەۋ­نىكتەردەن باستاپ، كوممۋنيستىك رۋحتا ءتار­بيەلەنگەن ەسكى ينتەلليگەنتسيانىڭ وكىل­دەرىنە دەيىن - ءبارى قارسى شىعادى.

- ينستيتۋتتار نە ىستەيدى؟

- ينستيتۋتتار، شىن مانىندە، مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قارجى الاتىندىقتان، ولار مەملەكەتتىك ساياسات جۇرگىزەدى. مەملەكەت تەك مەملەكەتتىڭ تاريحىن جازۋعا ءمۇد­دەلى.

- تالاس اعا، 90-جىلداردىڭ ورتا تۇ­سىندا قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنان جەتكەن قولجازبا نەگىزىندە بالعابەك قىدىر­بەك­ۇلىنىڭ «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە دەيىن» دەپ اتالاتىن كىتابى شىققان ەدى. ول كىتاپتا «2000 جىلعا دەيىن بۇل كىتاپتاعى ءمالى­مەتتەردى پاي­دالانۋعا بولمايدى» دەگەن ەسكەرتۋ تۇردى. وسى كىتاپ جانە ونداعى ءما­لى­مەت­تەردىڭ ماڭىزدىلىعى قانشا­لىقتى؟

- بۇل كىتاپتىڭ العاشقى نۇسقاسى شىق­قاندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇلكەن كونفەرەنتسيا ءوتتى. مەن باس بايانداماشى بولعانمىن. جاقىن­دا بۇل كىتاپ قايتا باسىلىپ شىقتى. اراب تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىن قوسا بەردىك. العى­سوزىن جازعانمىن. مەن ءبىر-اق اۋىز ءسوز ايتامىن: بۇل كىتاپ وتە قۇندى. تاريحىمىزدى زەرتتەۋدە باعا جەتكىسىز ۇلكەن دەرەكتەر بەرەدى.

ونى كەزىندە ءبىزدىڭ تاريحشىلارى­مىز­دىڭ وزدەرى دە تۇسىنبەي، جۇزدىك تۇرعىدان باعالاپ، ونىمەن قوسا، ەلباسىنىڭ شاپىراشتىدان شىققانىن جاقتىرمايتىندار، جاسىراتىن تۇگى جوق، قۇندى كىتاپتى قارا­لاۋ­عا تىرىستى. شىن مانىندە، كىتاپتىڭ ءتۇپ­نۇسقا قولجازباسى بار. مەن ونى ءوز كو­زىممەن كوردىم. قانداي قاعازعا جازىل­عانىنا ءمان بەردىم. تۇپنۇسقا كىتاپ ساقتاي­تىن مۇراجايدا تۇر، بارىپ كورەمىن دەۋشىلەر بولسا... بۇل كىتاپ ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا ولشەۋسىز باعا قوسادى. ارينە، ءاربىر دەرەك­تىك شاعارمادا كەيبىر قاتە پىكىرلەر بولۋى مۇمكىن. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى ءوزىنىڭ زا­مانىنداعى جاعدايدى وتە جاقسى جازعان. ول ارعى بابالارى - ماتايدىڭ شەجىرەلەرىنە سۇيەنگەن. سوندىقتان تاريحشىلار بۇل كىتاپتى باسقا دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ، كەڭىنەن پايدالانۋى كەرەك. كىتاپتان قاشىپ جۇرگەندەر سول كەزەڭنىڭ تاريحىن شىنايى اشا المايدى جانە جازا المايدى. مەنىڭ پىكىرىم - وسى.

- ال قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى تۋرالى نە ايتاسىز؟ بۇل شامامەن قاي كەزەڭدەردەن باستاۋ الادى؟

- ءبىرىنشى، قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى - ەجەلدەن قالىپتاسا باستاعان ماسەلە. شىڭ­عىس حاننىڭ جاۋلاۋى كەزىندە دە ءار­تۇرلى وردالارعا بولىنگەنىمىز بەلگىلى. سول وردالاردا قازاقتىڭ رۋ-تايپالارى قا­ۋىم­داسۋعا ءماجبۇر بولدى. باتىستا، مىسالى، «نوعاي ۇلىسى» دەگەن بولدى، ءبارىمىز بىلە­مىز. بۇل ۇلىسقا نەگىزىنەن كىشى ءجۇزدى قۇراعان رۋلار كوپتەپ كىردى. ال بىراق، قازاق ءجۇزىنىڭ قالىپتاسىپ ءبىتۋى، مەنىڭ كوزقاراسىمدا، بۇل - ەسىم حاننىڭ كەزى، ياعني ءحVىى عاسىردىڭ باسىندا. نەگە ولاي دەيمىز؟ ويتكەنى ءحVى عاسىردىڭ ورتالارىنا دەيىن قازاق جۇزدەرى تۋرالى ەش جەردە مالىمەت جوق، دەرەكتەردە «قازاق وردالارى» دەپ ايتىلادى. وعان دەيىن قازاق ەمەس، التى الاشتىڭ قالىپ­تاسۋى ءجۇرىپ جاتقان بولاتىن. سوندىقتان دا ءحVىى عاسىردىڭ باسىن، ياعني قازاق ءجۇز­دەرىنىڭ قالىپتاسىپ بىتكەن كەزەڭىن ايتىپ وتىرمىن، ەسىم حاننىڭ تۇسىنا دەيىنگى تاريحقا وتە اباي بولۋىمىز كەرەك. ال ەندى ەسىم حاننىڭ تۇسىندا قازاق جۇزدەرى امالسىزدان قالىپتاستى. ىشكى-سىرتقى ساياساتقا بايلانىستى. بۇل، شىن مانىندە، ءبىزدىڭ قازاق حالقىندا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتالادى. قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى دەگەنىمىز - ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى. ەسىم حان تاريحي ۇمتىلىستاردى ەسكەرە وتىرىپ، ءۇش جۇزگە ءبولۋ ساياساتىن امالسىز اياقتادى. ونىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، تورە تۇقىمدارى تاققا تالاستى. ەسىم حاننىڭ ءوزى تاشكەنتتە تۇرسىن حاندى تاققا تالاسىپ ءولتىردى. تۇر­سىن حاندى قولداعان قاتاعانداردى قىرىپ سالدى. ال ەندى ەكىنشى ەڭ جامان اۋىر نارسە - ءبىزدىڭ جۇزگە بولىنۋىمىزگە ىقپال جاساعان سىرتقى جاعداي. بۇل - جوڭعاردىڭ باتىس قالماقتارى مەن ەدىل قالماقتارىنىڭ ءۇز­دىك­سىز جورىقتارى. ولارعا باشقۇرتتار ءجا­نە باسقالار قوسىلدى. ال جالپى، ءاربىر رۋ، ءاربىر تايپا و باستان-اق ءوزىنىڭ جەرىن قورعاپ ۇيرەنگەن.

تورەلەر ىشكى ساياساتتا تاققا تالاسىپ جاتقان كەزدە امالسىزدان ەلدى، جەردى قورعاۋ ءۇشىن وسىلايشا ۇشكە ءبولىنىپ، ءۇش مەملەكەتتىك قۇرىلىم جاساۋعا تۋرا كەلدى.

- جۇزدەردىڭ شىعۋى جايلى قازاقتا اڭىز-اڭگىمەلەر بار عوي. ولار قانشا­لىقتى شىندىقتى ايقىنداپ بەرە الادى؟

- قادىرعالي جالايىردىڭ 1602 جىلى جارىق كورگەن جىلنامالار جيناعىندا مىنانداي سوزدەر بار: «الاش مىڭى ءۇش سان ەدى. ونىڭ ۇلكەنى جالايىر ەدى».

دەمەك، قازاق جۇزدەرى العاش اسكەري قۇرىلىم رەتىندە دۇنيەگە كەلدى. رۋ-تايپالار جاساق-اسكەر شىعارادى. ولار بىرىگىپ، مىڭدىقتى قۇرايدى. قادىرعالي جالايىر ايتىپ وتىرعان «الاش مىڭى ءۇش سان ەدى» دەگەن - وسى.

- تالاس اعا، بولاشاقتا تاريح قالاي جا­زىلۋى كەرەك؟ سۇحباتىمىزدىڭ ءتۇ­يىنى وسى بولسىن.

- دامىعان ەلدەرگە قاراساڭىز، جاڭا جاپونيانىڭ تاريحى جازىلىپ قويعان دەدىم. سول زامانعا ءبىز دە جەتەمىز. قۇداي قالاسا، تاۋەلسىزدىگىمىز امان تۇرسا، الدا تالاي جاس ۇرپاق الماسادى. قازاق «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا - قازان» دەيدى. بولاشاقتا بىزدە ناعىز عىلىمي تاريح قالىپتاسادى. جاسىراتىنى جوق، ءبىز بودان­دىقتىڭ كەسىرىنەن ورىستانعان، ماڭگۇرت­تەنگەن حالىقپىز. باعانا ايتتىم، تاريحىمىزدى باسقالار جازىپ بەرگەن حالىقپىز. ال تاريحي ءبىلىمىمىز ءالى دە بولسا ساياسي­لان­عان. حالىقتىڭ تاريحىنان گورى، مەملەكەتتىڭ تاريحىن جازۋعا قۇمارمىز. مۇنىڭ ءبارى - قيىنشىلىق. تاريحي سانا حالىقتا قالىپ­تاسۋعا دەيىن «نەگە بۇلاي؟» دەگەن سياقتى اۋىر جولداردان وتەدى. بىراق وسىلاي ەكەن دەپ قاراپ وتىرماي، تاريحشىلار مۇمكىن­دى­گىن­شە حالىققا ادال، پايدالى، جاڭاشا عى­لىمي تۇرعىدا جازۋعا ەڭبەكتەنۋى كەرەك.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان  ەدىل انىقباي

«الاش ايناسى» گازەتى