Din - adamzat tarihymen birge jasap kele jatqan, ólmeytin, kónermeytin, mәngilikke jeteleytin qasterli de qasiyetti úghym, býkil әlemge ortaq qúndylyq. Adam ata aleyhissalamnan bastau alatyn alghashqy adamdardyng boyynda da sana men sezim, mahabbat pen meyirim, ar-namys pen újdan jәne adamgershilik izgi qasiyetter siyaqty dinge, qúdiretke, jaratushygha degen joghary senim bolghan. Osylaysha, este joq yqylym zamandardan beri senim - jýrekpen, din - adammen birge ómir sýrip keledi. Búl tújyrymdy býginde ghylymy zertteuler de quattap otyr. Mәselen, Afrikanyng Natal aimaghynda jýrgizilgen arheologiyalyq qazba jәne týrli zertteu júmystary búdan 100 000 jylday búryn ómir sýrgen ejelgi qauym ókilderining ózindik diny nanymdary bolghanyn aiqyndap berdi. Búl - «tas dәuiri» dep atalatyn órkeniyetting nәreste shaghynda-aq adamzat balasynyng joghary damyghan ruhany jәne mәdeny qúndylyqtargha ie bolghanyn kórsetse kerek. Basqasha aitqanda, alghashqy qauymdyq qúrylys kezenining adamdary da diny nanymdargha senip, aqyretke ilanyp, Jaratqangha siynyp, týrli joralghylaryn jasaghan. Sondyqtan bolsa kerek, alghashqy tarihshylardyng biri Plutarh kezinde «Jer-jahandy kezip, sharlasanyz - qorghan-qalasyz, әdebiyetsiz, ónersiz, zansyz, jýiesiz, qazyna-baylyqsyz qauymdar men taypalargha kez bolarsyz, alayda, dinsiz, nanym-senimsiz birde-bir el kóre almaysyz» dep jazghan eken. Bertinde ómir sýrgen әigili oishyl-filosof Bergson osy pikirdi quattay otyryp, mәdeniyetsiz jәne әdebiyetsiz halyqtar bolsa da, dinsiz qauymnyng bolmaghanyn hәm bolmaytynyn eskertedi.

Dindi shyndyghynda eshkim joqqa shyghara almaghanymen, ol turaly әrkim tanym-týsinigine oray әrqily pikir aitady. Keshegi kenestik iydeologiya tu etip kótergen markstik kózqaras boyynsha «din - apiyn». Áriyne, Karl Marksting múnday qorytyndygha keluine sol uaqytta batysta ýstemdik qúryp túrghan hristian teologiyasy men shirkeu de az yqpal etpegen siyaqty. Mәselen, batys elderine ortaq atau bolyp taraghan latynsha «religio» sózi «jaratqangha taghzym etu, qúrmet kórsetu jәne qorqu» siyaqty úghymdardy bildiredi eken. Onyng ýstine, ózine sheksiz biylikting tikeley Tәnir tarapynan berilgenin algha tartqan shirkeu, úzaq uaqyt boyy búqara halyqty qorqytyp, ýrkitip, oishyldar men ghalymdardy jazyqsyz sottap, otqa jaghyp, erkin oidy túnshyqtyryp keldi. Shirkeu iyeleri Jaratqannyng atynan sóilep, kóptegen dogmalar qalyptastyryp, olardy bylayghy júrttyng talqylauyna, taldauyna, tipti, oilauyna tyiym saldy. Mәselelerge ghylymy kózqaras tanytqysy kelgender «dinsiz» dep aiyptalyp, qughyndaldy. Osylaysha, batysta «din» úghymy soqyr senimnin, dogmanyn, qorqu men ýreydin, qaltqysyz qabyldaudyn, tolyq moyynsúnudyng balamasy retinde qalyptasty. Mine, sondyqtan, batys qoghamynyng qalyptasu kezenin zertteu barysynda ymyrasyz, qatal, ghasyrlar boyy kóptegen memleketterdi matap, halyqty qanap, eldi uysynda ústap kelgen shirkeuding biyligine kóz jetkizgen Karl Marks dindi «apiyngha» tenegen de bolar.

Osy kózqarastan alshaq jatpaghan materialister dindi «tabighattyng dýley kýshi aldynda ózin qauqarsyz sezingen alghashqy adamdardyng tylsymnyng aldynda tize býgip, týrli totemder men púttargha tabynyp, jalbarynuy» dep qabyldaydy. Olardyng sózine sensek, osylaysha animizm, fetishizm, paganizm, totemizm siyaqty nanym-senimder payda bolyp, keyin uaqyt óte kele úsaq púttar iri qúdaylargha ainalghan. «Dinderdi adamdardyng ózderi oilap tapty, ol qauqarsyzdyq pen soqyr senimning nәtiyjesi» degen úghymgha sayatyn búl týsinikting Charliz Darvinning evolusiya turaly әigili teoriyasy boyynsha jasalghan tújyrymnan tughany belgili.

Ókinishtisi sol, boljam-dolbargha sýiengen Darvin men Lamarkting ilimin býgingi genetika jәne arheologiya siyaqty naqty ghylymdar búltartpas dәiektermen joqqa shygharghanymen, bizding qoghamymyz әli de osy týsinikting jeteginen shygha almay keledi. Tipti din tónireginde oy aityp jýrgen әidik aghalarymyzdyng ózi batys pen shyghystyn, shirkeu men meshittin, hristiandyq teologiya men músylmandyq tanymnyng bir-birinen mýldem alshaq dýniyeler ekenin bile túra (yaky bilmey), әli kýnge deyin dinning ósip-órkendeuin materialistik, markstik, darvindik kózqaras túrghysynan týsindirip keledi.

Eldegi endi bir top dindi iydeologiya retinde qabyldaydy. Olardyng týsinigi boyynsha «din - aqyldy adamdardyng búqara halyqty onay basqaruy, bir iydeyanyng tónireginde úiytuy ýshin oilap tapqany». Basqasha aitqanda, olar dindi aqylgha qonymdy, paydaly, biraq bilimi tómen búqara halyq ýshin oidan jasalghan dýnie dep qarastyrady. Ózderin bir jaratushynyng bar ekenine senetin, sonymen qatar, ziyaly, zayyrly dep esepteytin múnday kisiler dindi «jýrek yaky újdan mәselesi» dep qana oilaydy. Búdan da batystyq úghymnyng jeteginde qalyptasqan, ateizmnen qalghan, kónergen eski týsinikting tabyn sezuge bolady. Batystyq qalyptasqan úghym boyynsha býkil nanym-senimder men kiyeli elementterge tabynushylyq, týrli ritualdardyng barlyghy da din. Mine, sodan kelip biz qazir filosofiyalyq aghymdy da, tanymdy da, nanymdy da, kózsiz soqyr senimdi de - bayybyna barmay, bәrine tútas qarap, týgelin derlik dinge telip jýrmiz.

Din jayyndaghy jogharyda aitylghan batystyq tanymdar men islamdaghy týsinik arasynda aitarlyqtay alshaqtyq bar. Sózdikte «bas ii, moyynsúnu, әdettenu, basqaru, qyzmet etu» degen siyaqty maghynalar beretin din - tek Jaratqandy tanyp, bilu jәne oghan jalbarynyp, minәjat etuden nemese Tәnirge tabynudan ghana túrmaydy, sonymen birge din - ilahy әmirler arqyly adamzat balasyn kemeldikke bastap, ózindik dýniyetanym men qaghidalar jiyntyghy arqyly kórkem minez ben izgilik ataulyny ómirding bar salasyna ornyqtyrady. Din - әigili sahaba Riby ibn Amirding Iran qolbasshysy Rýstemning aldynda aitqanynday, pendelerdi qúlgha qúl boludan azat etip, tek jalghyz Allagha ghana qúl bolugha shaqyratyn, sol arqyly ony dýniyedegi әr týrli qiyndyq ataulydan qútqaryp, mәngilik aqyret saghadatyna jeteleytin ilahy tútas jýie. Basqasha aitqanda, din - býkil ghalamnyn, bolmystyn, jaratylystyng jýregine, ózegine, ruhyna, tamyryna jәne óne boyyna sýiispenshilik pen izgilikti ornyqtyratyn mәngilik mahabbat, Alla men pendening arasyna jipsiz ornaghan qasterli, qasiyetti kópir. Qúran, keybir batystyq din tarihshylary men materialisterge kerisinshe, әuelgide animizm, fetishizm, totemizm siyaqty «izmder» emes, әlimsaqtan beri Alla Taghalanyng qúzyrynda tek bir ghana dinning bar bolghanyn aitady. Qúrannyng bayany boyynsha, alghashqy payghambar bolghan Adam atadan bergi barlyq payghambarlar adamzatqa Allanyng bir jәne tendessiz ekenin, aqyretting bar jәne taghdyrdyng haq ekenin uaghyzdap kelgen. Búl tújyrym boyynsha, adamnyng arghy atasy újdan men parasat, aqyl men oy iyesi, sanaly adam bolghan jәne diny nanymdargha senip, Jaratqangha siynyp, aqyretke ilanghan. Búl orayda ýndining qasiyetti kitaptaryn zerttegen nemis oishyly Shellingting «Adamzat әuelde bir bolghan jәne jalghyz jaratushygha iman keltirgen. Bayyrghy din keyin júldyzdarday shashylyp, qúraqtay bólinip ketken» degen sózi men ataqty antropolog-ghalym Shmidttin: «barlyq dinder әuel bastaghy tek tәnirli dinnen órbigen» degen pikiri Qúrannyng bayanynan alshaq jatqan joq.

Dinsiz adam boluy mýmkin, alayda, dinsiz qogham bolmaydy. Áygili Ámir Temir kezinde ómir sýrip, artyna óshpeytin mol múra qaldyrghan, býginde qoghamtanu ghylymynyng atasy sanalatyn Ibn Haldun «Múqaddima» dep atalatyn әigili enbeginde dinning qoghamdyq qatynastardy rettey otyryp memleket isterine bolysatynyn, búghan tiyisinshe memlekettik biylikting de dinge qamqor bolatynyn atap kórsetken.

Búl - qisyndy da. Óitkeni, din qoghamdyq qúbylys bolghandyqtan, memleket odan eshqashan tys qala almaydy. Diny senim men qúndylyqtar azamattardyng boyyna imandylyq pen әdepti úyalatady, kisilik pen parasattylyqty qalyptastyrady, nashaqorlyq, zinaqorlyq siyaqty jat qylyqtar men jamandyqtardan tyyady, otbasyn úiytyp, qoghamdy ornyqtyrady. Qazirgi batystyq qoghamnyng qalyptasuyna yqpal etken Russo qoghamnyng túraqtylyghy ýshin azamattardyng dindar boluy tiyis ekenin jazghan eken. Onyng pikirinshe, dindar azamattar memleketke erekshe qúrmetpen qaraydy, biylikke moyynsúnady hәm otanshyl bolady. Din osylaysha zanmen de ornyqtyra almaytyn keybir qoghamdyq qatynastardy rettey otyryp memleket isterine bolysady. Al óz kezeginde memleket te dindi qadaghalap, rettep otyruy tiyis. Memleket últ pen halyq mýddesi túrghysynan rettemese, әrtýrli jat sektalar qoghamdy jaylap, diny alauyzdyq tuyndap, osylaysha tәuelsizdikke qauip tónui de bek mýmkin. Eger dinge degen memlekettik aiqyn kózqaras qalyptastyrmasa, onda dinning atyn jamylghan әldekimder memleket taghdyrymen ainalysa bastaytyny taghy anyq. Búl rette dindi sayasatqa ainaldyru nemese sayasat ýshin dindi qoldanu әreketi memleket ýshin qauipti qúbylys ekeni anyq. Erekshe eskererlik jayt, múnday pendelik dau-janjaldar men týrli sayasy nauqandargha diny sipat beru, dinning atyn jamylu nemese dindi bet perde etip qoldanu әreketinen eng bastysy din zardap shekpek. Múnday jaghdayda, qarapayym dindar jandargha da kýdikting qara búlty ýiirilip, senimderine selkeu týspek.

Úlystyng úiytqysy - últ, memleketting ózegi - qogham bolsa, sol últ pen qoghamnyng ruhy - din. Búl rette, biz kóptegen qauymdardyng toptasuyna, últtardyng úiysuyna, úlys retinde qalyptasuyna dinning yqpalynyng asa joghary bolghanyn eske alsaq ta jetkilikti. Mәselen, býgingi ormanday orys halqy pravoslav shirkeuining arqasynda alty baqan alauyzdyghynan arylyp qana qoymay, biyik múrattardy maqsat tútqan irgeli imperiya dengeyine jetti. Búl orayda taghy bir aita keterlik jayt, últty qalyptastyruda din faktory, tipti keyde tildik faktordan da biyik týsip jatady. Búghan týp-tamyry bir, tilderi jaqyn bola túra týrli dinderdi ústanghandyqtan, uaqyt óte-kele bir-birine qaru kezengen búrynghy Yugoslaviya shenberindegi elderding taghdyry mysal bola alady.

Bolmysynda bey-bereketsizdikke, anarhiyagha qarsy islam dini elding birligi men memleketting tútastyghyn qamtamasyz etedi. Qúran «Allagha, payghambargha jәne biylik qúrghandargha moyynsúnudy» búiyrady. Búl rette әz-payghambarymyz da qogham men jamaghatty birlikke shaqyra otyryp, basshynyng tóniregine toptasudy uaghyzdady, basshygha baghynudyng manyzdylyghyn eskertti. Mәselen, Abdulla ibn Omardan Payghambarymyz alayhy salamnyn: «Kimde kim boysúnudan bas tartsa, qiyamet kýni Alla aldynda aitar uәji bolmaydy. Kimde kim (patshany) moyyndamay  qaytys bolsa, nadandyq ólimimen qaytys bolady» degen hadiysi riuayat etiledi (Hadis sahiyh, Musliym). Sol siyaqty Abdulla ibn Abbastan Payghambarymyz alayhy salamnyn: «Kimde kim basshydan ózine únamaytyn jәitti kórse sabyr etsin, sebebi  bir adam jamaghattan bir qarys bólinip, sol halde qaytys bolsa, nadandyq ólimimen qaytys bolady» degen hadiysi riuayat etiledi (Hadis sahiyh, Imam Buhariy). Kózi tirisinde «Islamnyng dәleli» atalghan Imam Ghazaly da búl turaly «Nashar jýiening ózi jýiesizdikten jәne anarhiyadan jaqsy. Biylikting mindeti dindi saqtau bolsa, dindi qorghaudyng joly biyliktin, jýiening nyghangy arqyly bolady. Sondyqtan, memlekettilikti saqtap, biylikke moyynsúnu kerek» dep jazghan eken sonau HI ghasyrda.

Qazaq halqynyng últ retinde qalyptasuyna yqpal etken Islam - kendik pen keshirimnin, kelisim men týsinistiktin, beybitshilik pen tatulyqtyng dini. Ol basqa senim ókilderine meylinshe meyirimmen jәne týsinistikpen qaraydy. Hazireti Múhammed aleyhissalam negizin qalaghan alghashqy islam memleketi - Mәdina qala-memleketinen bastap, islam dini saltanat qúrghan barlyq jerlerde ózge senim ókilderi, әsirese hristiandar men yahudiyler san ghasyrlar boyy tynyshtyq pen beybitshilik ishinde ómir sýrdi. Býgingi qazaq jerindegi toleranttylyq pen tózimdilikti, kendik pen kelisimdi osy islamdyq negizden izdegen jón siyaqty.

Islam dinin әlemdegi negizgi bes mәdeniyetting biri retinde atap kórsetken ataqty tarihshy, qoghamtanushy A. Toynbi: «...músylmandardyng rushyldyq pen әsire últshyldyqty auyzdyqtaudaghy ahlaqi, moralidyq jetistikteri qazirgi dýniyege qanshalyqty qajet desenizshi. Mәselening kelisim men beybitshilik ayasynda sheshilui ýshin osy músylman parasatynyng ósip-órkendeuine jaghday jasau shart», - deydi. Rasynda, adamy qasiyetterdi ardaqtap, adam qúqyghyn ayaqqa taptamay, ony asqaq ústau - islamnyng basty erekshelikterining biri. Alla Taghala qasiyetti kitap Qúran Kәrimde bir-birimen tanysyp, bilisui ýshin adamdardy qauym-qauym, taypa-taypa etip jaratqanyn eskertedi. Sondyqtan, islam dinin qabyldaghan kez kelgen qauym ózining tili men dilin saqtap qalyp otyrghan. Sózimizding aighaghy retinde, islamgha moyynsúnghan týrik halyqtarynyng býginde óz tilin, dilin jәne týpki dәstýrin saqtap qalghanyn aitsaq ta jetkilikti. Tipti olar óz salt-dәstýrin, túrmys salty men merekelerin islam dinimen úshtastyryp, ony bayytyp otyr.

Sonymen birge, músylman elderinde batystaghyday taza teokratiyalyq memleketting bolmaghany anyq. Mәselen, katolikterding senimi boyynsha Papa Tәnirding jәne Hazireti Isanyng jerdegi ókili, sondyqtan ol janylyspaydy, qatelespeydi, Tәnirding atynan biylik jýrgizetin bolghandyqtan onyng әmirlerin búljytpay oryndau kerek. Ol qalaghanyn dinge kirgizip, qalaghanyn dinnen shygharady, kýnәni keshirip, júmaqty syigha tartady yaky jaratpaghanyn jahannamgha attandyrady. Osynday sheksiz biylikti qolyna shoghyrlandyrghan Papalar patshalargha ýkimin jýrgizdi, shirkeuding atynan krest joryqtaryn úiymdastyrdy. Sondyqtan batysta zayyrlylyqqa talpynu - memleketti shirkeuding sheksiz biyliginen qútqaru әreketinen bastalghan edi. Batystyq Makyavelli, Hobbes, Russo, Lok jәne basqa da oishyldar shygharmalarynda memleketti dinning qúrsauynan qútqaryp, shirkeudi óz qyzmetine jegu turaly jazdy.

Islam, býgingi týsinikpen aitqanda, zayyrly din. Injilde aitylghan «Tәnirding aqysy - Tәnirge, Sezardyng aqysy  - Sezargha» degen qaghida bolmaghandyqtan, Islamda bilim men iman, aqyl men jýrek, tәn men ruh, memleket pen din arasynda da qayshylyq joq. Búl túrghydan kelgende, batysta zayyrly qogham ornatudy kóksegen oishyldardyng ózi islamdy tanu arqyly sonday baylamgha kelgen deuge negiz bar.

Islam tarihyna jiti ýnilip qaraytyn bolsaq, músylman memleketterin moldalar men imamdar emes, súltandar basqaryp kelgenin angharamyz. Mәselen, ghasyrlar boyy islam әlemining tuyn jyqpay ústaghan Osmanly imperiyasynyng súltandary halifa bola túryp, diny mәselelerdi shayhul-islam, qazy, mufty jәne bilikti ghalymdardyng enshisine qaldyrghan. Al, óz kezeginde din ghalymdary da memleket isterine jón-josyqsyz aralasyp, óz ýstemdikterin jýrgizuge úmtylmaghan. Tipti kóptegen músylman ghalymdardyng pikirinshe, memleket basshysynyng dindar boluy da shart emes. Ol eng bastysy dýnie isterin jetik biletin, parasatty jәne әdil boluy kerek.

Islamdyq senim boyynsha Úly Jaratushy men pendening arasyna eshkimning kire almaytyny siyaqty, eshkim de, meyli ol halifa-súltan bolsyn, payghambargha ókil bola almaydy, Alla Taghalanyng atynan ýkim bere almaydy. Aytalyq, kisi kýnәli bolsa, eshkim onyng kýnәsin juyp, arylta almaydy nemese shirkeudegi siyaqty oghan «júmaqtyng kiltin» syigha tarta almaydy. Dúgha men tilek - qúdiretti Jaratushy men pende arasyndaghy baylanys bolghandyqtan, әr adam kýnәsynan tazaru ýshin raqym-meyirimi sheksiz, meyirimdi Alla Taghalanyng aldynda tize býgip, tәubagha kelip, basyn sәjdege qoyyp, shynayy yqylasymen jalbarynugha tiyis. Sondyqtan, islam belgili bir toptyng menshigindegi kiyeli element emes, ol qasterli bola túra әrbir músylmannyng jýregi men tileginen, niyeti men amalynan oryn alghan jәne jalpy adamzattyng qoly jeterlik kýndelikti ómir salty.

Osy orayda aita keterlik bir jәit, halyq arasynda Qúran tek ólim-jitim kezinde ghana marqúmnyng artynan baghyshtalyp oqylatyn kitapqa balanady. Qúran - әrbir músylman tarapynan qyraghatynan túshynyp, tәpsir-tәuiylinen týsinip oqyluy tiyis ómirlik qúbylanama, búljymas baghdarlama. Sondyqtan, ol - әri zikir, әri shýkir jәne pikir kitaby.

Býkil adamzatqa jiberilgen kәmil din bolghandyqtan, islamda әleumettik әdilet pen tendik jan-jaqty qarastyrylghan. Ol kapitalizm siyaqty tek jeke kisini, nemese, sosializm siyaqty tek qoghamdy ghana negizge almaydy. Kisilik qalyp jәne onyng qabileti men mýmkindikterine tolyq erik bergen islam dini adam baqyty men jamaghattyng jaqsylyghy arasynda keremet ýilesim qúrghan. Kórshisi ash otyryp, ózi toq bolghan kisining kәmil músylman bola almaytynyn hadisterinde eskertken Hazireti payghambar, osylaysha, ýmbetin әleumettik әdilettilikke shaqyrdy. Allagha iman keltirgen, jamaghatpen namaz oqyghan nemese Qaghbany tauap etip ainalyp jýrgen músylmandardyng barlyghy, týr-týsine qaramastan, bir ýiding balalary siyaqty, bәri bir-birimen bauyr bolyp ketedi. Búl bauyrlastyq dýniyeqúmarlyq, paydakýnemdik nemese qanday da bolmasyn sayasy biylik ýshin qúralghan jasandy iydeologiya emes, jýrekter ýndestiginen tughan ruhany birlestik. Ýmbet bolghan adam bir jýrek, bir tilek bolyp bir adamday, bir últtay qabysyp, astasyp ketedi. Sondyqtan, basqa senim ókilderinde «ýmbet» sózining balamasy joq.

Islam dini, bay men jarlynyng arasyndaghy әleumettik aiyrmashylyqty «tap kýresi» siyaqty óshpendilikti órshitetin úran tastamay, kerisinshe, pitir, sadaqa, zeket beru men qoghamgha paydaly, sauaby mol izgilikti, qayyrly ister jasau jolynda jarysugha shaqyru arqyly meyirimdilikpen sheshedi. Shynayy músylman dýnie jolynda qol jetkizgen jetistikterge maldanyp, quanbaydy, al, joghaltqan nәrseleri ýshin de opynyp, ókinbeydi. Ol ózining әrbir isine esep berip, barlyghyn tek bir Alla Taghaladan bolady dep biledi. Osy orayda, arsyz nәpsini tәrbiyelep, baydy shýkirge, qayyrym men meyirimge, al, kedeydi qanaghatqa jeteleytin oraza aiynyng ereksheligin aita ketken jón. Sonymen qatar, islam dini arqyly payda bolghan qayyrymdylyq qorlary jarly-jaqybaylargha, jetim-jesirlerge jәrdem berip, olardy әrdayym óz qamqorlyghyna alyp otyrghan.

Islam dininde Jaratqan IYege jaqyndyq baylyqpen, saltanatpen nemese tektilikpen ólshenbeydi. Jalpy, islamda «tektilik» degen úghym joq, Allanyng qúzyrynda adam balasynyng bәri teng dәrejede. Hadiste aitylghanday, arab pen ajamnyng arasynda tek túrghysynan alghanda aiyrmashylyq joq. Ayyrmashylyq - olardyng yqylasy men taqualyghynda, bilimi men parasatynda, ghibadaty men amalynda, niyazy men namazynda jәne jasaghan jaqsylyqtarynda. Mәselen, jamaghatpen namaz oqylghan sәtte patsha men jarly, bay men siniri shyqqan kedey qatar túrady, tipti bilimi men taqualyghy basym bolsa, «qaradan shyqqan» kisi hangha imam bolady. Sondyqtan, hadiste «Alla Taghala adamnyng týr-әlpeti men mal-mýlkine emes, onyng jýregine qaraydy» dep aitylghan.

Allanyng joldauy - izgilik bastauy. «Adamzatty mahabbatpen jaratqan» (Abay), sondyqtan, adam balasyna jýrek berip, oghan izgi sezimder darytqan, tura joldy kórsetip, meyirim-shuaghyn tókken Alla Taghala, hadiste aitylghanday, «pendesin, ananyng óz perzentin sýigennen artyq jaqsy kóredi». Endeshe, qúndylyghyn tanyp, túnghiyghyna tereng boylay bilsek, islam dinining qazaq jerindegi tatulyq pen kelisimning de kepili bolary anyq.

Darhan QYDYRÁLI

tarih ghylymdarynyng doktory