Abay qazaqta bireu, әitse Abaydy qanshalyq tanydyq, aqynyng bir ólenine birge ýnilsek:

Bazargha, qarap túrsam, әrkim barar,  

Izdegeni ne bolsa, sol tabylar.

Bireu astyq alady, bireu - marjan,

Árkimge birdey nәrse bermes bazar

Árkimning ózi izdegen nәrsesi bar,

Somalap aqshasyna sonan alar.

Abay atamyzdyng osy arada aityp otyrghany kәdimgi bazar ma, әlde ómirding bazary ma?

Adam shyr etip ómir bazaryna keledi. Adamnyng bәri tal besikten tabytqa deyin bazardaghy saudager ispetti. Biz kez-kelgen júmys jasasaq sonyng aqysyn dәmetemiz, tipti kishkantay balanyng ózi әkesinen kitabyn әkep bergenine «jaraysyng balam» degen sózdi estigisi keledi. Barlyq isimizden qaytym kýtemiz, búl adam tәbighaty. Taqualardyng ózi Alladan jasaghan qúlshylyghyna Jaratushynyng didaryn kórudi dәmetedi. Býgingi tanda amandasudyng ózin de eseppen jasaytyn boldyq, mine naghyz sauda alany. Osylay ómir bazarynda bәrimiz sauda jasap jýremiz.

Adam adamnan myna ýsh nәrse arqyly ozady. Áuelde adamgha Alla Taghala syilaghan tegi arqyly keletin tua bitken daryn, talant, erekshe qasiyet. Ekinshi orta tәrbiyesi, otbasy(әke-sheshe, televizor, internet) balabaqsha, mektep(dostary, mýghalim) qogham tәrbiyesi. Ýshinshi adamnyng subektiv jeke tyrysshandyghy, kitap qúmarlyghy, izdenimpazdyghy. Abay atamyz kәdimgi jay bazardy tilge alatyn jenil adam emes, oishyl ólenning ekinshi jolynda «izdegeni ne bolsa, sol tabylar» dep sózin jalghaydy, adam, әriyne, búl ómirde neni qalasa Alla Taghala sony beredi. Soghan jetetin esikterdi onyng erik qalauy boyynsha ashyp beredi. Soghan jeter kýsh-quat ta beredi. Abay qara sózinde de adam erki turaly toqtalyp, aurudy, týrli jamandyqty jaratqan Alla, al seni auyrtqan, jaman qylghan Alla emes qoy dep eskertedi.

Adam erki jaqsy nәrse, adam ony jaqsy jaqqa paydalansa, onyng qú­ny artady, eger ony er­ki­ne ji­ber­se, onyng kók tiyn­dyq ta qú­ny qalmaydy  mysaly, bir bolat te­mir­di jaqsy paydalana bil­sek, әde­mi qanjar jasaugha bolady. Al ony dә­rethananyng ishi­ne týs­ken zatty ilip alatyn il­gish jasasaq ta bolady, odan ary ol týk­ke jaramaydy.

Úly Alla pe­rish­te­le­rge aqyl be­rip, nәp­si ber­me­gen, al hayuandargha nәp­si be­rip, aqyl ber­me­gen. Adamzatqa aqyl­dy da, nәp­si­ni de teng ber­gen, eger adam nәp­si­sin tiyp, Allanyng tiymdaryna boyú­synsa, adamnyng dә­re­je­si pe­rish­te­den de jo­ghary bolady. Eger aqy­lyn ghana tandap, nәp­si­si­ne erik ber­se, onyng dә­re­je­si hayuannan da tó­men bolady. Kim­de-kim óz qala­uyna erik ber­se, eki dýnie baqytynan airylghan adam.

Ibi­lis ayt­ady eken: «Men adamdardy azghy­ryp ký­nә jasatyp, tozaqqa tarta be­rem. Sol kez­de olar Alladan ke­shi­rim ti­lep jal­ba­rynady. Alayda, men olargha óz nәp­si­le­ri arqy­ly ký­nә jasa­tam, adamdar óz er­ki­ne (nәp­si­si­ne) myqtap baghynghan sәt­ten bas­tap aqiyqattan (tura joldan) adasady. Óz qala­uyna erip, me­ni­ki dú­rys jol dep oilap, Alladan ke­shi­rim súramayt­yn bolady».

Ólenning ýshinshi jolynda «Bireu astyq alady, bireu – marjan» deydi, nege Abay atamyz «kiyim, tamaq, kólik, kitap, qaryndash» demey «astyq pen marjandy» aityp otyr, kezdeysoqtyq emes, kóp oilanyp, tereng tolghanghan ghúlama «astyq pen marjandy» tandaghan. Astyq ol nan, qara enbekpen keledi, adamnyng bir toby dene enbegimen jan baghady, al endi bir toby su týbinen marjan sýzgendey aqylmen imanyn joldas etip, aqyl oy enbegimen ómir sýredi deydi. Búndaghy astyq tәn azyghy, marjan jan azyghy. Bireu tәnine azyq izdese, bireu búl ómirding bazarynan janyna azyq izdeydi degendi menzep túr.

Shy­nynda, siz ózi­niz­di aqyl­dy, parasatty adammyn dep oilaysyz ba? Onda siz ózindi joqtan bar etken, bir tamshy lat súiyqtyqtan, ýighan qangha odan bir kesek etke ailandyryp, jan salghan Allany ta­niy­syz, Oghan bas iyip sәj­de­ge ke­le­siz. Adamdy Alla eki týr­li ele­me­nt­ten jaratty: et pen sýiekten jә­ne ruhtan(jannan). Olar eshqashan bir-bi­ri­nen bó­lin­beydi (bólingende adam óledi). Osy ekeui­ning qaje­ti ýshin adam ómir sý­re­di. Eger tәndi azyqtandyrmasa ashtan óle­di, al eger ru­hyn azyqtandyrmasa malgha aynalady. Mine Abay atamyz osyny menzep astyq pen marjandy aityp otyr. «Árkimning ózi izdegen nәrsesi bar, Somalap aqshasyna sonan alar» dep Abay atamyz әrkim beyimdigine qaray, shamasyn shamalap mamandyq tandaydy. El zanger bopty, men de zanger bolam, el әkim bopty, men de әkim bolam deme deydi. «Árkimge birdey nәrse bermes bazar» dep oiyn sabaqtaydy. Aqshasy bar adam jay bazarda el alghan jaqsy zatty negizi ala beruine bolady, al Abay atamyz ómirding bazaryn aityp, taghy esimizge kóp nәrse salady. Ómir bazary sening erkine kónbeydi, qalaghanyng әr kez bola beremeydi.

Bireu úqpas búl sózdi, bireu úghar,

Baghasyn payym qylmay an-tang qalar.

Sózdi úghar osy kýnde kisi bar ma?

Demeymin jalpaq júrtqa birdey jaghar.

Adamzattyq masshtabta jazatyn aqyn, óz sózining asa salmaqty ekenin aityp, ishki mәnine, tereng astaryna boylay alatyn, úghyna alatyn adam bar ma dep alandaydy, әriyne, shyn qalamger ózi jasaghan ghasyrdan alda jýredi, óz dәuiri týsine bermeydi, keler úrpaq, tipti odan keyingi ghasyr adamdary tanityn bolady, óz dәuirining biyiginde túryp, keleshekke jazady. Mine Abay atamyz búl ólenin bizge jazyp ketkendey. Ia, barlyq adamgha jaghu, kýlli adamzatty moyyndatu degen nәrsening joq ekenin taghy aityp filosof tolghanady.

Jazghan song jerde qalmas tesik monshaq,

Bireuden bireu alyp, elge tarar.

Bir kisi emes jazghanym, jalpaq júrt qoy,

Shamdanbay aq, shyraqtar, úqsang jarar.

«It marjandy ne qylsyn» degen sóz bar,

Sәulesi bar jigitter bir oilanar.

Mynau joldary arqyly aqyn keleshek úrpaqqa senim artady, bireuden bireu alyp elge taraytynyna shyn senedi. Sóz qadirin týsinbegenderge «shynymen de itke marjan ne kerek»,-dep tolghaydy.

Bir ústa shәkirtine: « Júrt jaqsy bile bermeytin qymbat baghaly asyl tasty bazargha aparyp satyp kel»,- deydi. Shәkirt bazarda jýrgen qara nópir adamdardyng ortasyna aparyp saudalaydy, eshkimde onyng narqyna jetpey, az aqshagha súraydy, ústazynyng aitqan baghasyn estigende elder mazaqtaydy. Renjigen shәkirt ústazyna keledi. Ústazy: «Asyldy tanyghan alady, sen bazardyng arghy jaq shetindegi zergerge apar»,- deydi. Shәkirt barghanda zerger bir kórgennen «Mening qolymdaghy barlyq aqsham, bar zatym seniki bolsyn, maghan sat»,-  dep jabysady.

Berisi Qazaqtyn, arysy adamzattyng mandayyna bitken naghyz aqyndardyng biri, kósem sózshi Abay sóz zergeri, sәulesi bar jigitting jalpaq júrtta bar ekenine senip, qalyng elge topyraq shashpaydy. «Ólen- sózding patshasy, sóz sarasy, qiynnan qiystyrar er danasy. Tilge jenil, jýrekke jyly tiyip, tep-tegis júmyr kelsin ainalasy...» degen aqynnyng әr sózinde tereng mәn jatqany shyndyq.

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz