Ataqty oishyl Ábu Nasyr әl Farabi: «Adamgha eng birinshi bilim emes,  tәrbie kerek. Tәrbiyesiz berilgen  bilim – adamzattyng qas jauy, ol keleshekte onyng ómirine qauip әkeledi» degen eken. Búl sózding rastyghyn ómir tәjriybesi talay mәrte dәleldegeni belgili. Osy orayda bizding ata-babalarymyz tәrbiyening orny bólek ekenin jaqsy bilgen. Óitkeni úrpaqqa ýlgili tәrbie bere alu – qoghamnyng ózin, elding tiregin qalyptastyru.  Sonyng ishinde balagha ónegeli tәrtip pen qúqyqtyq tәrbie bere bilu – ólsheui joq qazyna.

Áriyne, biz qashanda balalargha jan-jaqty qúqyqtyq tәrbie berudi jetildirip otyru –  basty paryz deymiz.  Biraq sol tәrbie berude ýnemi kesh qalatynymyz eshkimdi oilandyrar emes. Ata-babamyz balanyng tәrbiyesi besikten bastau alatynyn aituday-aq aitqan. Biraq kóbimiz býgingi úrpaqtyn, yaghny ertengi el tiregining aqyl-parasaty mol, mәdeniyeti ozyq, sanaly ósui, onyng keyin eseygende jiyar bilimine ghana baylanysty emes, eng aldymen qúrsaqtan beriletin imandy әdet-ghúryp, ónegeli salt-dәstýr, últtyq bolmyspen keletin tәrbie kózinde jatqanyn eskere bermeymiz. Qazirgi jastardy bilimsiz, eshtene kórmegen dep aita almaysyz. Jastarymyzdyng deni mektep bitirisimen, eldegi qalaghan oqu ordalaryna nemese  shet elding irgeli oqu oryndaryna baryp, әlemning ozyq kýii men bilimin iygerip qaytady. Al biraq olardyng boyynda ata-babamyz qalyptaghan últtyq tәrbie ózegi bar ma? Óitkeni mektepte boz balalardyng toptasyp qarashaday balany zorlaytyny, ýlkenge – izet, kishige qúrmet kórsetilmeytini, jap-jas qyzdardyng birin-biri shashtan sýirep, nәziktilikten júrday bolatyny, tepse temir ýzetin jigitterding úrlyqqa týsip, bir otbasyn týgel qyryp ketetini, óz tilin mensinbey, ózge tilde sayraytyny, kózderi jәudiregen kóp balaly otbasylaryna bir jetim búrysh búiyrmay jatqanda, múrty maylanghan jemqorlardyng týieni týgimen asap astamshylyq jasaytyny – nening saldary dep oilaysyz?

Áriyne elge halyqqa adal qyzmet etip, ýlgili isimen ónege bolyp jatqan aituly azamattar az emes.  Degenmen búl ómirde bәri óz uaqytyly, óz ornymen qalanuy tiyis. Adam balasy tughan elinin, halqynyng mýddesine say memleketke qyzmet ete aluy kerek. Olay bolmaghan jaghdayda ózgening kýiin kýitteydi. Bayaghyda bir patsha ózining qol astyndaghy elding ataqty danyshpanyna balasyn tәrbiyeleuge beretinin aitypty. Múny estigen danyshpan tәrbiyege beriletin bala neshe jasta ekenin súraghan ghoy. Sonda patsha balasynyng eki aigha endi tolghanyn jetkizse, әlgi danyshpan: «Balannyng tәrbiyesin oilaghanyng jón eken, biraq kesh qalypsyn» depti. Búghan týsinbegen patsha: «Ne aityp túrsyn? Ana sýtinen әli auzy keppegen, buyny qatpaghan, besikten beli shyqpaghan balagha tәrbie beruding keshtigi qalay?!», – dep shamdanypty. Sonda danyshpan qariya: «Balany qúrsaqtan tәrbiyeleu kerek edi», – degen eken. Kórdiniz be, naghyz tәrbie tórkini terende jatqanyn osydan da angharugha bolar. Últjandy adam múnday mysaldardyng astarynda ómirlik tәjiriybe mәni jatqanyn týsinedi. Endeshe keleshek úrpaqqa tәlimdi tәrbie beru isi әrkimning óz tәrbiyelik isinen bastalatynyn qoghamymyz úmytpasa eken deymiz. Sebebi «Ne ekseng – sony orasyn» dep, beker aitylmaghan.

Sәlim mektepte óte jaqsy oqydy. Bastapqyda  oqu ozaty da atandy. Biraq birte-birte ol joldan janyldy. Sabaqqa birde kelse, birde kelmedi. Ústazdardyng sózi oghan ótpedi. Al búl kezde onyng ata-anasy óz bastarymen әure edi: birde júmys istese, birde qayyr súraghanday tentirep ketedi. Sәlimge qaraugha shamasy bolmady. Sóitip jýrgende úrlyqqa týsip, ekeui de sottalyp tyndy. Sosyn Sәlimdi basynda shaghyn baspasy bar, zeynetaqysy bar әjesi qolyna aldy. Resmy ókilder de, Sәlim qayghyly oqighadan sabaq alyp, әjesine qolqanat bolar dep oilady. Biraq Sәlim sanasynda úyada alghany, óse kele kórgeni jattalyp qaldy. Jaqsy sóz, jaqsylyq jasau oghan jat kórindi. Ózin baqqan әjesi de oghan jat boldy. Aqyry birde aqsha talap etip,  úrys kezinde qayran әjesin óltirip, qashyp ketti. Ústalyp, bas bostandyghynan aiyryldy. Búl bir ghana mysal. Al tize bersek, tek mektep oqushylary, studentter ishinde ghana emes, el qorghany deytin әsker arasynda da qúqyq búzyp, tәrbiyening joqtyghyn kórsetip jatqandar qanshama!

Endeshe  mektep oqushylary, studentter men әskerge shaqyrylushylar arasyndaghy bilim men mәdeniyettilikting dengeyi de jalpy qúqyqtyq tәrtipke, tәrbiyeleu isine tikeley әser etedi desek, artyq aitqandyq emes-au. Osynday da úzaq jyldar әskerde qyzmet etken, qúqyq tanushy, ardager polkovnikting myna sózi kónilge qonatyndyghyn jasyra almaymyz. «Ata-baba tәrbiyesinen kende qalghan úrpaqpyz. Múny oilap jatqandar az. Últ turaly, últjandylyq turaly aitatyndar kóp, al solardyng óz isine ýnilseng – janyng ashidy. Sәby kezinen ana sýtimen keletin tәrbiyeden alystap, tek qúlaqqap kiyip, kompiuter, internetpen ósken jastardan inabatty kelin, jaqsy kýieu, ruhy myqty Otan qorghaushy shyghady degenge senu qiyn. Onyng ýstine osy ghalamtor әlemine engen qazirgi zamanda jastar osy internet iyirimine batyp bara jatqanday kórinedi. «Úyada ne kórsen, úshqanda sony ilersin» deydi halyq danalyghy. Tal besikten bastalghan tәrbie mektepte, odan әri joghary oqu ornynda jalghasyn tapqanda ghana nәtiyjeli bolady. Ol ýshin janadan velosiyped oilap shygharudyng qajeti joq, qolymyzdan susyp ketken tekti ata-baba  tәrbiyesin qayta janghyrtpasaq bolmaydy. Barlyq jerde birynghay ata-baba tәrbiyesi kerek».

Ras sóz. On segizge tolghan jas – jamandy da, jaqsyny da sezip, kórip, barlyq tәrbiyeni boyyna sinirip, ómirge qadam basqan azamat. Ókinishke oray, ony qayta tәrbiyeleu qiyn. Ol kezde «Qyzym saghan aitam, kelinim sen tynda» deytin kezeng ótip ketedi. Demek, Abay atamyzgha qúlaq týrsek: «Balamdy medresege bil dep berdim, Shen alsyn, shekpen alsyn dep bermedim...» - deui arqyly  adamnyng boryshy shen - shekpen emes, tәrbie arqyly tughan halqyna qyzmet etu degendi menzegenin eskeru qajet. Endeshe eldigimizdi erte qamdaymyz desek, «Bir jylyn oilaghan kýrish egedi, on jylyn oilaghan aghash egedi, al jýz jylyn oilaghan bala tәrbiyeleydi», dep aitylghanday, qúrsaqtan beriletin tәrbiyening orny bólek ekenin eskergen jón. Sonda osy tәrbiyemen barmaqtay bolsa da berilgen bilimning qogham ýshin ólsheusiz qazyna bolyp oralatyny da sózsiz. Al bizding sheneunikterding qaysysyn osy tәrbiyemen bilim alghan dep atar edik?

Aleksandr Tasbolat

Abai.kz