Соңғы уақытта қоғамда, бұқаралық ақпарат құралдарында діни экстремизм мәселесі басты тақырыптардың біріне айналды.

Әсіресе, сарапшылар мен бақылаушылар діни сенім бостандығы туралы заңнаманы қатайту, мәдениетіміз бен тарихымызға жат деструктивті діни секталар мен ағымдарға заң тұрғысынан шектеу қоюды ұсынуда. Саясаттанушы Айдос Сарыммен болған сұхбатымызда жоғарыда аталған мәселелер кеңінен талқыланды.

- Дін мәселесі секілді өте нәзік тақырыптың айналасында қызу қоғамдық талқылаудың жүріп жатқаны, сіздің ойыңызша, немен байланысты?

Соңғы уақытта қоғамда, бұқаралық ақпарат құралдарында діни экстремизм мәселесі басты тақырыптардың біріне айналды.

Әсіресе, сарапшылар мен бақылаушылар діни сенім бостандығы туралы заңнаманы қатайту, мәдениетіміз бен тарихымызға жат деструктивті діни секталар мен ағымдарға заң тұрғысынан шектеу қоюды ұсынуда. Саясаттанушы Айдос Сарыммен болған сұхбатымызда жоғарыда аталған мәселелер кеңінен талқыланды.

- Дін мәселесі секілді өте нәзік тақырыптың айналасында қызу қоғамдық талқылаудың жүріп жатқаны, сіздің ойыңызша, немен байланысты?

- Бұл сұрақтың жауабын іздеу үшін тереңге үңілудің онша қажеті жоқ. Бәрі де тайға таңба басқандай анық.  Соңғы айлардағы оқиғалар біздің елімізде мемлекет пен діни бірлестіктердің, қоғам мен діннің  өзара қарым-қатынасы мәселесі тұрғысында көптеген түзетулер мен өзгертулердің қажеттігі туғандығын анық көрсетті.  Қазақстан  зайырлы мемлекет бола тұра, рухани-адамгершілік  салада болып жатқан үдерістердің салқынқанды, бейтарап куәгері мен бақылаушысы деңгейінде қалуға болмайды. Сондықтан, мен Дін істері жөнінде агенттіктің құрылуын және мемелекеттің Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасымен, басқа конфессиялармен өзара қарым-қатынасын жандандыруы секілді қадамдарды әбден заңды және қажетті деп санаймын.  Жаңа түсінікті «ойын ережелерін» қалыптастыратын  діни сенім бостандығы жөніндегі заң жобасының енгізілуі осы жұмыстың маңызды сатысы болуы тиіс. Бұл заң жобасының парламентте қабылдануы оңайшылықпен іске аса қоюы қиын және оның төңірегінде қызу қоғамдық пікірталастардың өрбитіні де анық. Біздің халықаралық серіктестеріміздің  тарапынан кейбір сынның да болатынын жоққа шығаруға болмайды.  Әйтсе де, біздің қоғамымызда мұндай заңға деген қажеттілік мол және ол,  кем дегенде,  тұрғындардың әр түрлі қабаттары мен топтары тарапынан қолдау табады деп ойлаймын. Мұнымен бірге қоғамда «зайырлы мемлекет» деген не, ондағы мешіт пен шіркеу еркіндігі қай дәрежеде болуы керек, ішкі конфессиялық ашықтық үдерістеріне қоғам мен азаматтар қаншалықты дәрежеде ықпал ете алады деген төңіректе пікірталастар туындауы тиіс деп ойлаймын. Менің бұдан бұрын да айтып, жазып жүргенімдей, біз үшін мемлекеттің зайырлы сипатын сақтап,  сонымен қатар, діни сана-сезімнің жандануы, исламның қайта өрлеуі жағдайында өмір сүре білудің қарапайым қағидаларын үйрену принциптік тұрғыда маңызды. Біз ислам әлемінің бір бөлшегіміз, осы  бір қарапайым ақиқатты қабылдап, ақыл таразысына салуымызға тура келеді.

Дәстүрге жат культтер мен ағымдарға келсек, Қазақстан, ең бірінші кезекте, өз азаматтарының құқығын қамтамасыз етуге, ұлтаралық және конфессияаралық бейбітшілікті сақтауға, қоғамды бөлшектеуге апаратын терең жіктелістерді болдырмауға күш салуға тиіс.  Бұл - оңай міндет емес.

Сонымен қатар, біздің мемлекеттік органдар мен күштік құрылымдары бәсекелестік алаңында жұмыс істеп үйреніп, діни кеңістікті жақсы түсінуі керек. Ал қажет болған жағдайда, олар ауқымды ғылыми, теологиялық аппаратты пайдалана отырып, қандай да бір діни сенімнің негізсіз және зиянды екенін дәлелдей білуге тиіс. Мұнда әңгіме тек  мұсылмандық ағымдар туралы емес, кейбірі тіпті батыстың өзінде заңсыз деп танылған  дәстүрлі емес христиандық секталар мен шіркеулерге де қатысты екенін түсінуге тиіспіз. Тағы да бүгінде жат идеологияны тарататын мекемелер желісін қалыптастырып, жат иделогия тарататын, ақпараттық соғысты өрістететін дін атымен қомақты мөлшердегі қаржы ағыны өтуі де мүмкін екенін ұмытпауымыз керек. Әлемде, біздің елде дінді саясатқа айналдырушылар аз емес. Оның зардаптары да адам айтқысыз ауыр болмақ. Бұның өзі ұлттық қауіпсіздікке тікелей қатер төндіруімен бірге, ондаған, мыңдаған тағдырлардың күйреуі мен  шаңырақтардың шайқалуына себепкер. Ал мемлекет өз азаматтарының рухани-адамгершілік саулығына қандай да бір келімсектің қауіп төндіруіне жол бере алмайды.

- Сіз жаңа бір сөзіңізде "исламның қайта өрлеуі" дедіңіз. Елімізде діндәрлар, мешіттер, діни білім беретін мекемелер саны артып келеді. Бұл - объективті жағдай. Ал мемлекетке қарсы мақсат пен ұрандарды ұстанатын, мемлекеттік басқарудың формасы мен сипатын өзгерткісі келетін, қоғамға жік салатын діни ағымдарға қалай тойтарыс беруге болады? Осыған байланысты  вахаббизм немесе салафизм жолын ұстанушылар жөнінде жиі айтылады. Біздің қоғам санамызға жат осы тектес деструктивті дүниетанымның енуіне не себепті дайын болмай шықты?

- Өте орынды сұрақ. Біз мына нәрсені ұмытпауымыз керек: Кеңес өкіметінің бірнеше онжылдықтарында елімізде дінді терістеу ахуалы  үстемдік құрды, жалпыға ортақ атеизм дәуірі өтті. 1921 жылы Кеңес өкіметі тұсында би, имам, ишан, хазірет, мүфтилер сайлауға қатысудан шеттетіліп, көптеген құқықтардан айырылды. 1926 жылдан бастап, ресми құжаттарда мұсылмандықтың "антикеңестік сипаты" жөніндегі тезис пайда болды. Ал 1927 жылдан бастап,  "дінге қарсы үгіт-насихат" қана емес, тіпті "исламмен күрес шаралары" да қолға алына бастады.

Осының кесірінен өзге де дін өкілдері сияқты ислам діни қызметкерлері де қатігездікпен репрессияға ұшырап, көптеген мешіттер пен  шіркеулер жабылды немесе қиратылды.

Екінші дүниежүзілік соғыста мемлекет позициясына өзгеріс еніп, орталығы Ташкент боп бекітілген Орта Азия мен Қазақстанның діни басқармасы құрылды. 1961 жылы Қазақстанда тіркелген мешітімен қосқанда, 25 қауымдастық болған. Бұдан басқа 60 тіркелмеген қауымдастық және 500 тіркелмеген молда болған. Солардың бірі, айта кетейін, менің атам еді.

1989 жылы республикада ресми тіркелген 59 мешіт болды. 
Әрине, егемендік жарияланған соң және Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы құрылған соң, мешіт саны геометриялық прогрессиямен өсе бастады. Мұндағы алаң туғызатын бір мәселе  - еліміздің территориясына ислам атын жамылып халқымыз үшін дәстүрлі емес дінді насихаттайтын миссионерлер ене бастады. Мысалы, салафизм арабтар мен түріктердің шайқасы кезінде (Осман империясы) пайда болған. Бұл күрестің қазіргі күні де арабтар тарапынан бізге жат діни құндылықтарды тықпалау және өзіміздің дәстүрлі құндылықтарымызды мансұқтауды талап етуімен жалғасып жатқанын жоққа шығаруға болмайды. Қазақтар әрқашан да мұсылмандықты дұрыс ұстанған. Сан ғасырлардан бері, әріден тарқатсақ, Таң империясы мен Араб халифатының әскерлері арасында болған әйгілі Атлах шайқасы кезінен бастап, ислам  көшпелі қазақтардың рухы мен санасына баяу, бірақ айқын сіңді. Құжаттық куәлерге сүйенсек, ІХ ғасырдың аяғында Қазақстанның оңтүстік аймақтарында алғашқы мешіттер пайда болған. Х ғасырдың ортасында ислам Қарахан қағанатының мемлекеттік дініне айналады. Бұл аймақ тарихындағы аңызға айналған жылдар еді! Өкінішке қарай, шынтуайтында жасампаз тұлға болып саналатын сол Қарахан әулетінің бір өкілі Боғра ханның рөлі туралы біздің түсінігіміз де, біліміміз де әлі күнге өте мардымсыз. Исламның енуі ежелгі түркі руникалық жазуын араб графикасы негізіндегі жаңа жазу түрі ығыстырып шығаруына алып келді. IX-X ғасырларда Орталық Азияда және Оңтүстік Қазақстанда сопылық ілім қанат жайды.

Еліміздің  территориясында түрлі сопылық мектептер мен ордендер әрекет етті. Көшпелі түркілер арасындағы исламданудың ерекшелігі исламға дейінгі дәстүрлі элементтер мен сопылық дәстүрлердің үйлесімді бірлігінде жатты. Сопылықтағы түркі дәстүрінің көшбасшысы ретінде Ахмет Яссауи "кемел адам"(әулие) концепциясын жарқыратып жүзеге асырды. Міне, біздің тарихымыздағы тағы да бір ұлы тұлға! Ол өз ауқымы жағынан Септуагинт қайраткерлеріне пара-бар тұлға! Осының нәтижесінде ислам Алтын Орданың да ресми дініне айналды. Иә, олардың исламды қабылдауы кездейсоқ құбылыс емес. Бұл исламнан өз дүниетанымының көрінісін, өзіндік Ғарышын көрген ата-бабаларымыздың саналы таңдауы болды. Дәл сол уақыттардан бастап Қазақстан ислам өркениеті кеңістігінде болып келеді. Біздің ақын-жырауларымыз, ғалымдарымыз, сал-серілеріміз, т.б. тұлғаларымыз ең бірінші кезекте жай ғана ақын немесе қарапайым ғалым емес, діннің білгірлері болды. Ұлы даладан шыққан рухани тұлғалар мен ұстаздардың діни танымы кең болды, олар діннің қыр-сырын меңгерді, ислам әлемінің көптеген рухани-мәдени орталықтарымен тығыз байланыста болды. Бабалар шығармашылығын зерттеу арқылы бұған анық көз жеткізуге болады. Әрине, Дала жағдайындағы даму білім әуелі хатқа түсіп, соңынан кітапханадан орын алатын жазбаша түрдегі трактат арқылы берілмегені  түсінікті. Білім мен тәрбие ауыз әдебиеті, яғни жыр, айтыс, дастандар арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды. Қазақ халқының ерекшелігі исламның поэтикалық рухын сақтап қалуында жатты. Өйткені  поэзия  білімді сақтаудың әрі кейінгілерге жеткізудің формасы болды. Қазақстан Ресейге қосылып, барлық аймақтарға толықтай дерлік отарлық бақылау орнағаннан кейін, бұл байланыс әлсірей берді. Кеше ғана табиғи саналған себеп-салдарлық байланыс жоғалып, ақпарат пен білім алмасудың дәстүрі үзіле бастады. Патшалық әкімшіліктің аймақты оқшаулауға ұдайы тырысуы мен «татарлық үлгіні» таңу талпыныстары, дін қызметкерлері мен дін ғұламалар тобын дағдарысқа әкеп соқтырды. Сол кезде қоғамда Құран Кәрімді өз көңіліне жағатындай қылып тәпсірлей беретін «дүмше молдалар» көбейе бастады. Міне, осылар Шоқан мен Абайдың және басқа да қазақ ойшылдары сынының нысанасына  айналды. Әрине, Кеңес үкіметі өз ұстанымдарын бекіте түсуі үшін бұлардың сындарын пайдаланбауы мүмкін емес еді. Осылайша, өздерінің «жарқын болашақтарына» деген соқыр сенімінен айнымаған коммунистер патшалық Ресейдің бастағанын аяқтап берді. Кеңестік дәуірде дін мәселесін азды-көпті білетін адамдар саны жоқтың қасы болды.
- Тәуелсіздік алғаннан кейін бұл мәселенің айрықша ушыға түсуі таң қаларлық емес екен ғой?!

- Дәл солай. Алғашқы жылдары кездейсоқ адамдар молда болып жатты. Елімізге түрлі миссионерлер ағыны, әр түрлі ислам ағымдары мен жамағат эмиссарлары, тіпті қарапайым алаяқтарға дейін ағылды. Шетелдердегі ислам орталықтарына оқуға кеткен жастардың дені діннің негізі түгіл, өз отанының тарихын біле бермейтін еді. Мысырға, Сауд Арабиясына, Пәкістанға, Иранға оқуға кеткендердің көбісі танымал діни білім ордаларының есігін де көрген жоқ. Көпшілігі жекелеген жамағаттардың қарасын көбейтті. Психикасы толық қалыптаспаған, білімі толыспаған жастар, «кімнің кім екенін» объективті түрде айқындамай жатып, «рухани ұстаздары» ұстанған түрлі жамағаттардың жақтастары болып шыға келді. Олар тек қана өздерінің тәпсірлеуіндегі исламның дұрыс екендігіне сенімді болды және тек қана өздерін ғана ақиқаттың шырағын жағушылар деп санады. Ол адамдардың санасына, діни көзқарастармен қатар, сол жердің мәдениеті пен дәстүрі сіңірілді, соның ішінде, киім кию үлгісі де бар. Сол себептен бола, соңғы кездері Қазақстанда хижаб мәселесі бойынша пікірталастар өршіп тұр. Сол миссионерлер мен кешегі медресе шәкірттерінің ішінде салафизмді ұстанушылар аз болған жоқ. Қазақстанға қайтып келгеннен кейін олар исламды осы көзқарас тұрғысынан уағыздады. Дегенмен, бір нәрсені естен шығармауымыз керек, салафизм - бұл идеология мен рухани догма ғана емес, нақты тәжірибе: тәуелді жақтастар топтастыру, мемлекетке қарсы шығу, өте қатыгез  әрі сипаты жағынан дөрекі әрекеттерге бару. Салафилердің қиын жағдайдан шығу мен қарсылықтар жасау жөнінен аса мол тәжірибелері бар. Олар өз идеяларын насихаттау үшін әдейі аулақтағы мешіттерді, шалғайдағы қаңыраған ауылдарды, әлеуметтік және экономикалық жағынан нашар аудандарды таңдады. Олар «ресми исламның» теологиялық дайындығының әлсіздігін, мемлекеттік органдардың қаперсіздіктерін, қоғамның әлеуметтік және басқа да сырқауларын шебер пайдаланып, үнемі өз желілерін кеңейтіп отырды. Иә, желі, өйткені олардың вертикаль түрде ұйымдасқан құрылымы бар деуге қазірше келмейді. Салафизмнің эмиссарлары шетелден көмек алып қана қойған жоқ, сонымен қатар, өздерін ел ішінде қаржыландырудың желісін қалыптастыра алды. Олар діни әдебиеттерді аударды, таратты, веб-сайттар ашты. «Ресми исламның» өкілдері рухани-мәдени байланыстарын кеңейте алмай жатқанда, ислам радикалдары Ресейдегі, Ауғанстандағы, Пәкістандағы, араб елдеріндегі орталықтармен тұрақты қарым-қатынас орнатты...

- Сонда салафизмнің мазмұны мен мәне неде? Олардың негізгі қағидалары қандай?

- Егер бақылаушылардың көпшілігі исламды араб рухының керемет талпынысымен байланыста туындаған ренессанстық құбылыс деп санаса, салафизмнің пайда болуы, керісінше, күйзелістік құбылыс. Салафизм - ислам тарихындағы апокалиптикалық күңгірт дүниетаным заманының туындысы. Бұл өзінше бір, бұғауланған, жәбірленген араб санасы жайынан ақпарат беретін уақыт капсуласы іспеттес. Салафиттердің бастамашысы әрі қозғаушысы шейх ибн Таймия (1263-1328) болды. Осы бір түнекті тұлға сол кездегі  түрік-моңғолдардың Хулагу ұлысының қарамағында болған солтүстік Сирияда туып-өскен. Ол кешегі дамыған ислам мемлекеттерінің бірінен соң бірінің құлауына, қалалардың, ауылдардың бұзылуына, бүтін бір аумақтардың  бос қалуына, ислам ғылымы мен мәдениетінің құлдырауына куәгер болды. Содан Ибн Таймия және оның замандастары моңғолдар басқыншылығын «Құдайдың қарғысы», «ақыр заман», «күнәләр үшін жаза» ретінде қабылдады. Шейх пен оның жақтастары осының бәрі биліктегілердің "ақиқи исламнан" алшақтап, "шыққан бастауларын ұмытқаннан" деп санады. Өйткені, адамдар "тура жолда" болған кезде араб әлемі кеңіп, әлемді жауламап па еді?!. Ендеше, "қайнар бастауымызға", Пайғамбар (с.ғ.с.) мен оның төрт халифының заманына қайта оралуымыз керек деп санады олар. Осылайша, осы діни бағыттың идеологиялық базасының негізі болып тарихи утопизм мен өткенді сыни тұрғыдан қабылдамайтын түсінік қаланды.  Анығын айтқанда, кез келген уақыттағы барлық ұлт-азаттық қозғалыстар осы жолмен жүрген. Бірақ, тағдырдың тәлкегі болар, арабтардың сол сәттегі діни санасы жаппай, обыр, тотальды сана болды. Соған сәйкес, азаттық қозғалыс діннің атын берік жамылды. 
Ал, "салаф" сөзінің мағынасы «әуелгі бабалар» дегенді білдіреді. Алғашқы салафиттер және оның сансыз ізбасарлары, өзара жауласқанына қарамастан, негізгі үш қағидаға имандай сенді:  таухид - бірқұдайлықты қатаң ұстану; бидға - діндегі жаңалықтардан бас тарту; тахлидке  (қандай да бір ислам мектебінің немесе беделді ғалымның ізін қууға) қарсылық. Салафилер дінді ислам әлеміндегі түрлі халықтың этномәдени, тарихи және өзге де ерекшеліктеріне негізделген барлық «жат», «кірме» түсініктер мен тәжірибелерден тазарту жолында жойқын күрес жүргізуді өздеріне мақсат етіп қойды.  Салафизм исламдағы барлық жаңалықтан бас тартуды, әуелгі догмаларға қайта оралып, оның қатаң түрде, дәлме-дәл  орындалуын талап етті. Дамудың кез-келген түріне жол жоқ. Бұл бізге қолдануға болмайтын нәрсе, өйткені мұндай жағдайда прогресстен бас тартуымызға тура келеді. Салафизм жиһад ұғымын бұрмалап, оны қарулы күрес ретінде, біржақты ғана тәпсірлейді. Сондай-ақ, олар бұл күресті барлық мұсылмандардың өмір сүруінің жалғыз, әрі шынайы формасы ретінде  қоғамға таңып отыр.  Ал жиһадтың дәстүрлі мағынасы - өзіңнің нәпсәни кем-кетіктеріңмен күресу. Әу бастан-ақ догматизмі мен радикализмі үшін сынға алынған салафилер, Алла мен адам арасындағы кез-келген «дәнекерлікті» жоққа шығарады. Осылайша барлық сүнниттік мазхабтармен қақтығысқа түседі.
Қазақстан мен Орталық Азия мемлекеттері үшін исламның дәстүрлі формасы қоршаған әлемді интеллектуалдық тұрғыда қабылдауды бағдар еткен ханафиттік мазхаб пен далалықтардың ата-бабаларына деген киелі қатынасынан бастау алатын әулиелер дәстүріне негізделген «түркілік» сопылық екенін бәріміз де білеміз.

Мазхабты ұстанатын елдер мен мемлекеттер әлемдік мәдениет пен ғылымның қазынасына қомақты үлес қосты. Мысалы, ханафизмде дәріптелген ой еркіндігінің нәтижесінде әл-Фараби, Ибн Сина секілді әлемдік ой-пікірдің алып тұлғалары  дүниеге келді.  Олардың әлем өркениетіне қосқан үлесі тек ислам топырағында оқшауланып қалған жоқ. Бұл туралы француз философы Александр Койре: «Мұсылмандар латындық Батыстың ұстаздары мен тәрбиешілері болды...», - деген. Бұл тұрғыдан келгенде, қазақтар үшін дәстүрлі ханафи мазхабы елдегі жаңа білімнің культін қалыптастырудың, кемелденудің және  дамыған мемлекеттер қауымдастығына ұмтылудың тамаша идеологиялық платформасы болып табылады.

Атам заманнан бері тың көзқарастарға бейім, зияткерлік сұхбатқа дайын  Ұлы дала тұрғындарына қатаң догма мен діни радиклизм -  жат құбылыс. Сонымен бірге, нағыз қазақ өзінің шежіресін, жоқ дегенде жеті атасына дейін білуі тиіс, ал салафизм болса қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпына (өлгенге құран бағыштау, аруаққа сену және т.б.) үзілді-кесілді қарсы. Далалықтардың дінді соқыр сенім еткісі келетіндерді сынағаны жөнінде қазақ ауыз әдебиетінен небір үлгілер келтіруге болады. Мысалы, биыл туғанына 170 жыл толатын Қашағанның керемет термесі бар. Ол әуез бен домбыраны исламға жат деп санайтын салафиге айбарлы тойтарыс береді. Мүмкін, салафилердің сопыларды өздерінің негізгі бәсекелесі санайтыны тегін емес шығар. Олар исламға жаңашылдық әкелді деп айыптаған түрлі сопылық ордендер салафилер сынының негізгі нысанасына айналды. Бұдан басқа, олар өз уәждерінде Құран мен Сүннеттің дәлме-дәл түсінігіне сүйену және оларды түсіндіру үшін ақылдың дәлелі мен қисынның тәсілдерін пайдаланбау керек деп санады. Салафилер бұл қылықтарын «адамның ақылы шектеулі, ал қасиетті жазба Алланың тікелей сөзі» деп түсіндірді. Олардың ойынша, әулие ата-бабаларымыздың, басқа да өткендеріміздің қабіріне зиярат ету мен оларға құран бағыштау - бірқұдайлық қағидасынан ауытқу деп саналады.  
- Сонда салафилер барлық ұлттық ерекшеліктерді жоққа шығаратын әмбебапшылар болғаны ма?

- Бұл солай. Тіпті, салафилер араб дәстүрінің өзіне қарсы. Шын мәнінде «фундаменталистер» ғасырлар бойы әлемдегі барлық мұсылмандар қателесіп келді, олардың ішінде ешқандай да жоғары білімді ғалымдар мен ойшылдар болған емес дегенді айтады. Осылайша, олар ғылым мен мәдениеттегі ислам өркениетінің барлық жетістіктерін мансұқтайды. Соңғы кезде пайда болған исламды «тазартуға» құлықты радикалды секталар өздерін ақиқатты қалпына келтірушілерміз дегенге сенеді. Алайда, тексерер болсақ, олардың ғасырлар бойы мызғымай тұрған мазхабтарды, Қасиетті Құранды өз бетінше, бір сәттік өз пайдаларына бейімдеп тәпсірлеу тәсілімен түзеткісі келетінін көруге болады. Салафизм өзге діндерді де (православие, т.б.) және өз түсініктеріндегі діннен басқаның бәрін бәрін (сопылық, ханафи масхабы)  теріске шығарады. Көріп отырғанымыздай, салафизм доктринасы қазақ қоғамының рухани құндылықтары мен дәстүріне қарсы тұр және оппозициялық кереғарлықта.

- Сіз, салафизм арабтар мен түркілердің шайқасы кезінде пайда болды деп айтқан едіңіз. Кебіреулер арабтар Орталық Азияға тәртіп орнатуға тырысып, аймаққа жат діни құндылықтарды тықпалап, біздің  төл тарихымыз бен мәдениетімізден бас тартуымыз үшін қолынан келгенін бәрін жасауынан әлдебір есе қайтару (реванш) көрінісін көргісі келетін секілді.. Осы жөнінде, сіз не айтасыз?

- Мен қастандықтар теориясының жақтасы емеспін. Алайда, егер болып жатқан үдеріске тарихи-мәдени, геосаяси көзқарас тұрғысынан қарасақ, онда кейбір ұқсастықтар көзге ұрады. Өзіңіз ойлаңыз, араб әлеміндегі салафизмнің дүниеге келуі түркі-монғол шапқыншылығына қарсы тұру дәуірімен байланысты болды. Бұл XIII-XIV ғасырлар! Илхан (хулагуид) династиясының күйреуінен кейін тарих сахнасына басқа түрік-османдар шықты. Олардың аймақтағы, соның ішінде арабтарға үстемдігі XX ғасырдың басына дейін жалғасты. Салафизмнің екінші және оның қатал ағымы - вахаббизмнің бұрқ ете қалуы нақ осы османдық билікпен байланысты.
Сол кезде ваххабизм арабтардың түріктерге қарсы ұлт-азаттық қозғалысына және бірігу тенденциясына идеологиялық негіз болды. Вахаббизмнің идеялары мен тәжірибесінде оның шийттікке қарсы, сопылыққа қарсы мазмұны бірден көзге ұрып тұрды. Оқиғалардың барысы көрсеткендей, ваххабиттердің «түркі» исламына қарсы көтерілісі дін шеңберінен шығып, әскери-саяси сипатқа ие болды. Ваххабизм Арабиядағы түрік билігіне қарсы  араб ұлттық қозғалысының  белгісіне айналды. Қозғалысты қабыл еткен ханзада Абдель Азиз ибн Сауд Сауд Аравиясының негізін қалаушы және ең алғашқы королі болды (1932-1953). Осылайша,  ваххабизм осы елде үстемдік етуші ислам доктринасына айналды. Шетелдік басқыншылыққа қарсы араб қозғалысының қашан да діни сипатта болғаны жасырын емес. Тек XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ғана араб саясаткерлерінің  сөздік қорында «отан» сөзі пайда болып, бұл құбылыс кейіннен араб әлемінің бірқатар тәуелсіз мемлекеттерге бөлінуін айқындады. Араб әлеміндегі дәл осы  этникалық, ұлт-азаттық форматтың ауқымды  көрініс табуына  Еуропадағы үдерістер (ұлттық-мемлекеттік құрылыс процесінің басталуы, шығыс және оңтүстік Еуропадағы ұлттардың өзін-өзі билеуге ұмтылысы, т.б.) әсер етті. Осман билігіне қарсы қозғалыстың шоғырлануына осы империяны бөлшектеуге және «араб бәлішін» бөлісуге құлықты болып отырған батыстық державалардың рөлі де ерекше болды. Осы аймақтағы ағылшындар мен американдықтардың белсенділігі араб әлемін «осман езгісінен азат ету» деген ізгі мақсатты көздемегені айқын. Аймақтағы мұнайдың мол қоры үлкен геосаяси ойында әлдеқайда маңызды уәж еді. Сол себептен, қазіргі таңда салафизмнің  біздің еліміздің мұнайы, ресурсы, территориясы үшін геосаяси күрестегі құрал  екенін естен шығармағанымыз абзал.

Бармақ шайнайтын бір жайт - бұл күреске ең алдымен жастарымыздың жегілуі.  Бұның бір себебі, діннен хабары аз, ұшқарылыққа, абсолютизмге бейім жастардың шетелдік миссионерлер насихаттайтын жат идеялар ықпалына тез түсіп қалуында.  Осыған байланысты, біздің негізгі басымдықтарымыздың бірі - діни сауаттылықтың деңгейін көтеру және исламның шынайы құндылықтарын түсіндіре білу.

Қалай болғанда да, қазіргі таңда тарих біздің өз тағдырымыздың қожасы, әрі әлемдік тарихтың субъектісі болу үшін, өз өркениетімізге жаңа мүмкіндік беріп отыр. Әлемдік мұхитқа жолы тұйық континентальды Қазақстан үшін мәдени, ақпараттық және қаржылық «мұхитқа» жалғасудан басқа жол жоқ. Біздің өзімізді сақтап қалуымыздың шарты да осы. Ал бізге бәзбіреулер: жақсы мұсылман болып, үлкен үмметтің бөлшегі болсаңдар жеткілікті дейді. Бірақ, бұл жеткіліксіз...
Көптеген елдер мен түрлі діндердің тарихы қоғамның әлеуметтік және рухани прогресі тек жаңашылдық пен жаңа білім арқылы ғана жүзеге асатынын дәлелдеп отыр. Өткенге қайта оралуға тырысу, дамуда кенжелеп қалу ерте ме кеш пе тоқырауға, дағдарысқа, ақыр аяғында, ұлттың тарихи жеңілісіне әкеліп соқтырады. Салафизм және сол тектес діни доктриналар Қазақстанның стратегиялық мүддесіне сәйкес келуі күмәнді. Біз қазір салафизмнің көзсіз шылауында жүргендердің ғылым мен техниканың жетістіктерінен бас тартуға шақыратынын көріп отырмыз. Радикалды діни ағымның жетегіндегілердің (исламдық және христиандық) тіпті балаларға вакцина егуден де бас тартуға шақыратын және т.б. сорақы жағдайлары да бар. Мұндай көріністерге біздің қоғам қатаң тойтарыс беруі тиіс.
Сыртқы ықпалға қарсы тұрудың ең жақсы амалы - өз-өзіңмен болу. Уақытпен үйлесімділік тауып, қатар жүретін біздің мәдениетіміз, тарихымыз, дәстүріміз, тіліміз бен ата-бабамыздың діні,  барлығымызды біріктіріп тұрған үлкен арманымыз, үлкен ізгі мұратымыз біздің  тарих толқынында жұтылып, құрып кетпеуіміздің кепілі болмақ.

-Әңгімеңізге рахмет!

Дайындаған Диас ҚҰСАЙЫНОВ

«Литер» газеті

Аударған Темір Жұман