سوڭعى ۋاقىتتا قوعامدا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءدىني ەكسترەميزم ماسەلەسى باستى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدى.

اسىرەسە، ساراپشىلار مەن باقىلاۋشىلار ءدىني سەنىم بوستاندىعى تۋرالى زاڭنامانى قاتايتۋ، مادەنيەتىمىز بەن تاريحىمىزعا جات دەسترۋكتيۆتى ءدىني سەكتالار مەن اعىمدارعا زاڭ تۇرعىسىنان شەكتەۋ قويۋدى ۇسىنۋدا. ساياساتتانۋشى ايدوس سارىممەن بولعان سۇحباتىمىزدا جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر كەڭىنەن تالقىلاندى.

- ءدىن ماسەلەسى سەكىلدى وتە نازىك تاقىرىپتىڭ اينالاسىندا قىزۋ قوعامدىق تالقىلاۋدىڭ ءجۇرىپ جاتقانى، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، نەمەن بايلانىستى؟

سوڭعى ۋاقىتتا قوعامدا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءدىني ەكسترەميزم ماسەلەسى باستى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدى.

اسىرەسە، ساراپشىلار مەن باقىلاۋشىلار ءدىني سەنىم بوستاندىعى تۋرالى زاڭنامانى قاتايتۋ، مادەنيەتىمىز بەن تاريحىمىزعا جات دەسترۋكتيۆتى ءدىني سەكتالار مەن اعىمدارعا زاڭ تۇرعىسىنان شەكتەۋ قويۋدى ۇسىنۋدا. ساياساتتانۋشى ايدوس سارىممەن بولعان سۇحباتىمىزدا جوعارىدا اتالعان ماسەلەلەر كەڭىنەن تالقىلاندى.

- ءدىن ماسەلەسى سەكىلدى وتە نازىك تاقىرىپتىڭ اينالاسىندا قىزۋ قوعامدىق تالقىلاۋدىڭ ءجۇرىپ جاتقانى، ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، نەمەن بايلانىستى؟

- بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەۋ ءۇشىن تەرەڭگە ءۇڭىلۋدىڭ ونشا قاجەتى جوق. ءبارى دە تايعا تاڭبا باسقانداي انىق.  سوڭعى ايلارداعى وقيعالار ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مەملەكەت پەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ، قوعام مەن ءدىننىڭ  ءوزارا قارىم-قاتىناسى ماسەلەسى تۇرعىسىندا كوپتەگەن تۇزەتۋلەر مەن وزگەرتۋلەردىڭ قاجەتتىگى تۋعاندىعىن انىق كورسەتتى.  قازاقستان  زايىرلى مەملەكەت بولا تۇرا، رۋحاني-ادامگەرشىلىك  سالادا بولىپ جاتقان ۇدەرىستەردىڭ سالقىنقاندى، بەيتاراپ كۋاگەرى مەن باقىلاۋشىسى دەڭگەيىندە قالۋعا بولمايدى. سوندىقتان، مەن ءدىن ىستەرى جونىندە اگەنتتىكتىڭ قۇرىلۋىن جانە مەمەلەكەتتىڭ قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسىمەن، باسقا كونفەسسيالارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناسىن جانداندىرۋى سەكىلدى قادامداردى ابدەن زاڭدى جانە قاجەتتى دەپ سانايمىن.  جاڭا تۇسىنىكتى «ويىن ەرەجەلەرىن» قالىپتاستىراتىن  دىني سەنىم بوستاندىعى جونىندەگى زاڭ جوباسىنىڭ ەنگىزىلۋى وسى جۇمىستىڭ ماڭىزدى ساتىسى بولۋى ءتيىس. بۇل زاڭ جوباسىنىڭ پارلامەنتتە قابىلدانۋى وڭايشىلىقپەن ىسكە اسا قويۋى قيىن جانە ونىڭ توڭىرەگىندە قىزۋ قوعامدىق پىكىرتالاستاردىڭ ءوربيتىنى دە انىق. ءبىزدىڭ حالىقارالىق سەرىكتەستەرىمىزدىڭ  تاراپىنان كەيبىر سىننىڭ دا بولاتىنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.  ايتسە دە، ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا مۇنداي زاڭعا دەگەن قاجەتتىلىك مول جانە ول،  كەم دەگەندە،  تۇرعىنداردىڭ ءار ءتۇرلى قاباتتارى مەن توپتارى تاراپىنان قولداۋ تابادى دەپ ويلايمىن. مۇنىمەن بىرگە قوعامدا «زايىرلى مەملەكەت» دەگەن نە، ونداعى مەشىت پەن شىركەۋ ەركىندىگى قاي دارەجەدە بولۋى كەرەك، ىشكى كونفەسسيالىق اشىقتىق ۇدەرىستەرىنە قوعام مەن ازاماتتار قانشالىقتى دارەجەدە ىقپال ەتە الادى دەگەن توڭىرەكتە پىكىرتالاستار تۋىنداۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. مەنىڭ بۇدان بۇرىن دا ايتىپ، جازىپ جۇرگەنىمدەي، ءبىز ءۇشىن مەملەكەتتىڭ زايىرلى سيپاتىن ساقتاپ،  سونىمەن قاتار، ءدىني سانا-سەزىمنىڭ جاندانۋى، يسلامنىڭ قايتا ورلەۋى جاعدايىندا ءومىر سۇرە ءبىلۋدىڭ قاراپايىم قاعيدالارىن ۇيرەنۋ پرينتسيپتىك تۇرعىدا ماڭىزدى. ءبىز يسلام الەمىنىڭ ءبىر بولشەگىمىز، وسى  بىر قاراپايىم اقيقاتتى قابىلداپ، اقىل تارازىسىنا سالۋىمىزعا تۋرا كەلەدى.

داستۇرگە جات كۋلتتەر مەن اعىمدارعا كەلسەك، قازاقستان، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە، ءوز ازاماتتارىنىڭ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋگە، ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا، قوعامدى بولشەكتەۋگە اپاراتىن تەرەڭ جىكتەلىستەردى بولدىرماۋعا كۇش سالۋعا ءتيىس.  بۇل - وڭاي مىندەت ەمەس.

سونىمەن قاتار، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار مەن كۇشتىك قۇرىلىمدارى باسەكەلەستىك الاڭىندا جۇمىس ىستەپ ۇيرەنىپ، ءدىني كەڭىستىكتى جاقسى ءتۇسىنۋى كەرەك. ال قاجەت بولعان جاعدايدا، ولار اۋقىمدى عىلىمي، تەولوگيالىق اپپاراتتى پايدالانا وتىرىپ، قانداي دا ءبىر ءدىني سەنىمنىڭ نەگىزسىز جانە زياندى ەكەنىن دالەلدەي بىلۋگە ءتيىس. مۇندا اڭگىمە تەك  مۇسىلماندىق اعىمدار تۋرالى ەمەس، كەيبىرى ءتىپتى باتىستىڭ وزىندە زاڭسىز دەپ تانىلعان  ءداستۇرلى ەمەس حريستياندىق سەكتالار مەن شىركەۋلەرگە دە قاتىستى ەكەنىن تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. تاعى دا بۇگىندە جات يدەولوگيانى تاراتاتىن مەكەمەلەر جەلىسىن قالىپتاستىرىپ، جات يدەلوگيا تاراتاتىن، اقپاراتتىق سوعىستى ورىستەتەتىن ءدىن اتىمەن قوماقتى مولشەردەگى قارجى اعىنى ءوتۋى دە مۇمكىن ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. الەمدە، ءبىزدىڭ ەلدە ءدىندى ساياساتقا اينالدىرۋشىلار از ەمەس. ونىڭ زارداپتارى دا ادام ايتقىسىز اۋىر بولماق. بۇنىڭ ءوزى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تىكەلەي قاتەر توندىرۋىمەن بىرگە، ونداعان، مىڭداعان تاعدىرلاردىڭ كۇيرەۋى مەن  شاڭىراقتاردىڭ شايقالۋىنا سەبەپكەر. ال مەملەكەت ءوز ازاماتتارىنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك ساۋلىعىنا قانداي دا ءبىر كەلىمسەكتىڭ قاۋىپ توندىرۋىنە جول بەرە المايدى.

- ءسىز جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە "يسلامنىڭ قايتا ورلەۋى" دەدىڭىز. ەلىمىزدە ءدىندارلار، مەشىتتەر، ءدىني ءبىلىم بەرەتىن مەكەمەلەر سانى ارتىپ كەلەدى. بۇل - وبەكتيۆتى جاعداي. ال مەملەكەتكە قارسى ماقسات پەن ۇرانداردى ۇستاناتىن، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ فورماسى مەن سيپاتىن وزگەرتكىسى كەلەتىن، قوعامعا جىك سالاتىن ءدىني اعىمدارعا قالاي تويتارىس بەرۋگە بولادى؟ وسىعان بايلانىستى  ۆاحاببيزم نەمەسە سالافيزم جولىن ۇستانۋشىلار جونىندە ءجيى ايتىلادى. ءبىزدىڭ قوعام سانامىزعا جات وسى تەكتەس دەسترۋكتيۆتى دۇنيەتانىمنىڭ ەنۋىنە نە سەبەپتى دايىن بولماي شىقتى؟

- وتە ورىندى سۇراق. ءبىز مىنا نارسەنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك: كەڭەس وكىمەتىنىڭ بىرنەشە ونجىلدىقتارىندا ەلىمىزدە ءدىندى تەرىستەۋ احۋالى  ۇستەمدىك قۇردى، جالپىعا ورتاق اتەيزم ءداۋىرى ءوتتى. 1921 جىلى كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بي، يمام، يشان، حازىرەت، مۇفتيلەر سايلاۋعا قاتىسۋدان شەتتەتىلىپ، كوپتەگەن قۇقىقتاردان ايىرىلدى. 1926 جىلدان باستاپ، رەسمي قۇجاتتاردا مۇسىلماندىقتىڭ "انتيكەڭەستىك سيپاتى" جونىندەگى تەزيس پايدا بولدى. ال 1927 جىلدان باستاپ،  "دىنگە قارسى ۇگىت-ناسيحات" قانا ەمەس، ءتىپتى "يسلاممەن كۇرەس شارالارى" دا قولعا الىنا باستادى.

وسىنىڭ كەسىرىنەن وزگە دە ءدىن وكىلدەرى سياقتى يسلام ءدىني قىزمەتكەرلەرى دە قاتىگەزدىكپەن رەپرەسسياعا ۇشىراپ، كوپتەگەن مەشىتتەر پەن  شىركەۋلەر جابىلدى نەمەسە قيراتىلدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا مەملەكەت پوزيتسياسىنا وزگەرىس ەنىپ، ورتالىعى تاشكەنت بوپ بەكىتىلگەن ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ ءدىني باسقارماسى قۇرىلدى. 1961 جىلى قازاقستاندا تىركەلگەن مەشىتىمەن قوسقاندا، 25 قاۋىمداستىق بولعان. بۇدان باسقا 60 تىركەلمەگەن قاۋىمداستىق جانە 500 تىركەلمەگەن مولدا بولعان. سولاردىڭ ءبىرى، ايتا كەتەيىن، مەنىڭ اتام ەدى.

1989 جىلى رەسپۋبليكادا رەسمي تىركەلگەن 59 مەشىت بولدى. 
ارينە، ەگەمەندىك جاريالانعان سوڭ جانە قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى قۇرىلعان سوڭ، مەشىت سانى گەومەتريالىق پروگرەسسيامەن وسە باستادى. مۇنداعى الاڭ تۋعىزاتىن ءبىر ماسەلە  - ەلىمىزدىڭ تەرريتورياسىنا يسلام اتىن جامىلىپ حالقىمىز ءۇشىن ءداستۇرلى ەمەس ءدىندى ناسيحاتتايتىن ميسسيونەرلەر ەنە باستادى. مىسالى، سالافيزم ارابتار مەن تۇرىكتەردىڭ شايقاسى كەزىندە (وسمان يمپەرياسى) پايدا بولعان. بۇل كۇرەستىڭ قازىرگى كۇنى دە ارابتار تاراپىنان بىزگە جات ءدىني قۇندىلىقتاردى تىقپالاۋ جانە ءوزىمىزدىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارىمىزدى مانسۇقتاۋدى تالاپ ەتۋىمەن جالعاسىپ جاتقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. قازاقتار ارقاشان دا مۇسىلماندىقتى دۇرىس ۇستانعان. سان عاسىرلاردان بەرى، ارىدەن تارقاتساق، تاڭ يمپەرياسى مەن اراب حاليفاتىنىڭ اسكەرلەرى اراسىندا بولعان ايگىلى اتلاح شايقاسى كەزىنەن باستاپ، يسلام  كوشپەلى قازاقتاردىڭ رۋحى مەن ساناسىنا باياۋ، بىراق ايقىن ءسىڭدى. قۇجاتتىق كۋالەرگە سۇيەنسەك، ءىح عاسىردىڭ اياعىندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىندا العاشقى مەشىتتەر پايدا بولعان. ح عاسىردىڭ ورتاسىندا يسلام قاراحان قاعاناتىنىڭ مەملەكەتتىك دىنىنە اينالادى. بۇل ايماق تاريحىنداعى اڭىزعا اينالعان جىلدار ەدى! وكىنىشكە قاراي، شىنتۋايتىندا جاسامپاز تۇلعا بولىپ سانالاتىن سول قاراحان اۋلەتىنىڭ ءبىر وكىلى بوعرا حاننىڭ ءرولى تۋرالى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىز دە، ءبىلىمىمىز دە ءالى كۇنگە وتە ماردىمسىز. يسلامنىڭ ەنۋى ەجەلگى تۇركى رۋنيكالىق جازۋىن اراب گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا جازۋ ءتۇرى ىعىستىرىپ شىعارۋىنا الىپ كەلدى. IX-X عاسىرلاردا ورتالىق ازيادا جانە وڭتۇستىك قازاقستاندا سوپىلىق ءىلىم قانات جايدى.

ەلىمىزدىڭ  تەرريتورياسىندا ءتۇرلى سوپىلىق مەكتەپتەر مەن وردەندەر ارەكەت ەتتى. كوشپەلى تۇركىلەر اراسىنداعى يسلامدانۋدىڭ ەرەكشەلىگى يسلامعا دەيىنگى ءداستۇرلى ەلەمەنتتەر مەن سوپىلىق داستۇرلەردىڭ ۇيلەسىمدى بىرلىگىندە جاتتى. سوپىلىقتاعى تۇركى ءداستۇرىنىڭ كوشباسشىسى رەتىندە احمەت ياسساۋي "كەمەل ادام"(اۋليە) كونتسەپتسياسىن جارقىراتىپ جۇزەگە اسىردى. مىنە، ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى تاعى دا ءبىر ۇلى تۇلعا! ول ءوز اۋقىمى جاعىنان سەپتۋاگينت قايراتكەرلەرىنە پارا-بار تۇلعا! وسىنىڭ ناتيجەسىندە يسلام التىن وردانىڭ دا رەسمي دىنىنە اينالدى. ءيا، ولاردىڭ يسلامدى قابىلداۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس. بۇل يسلامنان ءوز دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسىن، وزىندىك عارىشىن كورگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ سانالى تاڭداۋى بولدى. ءدال سول ۋاقىتتاردان باستاپ قازاقستان يسلام وركەنيەتى كەڭىستىگىندە بولىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ اقىن-جىراۋلارىمىز، عالىمدارىمىز، سال-سەرىلەرىمىز، ت.ب. تۇلعالارىمىز ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە جاي عانا اقىن نەمەسە قاراپايىم عالىم ەمەس، ءدىننىڭ بىلگىرلەرى بولدى. ۇلى دالادان شىققان رۋحاني تۇلعالار مەن ۇستازداردىڭ ءدىني تانىمى كەڭ بولدى، ولار ءدىننىڭ قىر-سىرىن مەڭگەردى، يسلام الەمىنىڭ كوپتەگەن رۋحاني-مادەني ورتالىقتارىمەن تىعىز بايلانىستا بولدى. بابالار شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ ارقىلى بۇعان انىق كوز جەتكىزۋگە بولادى. ارينە، دالا جاعدايىنداعى دامۋ ءبىلىم اۋەلى حاتقا ءتۇسىپ، سوڭىنان كىتاپحانادان ورىن الاتىن جازباشا تۇردەگى تراكتات ارقىلى بەرىلمەگەنى  تۇسىنىكتى. ءبىلىم مەن تاربيە اۋىز ادەبيەتى، ياعني جىر، ايتىس، داستاندار ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىردى. قازاق حالقىنىڭ ەرەكشەلىگى يسلامنىڭ پوەتيكالىق رۋحىن ساقتاپ قالۋىندا جاتتى. ويتكەنى  پوەزيا  بىلىمدى ساقتاۋدىڭ ءارى كەيىنگىلەرگە جەتكىزۋدىڭ فورماسى بولدى. قازاقستان رەسەيگە قوسىلىپ، بارلىق ايماقتارعا تولىقتاي دەرلىك وتارلىق باقىلاۋ ورناعاننان كەيىن، بۇل بايلانىس السىرەي بەردى. كەشە عانا تابيعي سانالعان سەبەپ-سالدارلىق بايلانىس جوعالىپ، اقپارات پەن ءبىلىم الماسۋدىڭ ءداستۇرى ۇزىلە باستادى. پاتشالىق اكىمشىلىكتىڭ ايماقتى وقشاۋلاۋعا ۇدايى تىرىسۋى مەن «تاتارلىق ۇلگىنى» تاڭۋ تالپىنىستارى، ءدىن قىزمەتكەرلەرى مەن ءدىن عۇلامالار توبىن داعدارىسقا اكەپ سوقتىردى. سول كەزدە قوعامدا قۇران كارىمدى ءوز كوڭىلىنە جاعاتىنداي قىلىپ تاپسىرلەي بەرەتىن «دۇمشە مولدالار» كوبەيە باستادى. مىنە، وسىلار شوقان مەن ابايدىڭ جانە باسقا دا قازاق ويشىلدارى سىنىنىڭ نىساناسىنا  اينالدى. ارينە، كەڭەس ۇكىمەتى ءوز ۇستانىمدارىن بەكىتە ءتۇسۋى ءۇشىن بۇلاردىڭ سىندارىن پايدالانباۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. وسىلايشا، وزدەرىنىڭ «جارقىن بولاشاقتارىنا» دەگەن سوقىر سەنىمىنەن اينىماعان كوممۋنيستەر پاتشالىق رەسەيدىڭ باستاعانىن اياقتاپ بەردى. كەڭەستىك داۋىردە ءدىن ماسەلەسىن ازدى-كوپتى بىلەتىن ادامدار سانى جوقتىڭ قاسى بولدى.
- تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇل ماسەلەنىڭ ايرىقشا ۋشىعا ءتۇسۋى تاڭ قالارلىق ەمەس ەكەن عوي؟!

- ءدال سولاي. العاشقى جىلدارى كەزدەيسوق ادامدار مولدا بولىپ جاتتى. ەلىمىزگە ءتۇرلى ميسسيونەرلەر اعىنى، ءار ءتۇرلى يسلام اعىمدارى مەن جاماعات ەميسسارلارى، ءتىپتى قاراپايىم الاياقتارعا دەيىن اعىلدى. شەتەلدەردەگى يسلام ورتالىقتارىنا وقۋعا كەتكەن جاستاردىڭ دەنى ءدىننىڭ نەگىزى تۇگىل، ءوز وتانىنىڭ تاريحىن بىلە بەرمەيتىن ەدى. مىسىرعا، ساۋد ارابياسىنا، پاكىستانعا، يرانعا وقۋعا كەتكەندەردىڭ كوبىسى تانىمال ءدىني ءبىلىم وردالارىنىڭ ەسىگىن دە كورگەن جوق. كوپشىلىگى جەكەلەگەن جاماعاتتاردىڭ قاراسىن كوبەيتتى. پسيحيكاسى تولىق قالىپتاسپاعان، ءبىلىمى تولىسپاعان جاستار، «كىمنىڭ كىم ەكەنىن» وبەكتيۆتى تۇردە ايقىنداماي جاتىپ، «رۋحاني ۇستازدارى» ۇستانعان ءتۇرلى جاماعاتتاردىڭ جاقتاستارى بولىپ شىعا كەلدى. ولار تەك قانا وزدەرىنىڭ تاپسىرلەۋىندەگى يسلامنىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە سەنىمدى بولدى جانە تەك قانا وزدەرىن عانا اقيقاتتىڭ شىراعىن جاعۋشىلار دەپ سانادى. ول ادامداردىڭ ساناسىنا، ءدىني كوزقاراستارمەن قاتار، سول جەردىڭ مادەنيەتى پەن ءداستۇرى ءسىڭىرىلدى، سونىڭ ىشىندە، كيىم كيۋ ۇلگىسى دە بار. سول سەبەپتەن بولا، سوڭعى كەزدەرى قازاقستاندا حيجاب ماسەلەسى بويىنشا پىكىرتالاستار ءورشىپ تۇر. سول ميسسيونەرلەر مەن كەشەگى مەدرەسە شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە ءسالافيزمدى ۇستانۋشىلار از بولعان جوق. قازاقستانعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ولار يسلامدى وسى كوزقاراس تۇرعىسىنان ۋاعىزدادى. دەگەنمەن، ءبىر نارسەنى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك، سالافيزم - بۇل يدەولوگيا مەن رۋحاني دوگما عانا ەمەس، ناقتى تاجىريبە: تاۋەلدى جاقتاستار توپتاستىرۋ، مەملەكەتكە قارسى شىعۋ، وتە قاتىگەز  ارى سيپاتى جاعىنان دورەكى ارەكەتتەرگە بارۋ. سالافيلەردىڭ قيىن جاعدايدان شىعۋ مەن قارسىلىقتار جاساۋ جونىنەن اسا مول تاجىريبەلەرى بار. ولار ءوز يدەيالارىن ناسيحاتتاۋ ءۇشىن ادەيى اۋلاقتاعى مەشىتتەردى، شالعايداعى قاڭىراعان اۋىلداردى، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق جاعىنان ناشار اۋدانداردى تاڭدادى. ولار «رەسمي يسلامنىڭ» تەولوگيالىق دايىندىعىنىڭ السىزدىگىن، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قاپەرسىزدىكتەرىن، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جانە باسقا دا سىرقاۋلارىن شەبەر پايدالانىپ، ۇنەمى ءوز جەلىلەرىن كەڭەيتىپ وتىردى. ءيا، جەلى، ويتكەنى ولاردىڭ ۆەرتيكال تۇردە ۇيىمداسقان قۇرىلىمى بار دەۋگە قازىرشە كەلمەيدى. ءسالافيزمنىڭ ەميسسارلارى شەتەلدەن كومەك الىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار، وزدەرىن ەل ىشىندە قارجىلاندىرۋدىڭ جەلىسىن قالىپتاستىرا الدى. ولار ءدىني ادەبيەتتەردى اۋداردى، تاراتتى، ۆەب-سايتتار اشتى. «رەسمي يسلامنىڭ» وكىلدەرى رۋحاني-مادەني بايلانىستارىن كەڭەيتە الماي جاتقاندا، يسلام راديكالدارى رەسەيدەگى، اۋعانستانداعى، پاكىستانداعى، اراب ەلدەرىندەگى ورتالىقتارمەن تۇراقتى قارىم-قاتىناس ورناتتى...

- سوندا ءسالافيزمنىڭ مازمۇنى مەن مانە نەدە؟ ولاردىڭ نەگىزگى قاعيدالارى قانداي؟

- ەگەر باقىلاۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى يسلامدى اراب رۋحىنىڭ كەرەمەت تالپىنىسىمەن بايلانىستا تۋىنداعان رەنەسسانستىق قۇبىلىس دەپ ساناسا، ءسالافيزمنىڭ پايدا بولۋى، كەرىسىنشە، كۇيزەلىستىك قۇبىلىس. سالافيزم - يسلام تاريحىنداعى اپوكاليپتيكالىق كۇڭگىرت دۇنيەتانىم زامانىنىڭ تۋىندىسى. بۇل وزىنشە ءبىر، بۇعاۋلانعان، جابىرلەنگەن اراب ساناسى جايىنان اقپارات بەرەتىن ۋاقىت كاپسۋلاسى ىسپەتتەس. سالافيتتەردىڭ باستاماشىسى ءارى قوزعاۋشىسى شەيح يبن تايميا (1263-1328) بولدى. وسى ءبىر تۇنەكتى تۇلعا سول كەزدەگى  تۇرىك-موڭعولداردىڭ حۋلاگۋ ۇلىسىنىڭ قاراماعىندا بولعان سولتۇستىك سيريادا تۋىپ-وسكەن. ول كەشەگى دامىعان يسلام مەملەكەتتەرىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىنىڭ قۇلاۋىنا، قالالاردىڭ، اۋىلداردىڭ بۇزىلۋىنا، ءبۇتىن ءبىر اۋماقتاردىڭ  بوس قالۋىنا، يسلام عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ قۇلدىراۋىنا كۋاگەر بولدى. سودان يبن تايميا جانە ونىڭ زامانداستارى موڭعولدار باسقىنشىلىعىن «قۇدايدىڭ قارعىسى»، «اقىر زامان»، «كۇنالار ءۇشىن جازا» رەتىندە قابىلدادى. شەيح پەن ونىڭ جاقتاستارى وسىنىڭ ءبارى بيلىكتەگىلەردىڭ "اقيقي يسلامنان" الشاقتاپ، "شىققان باستاۋلارىن ۇمىتقاننان" دەپ سانادى. ويتكەنى، ادامدار "تۋرا جولدا" بولعان كەزدە اراب الەمى كەڭىپ، الەمدى جاۋلاماپ پا ەدى؟!. ەندەشە، "قاينار باستاۋىمىزعا", پايعامبار (س.ع.س.) مەن ونىڭ ءتورت حاليفىنىڭ زامانىنا قايتا ورالۋىمىز كەرەك دەپ سانادى ولار. وسىلايشا، وسى ءدىني باعىتتىڭ يدەولوگيالىق بازاسىنىڭ نەگىزى بولىپ تاريحي ۋتوپيزم مەن وتكەندى سىني تۇرعىدان قابىلدامايتىن تۇسىنىك قالاندى.  انىعىن ايتقاندا، كەز كەلگەن ۋاقىتتاعى بارلىق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار وسى جولمەن جۇرگەن. بىراق، تاعدىردىڭ تالكەگى بولار، ارابتاردىڭ سول ساتتەگى ءدىني ساناسى جاپپاي، وبىر، توتالدى سانا بولدى. سوعان سايكەس، ازاتتىق قوزعالىس ءدىننىڭ اتىن بەرىك جامىلدى. 
ال، "سالاف" ءسوزىنىڭ ماعىناسى «اۋەلگى بابالار» دەگەندى بىلدىرەدى. العاشقى سالافيتتەر جانە ونىڭ سانسىز ءىزباسارلارى، ءوزارا جاۋلاسقانىنا قاراماستان، نەگىزگى ءۇش قاعيداعا يمانداي سەندى:  تاۋحيد - بىرقۇدايلىقتى قاتاڭ ۇستانۋ; بيدعا - دىندەگى جاڭالىقتاردان باس تارتۋ; تاحليدكە  (قانداي دا ءبىر يسلام مەكتەبىنىڭ نەمەسە بەدەلدى عالىمنىڭ ءىزىن قۋعا) قارسىلىق. سالافيلەر ءدىندى يسلام الەمىندەگى ءتۇرلى حالىقتىڭ ەتنومادەني، تاريحي جانە وزگە دە ەرەكشەلىكتەرىنە نەگىزدەلگەن بارلىق «جات»، «كىرمە» تۇسىنىكتەر مەن تاجىريبەلەردەن تازارتۋ جولىندا جويقىن كۇرەس جۇرگىزۋدى وزدەرىنە ماقسات ەتىپ قويدى.  سالافيزم يسلامداعى بارلىق جاڭالىقتان باس تارتۋدى، اۋەلگى دوگمالارعا قايتا ورالىپ، ونىڭ قاتاڭ تۇردە، دالمە-ءدال  ورىندالۋىن تالاپ ەتتى. دامۋدىڭ كەز-كەلگەن تۇرىنە جول جوق. بۇل بىزگە قولدانۋعا بولمايتىن نارسە، ويتكەنى مۇنداي جاعدايدا پروگرەسستەن باس تارتۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. سالافيزم جيھاد ۇعىمىن بۇرمالاپ، ونى قارۋلى كۇرەس رەتىندە، بىرجاقتى عانا تاپسىرلەيدى. سونداي-اق، ولار بۇل كۇرەستى بارلىق مۇسىلمانداردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ جالعىز، ءارى شىنايى فورماسى رەتىندە  قوعامعا تاڭىپ وتىر.  ال جيھادتىڭ ءداستۇرلى ماعىناسى - ءوزىڭنىڭ ءناپساني كەم-كەتىكتەرىڭمەن كۇرەسۋ. ءاۋ باستان-اق دوگماتيزمى مەن راديكاليزمى ءۇشىن سىنعا الىنعان سالافيلەر، اللا مەن ادام اراسىنداعى كەز-كەلگەن «دانەكەرلىكتى» جوققا شىعارادى. وسىلايشا بارلىق سۇننيتتىك مازحابتارمەن قاقتىعىسقا تۇسەدى.
قازاقستان مەن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ءۇشىن يسلامنىڭ ءداستۇرلى فورماسى قورشاعان الەمدى ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدا قابىلداۋدى باعدار ەتكەن حانافيتتىك مازحاب پەن دالالىقتاردىڭ اتا-بابالارىنا دەگەن كيەلى قاتىناسىنان باستاۋ الاتىن اۋليەلەر داستۇرىنە نەگىزدەلگەن «تۇركىلىك» سوپىلىق ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز.

مازحابتى ۇستاناتىن ەلدەر مەن مەملەكەتتەر الەمدىك مادەنيەت پەن عىلىمنىڭ قازىناسىنا قوماقتى ۇلەس قوستى. مىسالى، حانافيزمدە دارىپتەلگەن وي ەركىندىگىنىڭ ناتيجەسىندە ءال-فارابي، يبن سينا سەكىلدى الەمدىك وي-پىكىردىڭ الىپ تۇلعالارى  دۇنيەگە كەلدى.  ولاردىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى تەك يسلام توپىراعىندا وقشاۋلانىپ قالعان جوق. بۇل تۋرالى فرانتسۋز فيلوسوفى الەكساندر كويرە: «مۇسىلماندار لاتىندىق باتىستىڭ ۇستازدارى مەن تاربيەشىلەرى بولدى...»، - دەگەن. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، قازاقتار ءۇشىن ءداستۇرلى حانافي مازحابى ەلدەگى جاڭا ءبىلىمنىڭ كۋلتىن قالىپتاستىرۋدىڭ، كەمەلدەنۋدىڭ جانە  دامىعان مەملەكەتتەر قاۋىمداستىعىنا ۇمتىلۋدىڭ تاماشا يدەولوگيالىق پلاتفورماسى بولىپ تابىلادى.

اتام زاماننان بەرى تىڭ كوزقاراستارعا بەيىم، زياتكەرلىك سۇحباتقا دايىن  ۇلى دالا تۇرعىندارىنا قاتاڭ دوگما مەن ءدىني راديكليزم -  جات قۇبىلىس. سونىمەن بىرگە، ناعىز قازاق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن، جوق دەگەندە جەتى اتاسىنا دەيىن ءبىلۋى ءتيىس، ال سالافيزم بولسا قازاق حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنا (ولگەنگە قۇران باعىشتاۋ، ارۋاققا سەنۋ جانە ت.ب.) ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. دالالىقتاردىڭ ءدىندى سوقىر سەنىم ەتكىسى كەلەتىندەردى سىناعانى جونىندە قازاق اۋىز ادەبيەتىنەن نەبىر ۇلگىلەر كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى، بيىل تۋعانىنا 170 جىل تولاتىن قاشاعاننىڭ كەرەمەت تەرمەسى بار. ول اۋەز بەن دومبىرانى يسلامعا جات دەپ سانايتىن سالافيگە ايبارلى تويتارىس بەرەدى. مۇمكىن، سالافيلەردىڭ سوپىلاردى وزدەرىنىڭ نەگىزگى باسەكەلەسى سانايتىنى تەگىن ەمەس شىعار. ولار يسلامعا جاڭاشىلدىق اكەلدى دەپ ايىپتاعان ءتۇرلى سوپىلىق وردەندەر سالافيلەر سىنىنىڭ نەگىزگى نىساناسىنا اينالدى. بۇدان باسقا، ولار ءوز ۋاجدەرىندە قۇران مەن سۇننەتتىڭ دالمە-ءدال تۇسىنىگىنە سۇيەنۋ جانە ولاردى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن اقىلدىڭ دالەلى مەن قيسىننىڭ تاسىلدەرىن پايدالانباۋ كەرەك دەپ سانادى. سالافيلەر بۇل قىلىقتارىن «ادامنىڭ اقىلى شەكتەۋلى، ال قاسيەتتى جازبا اللانىڭ تىكەلەي ءسوزى» دەپ ءتۇسىندىردى. ولاردىڭ ويىنشا، اۋليە اتا-بابالارىمىزدىڭ، باسقا دا وتكەندەرىمىزدىڭ قابىرىنە زيارات ەتۋ مەن ولارعا قۇران باعىشتاۋ - بىرقۇدايلىق قاعيداسىنان اۋىتقۋ دەپ سانالادى.  
- سوندا سالافيلەر بارلىق ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى جوققا شىعاراتىن امبەباپشىلار بولعانى ما؟

- بۇل سولاي. ءتىپتى، سالافيلەر اراب ءداستۇرىنىڭ وزىنە قارسى. شىن مانىندە «فۋندامەنتاليستەر» عاسىرلار بويى الەمدەگى بارلىق مۇسىلماندار قاتەلەسىپ كەلدى، ولاردىڭ ىشىندە ەشقانداي دا جوعارى ءبىلىمدى عالىمدار مەن ويشىلدار بولعان ەمەس دەگەندى ايتادى. وسىلايشا، ولار عىلىم مەن مادەنيەتتەگى يسلام وركەنيەتىنىڭ بارلىق جەتىستىكتەرىن مانسۇقتايدى. سوڭعى كەزدە پايدا بولعان يسلامدى «تازارتۋعا» قۇلىقتى راديكالدى سەكتالار وزدەرىن اقيقاتتى قالپىنا كەلتىرۋشىلەرمىز دەگەنگە سەنەدى. الايدا، تەكسەرەر بولساق، ولاردىڭ عاسىرلار بويى مىزعىماي تۇرعان مازحابتاردى، قاسيەتتى قۇراندى ءوز بەتىنشە، ءبىر ساتتىك ءوز پايدالارىنا بەيىمدەپ تاپسىرلەۋ تاسىلىمەن تۇزەتكىسى كەلەتىنىن كورۋگە بولادى. سالافيزم وزگە دىندەردى دە (پراۆوسلاۆيە، ت.ب.) جانە ءوز تۇسىنىكتەرىندەگى دىننەن باسقانىڭ ءبارىن ءبارىن (سوپىلىق، حانافي ماسحابى)  تەرىسكە شىعارادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، سالافيزم دوكتريناسى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن داستۇرىنە قارسى تۇر جانە وپپوزيتسيالىق كەرەعارلىقتا.

- ءسىز، سالافيزم ارابتار مەن تۇركىلەردىڭ شايقاسى كەزىندە پايدا بولدى دەپ ايتقان ەدىڭىز. كەبىرەۋلەر ارابتار ورتالىق ازياعا ءتارتىپ ورناتۋعا تىرىسىپ، ايماققا جات ءدىني قۇندىلىقتاردى تىقپالاپ، ءبىزدىڭ  ءتول تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدەن باس تارتۋىمىز ءۇشىن قولىنان كەلگەنىن ءبارىن جاساۋىنان الدەبىر ەسە قايتارۋ (رەۆانش) كورىنىسىن كورگىسى كەلەتىن سەكىلدى.. وسى جونىندە، ءسىز نە ايتاسىز؟

- مەن قاستاندىقتار تەورياسىنىڭ جاقتاسى ەمەسپىن. الايدا، ەگەر بولىپ جاتقان ۇدەرىسكە تاريحي-مادەني، گەوساياسي كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراساق، وندا كەيبىر ۇقساستىقتار كوزگە ۇرادى. ءوزىڭىز ويلاڭىز، اراب الەمىندەگى ءسالافيزمنىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۇركى-مونعول شاپقىنشىلىعىنا قارسى تۇرۋ داۋىرىمەن بايلانىستى بولدى. بۇل XIII-XIV عاسىرلار! يلحان (حۋلاگۋيد) ديناستياسىنىڭ كۇيرەۋىنەن كەيىن تاريح ساحناسىنا باسقا تۇرىك-وسماندار شىقتى. ولاردىڭ ايماقتاعى، سونىڭ ىشىندە ارابتارعا ۇستەمدىگى XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جالعاستى. ءسالافيزمنىڭ ەكىنشى جانە ونىڭ قاتال اعىمى - ءۆاحاببيزمنىڭ بۇرق ەتە قالۋى ناق وسى وسماندىق بيلىكپەن بايلانىستى.
سول كەزدە ۆاححابيزم ارابتاردىڭ تۇرىكتەرگە قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا جانە بىرىگۋ تەندەنتسياسىنا يدەولوگيالىق نەگىز بولدى. ءۆاحاببيزمنىڭ يدەيالارى مەن تاجىريبەسىندە ونىڭ شيتتىككە قارسى، سوپىلىققا قارسى مازمۇنى بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇردى. وقيعالاردىڭ بارىسى كورسەتكەندەي، ۆاححابيتتەردىڭ «تۇركى» يسلامىنا قارسى كوتەرىلىسى ءدىن شەڭبەرىنەن شىعىپ، اسكەري-ساياسي سيپاتقا يە بولدى. ۆاححابيزم ارابياداعى تۇرىك بيلىگىنە قارسى  اراب ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ  بەلگىسىنە اينالدى. قوزعالىستى قابىل ەتكەن حانزادا ابدەل ازيز يبن ساۋد ساۋد اراۆياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە ەڭ العاشقى كورولى بولدى (1932-1953). وسىلايشا،  ۆاححابيزم وسى ەلدە ۇستەمدىك ەتۋشى يسلام دوكتريناسىنا اينالدى. شەتەلدىك باسقىنشىلىققا قارسى اراب قوزعالىسىنىڭ قاشان دا ءدىني سيپاتتا بولعانى جاسىرىن ەمەس. تەك XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا عانا اراب ساياساتكەرلەرىنىڭ  سوزدىك قورىندا «وتان» ءسوزى پايدا بولىپ، بۇل قۇبىلىس كەيىننەن اراب الەمىنىڭ بىرقاتار تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە ءبولىنۋىن ايقىندادى. اراب الەمىندەگى ءدال وسى  ەتنيكالىق، ۇلت-ازاتتىق فورماتتىڭ اۋقىمدى  كورىنىس تابۋىنا  ەۋروپاداعى ۇدەرىستەر (ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىس پروتسەسىنىڭ باستالۋى، شىعىس جانە وڭتۇستىك ەۋروپاداعى ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە ۇمتىلىسى، ت.ب.) اسەر ەتتى. وسمان بيلىگىنە قارسى قوزعالىستىڭ شوعىرلانۋىنا وسى يمپەريانى بولشەكتەۋگە جانە «اراب ءبالىشىن» بولىسۋگە قۇلىقتى بولىپ وتىرعان باتىستىق دەرجاۆالاردىڭ ءرولى دە ەرەكشە بولدى. وسى ايماقتاعى اعىلشىندار مەن امەريكاندىقتاردىڭ بەلسەندىلىگى اراب الەمىن «وسمان ەزگىسىنەن ازات ەتۋ» دەگەن ىزگى ماقساتتى كوزدەمەگەنى ايقىن. ايماقتاعى مۇنايدىڭ مول قورى ۇلكەن گەوساياسي ويىندا الدەقايدا ماڭىزدى ءۋاج ەدى. سول سەبەپتەن، قازىرگى تاڭدا ءسالافيزمنىڭ  بىزدىڭ ەلىمىزدىڭ مۇنايى، رەسۋرسى، تەرريتورياسى ءۇشىن گەوساياسي كۇرەستەگى قۇرال  ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال.

بارماق شاينايتىن ءبىر جايت - بۇل كۇرەسكە ەڭ الدىمەن جاستارىمىزدىڭ جەگىلۋى.  بۇنىڭ ءبىر سەبەبى، دىننەن حابارى از، ۇشقارىلىققا، ابسوليۋتيزمگە بەيىم جاستاردىڭ شەتەلدىك ميسسيونەرلەر ناسيحاتتايتىن جات يدەيالار ىقپالىنا تەز ءتۇسىپ قالۋىندا.  وسىعان بايلانىستى، ءبىزدىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارىمىزدىڭ ءبىرى - ءدىني ساۋاتتىلىقتىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋ جانە يسلامنىڭ شىنايى قۇندىلىقتارىن تۇسىندىرە ءبىلۋ.

قالاي بولعاندا دا، قازىرگى تاڭدا تاريح ءبىزدىڭ ءوز تاعدىرىمىزدىڭ قوجاسى، ءارى الەمدىك تاريحتىڭ سۋبەكتىسى بولۋ ءۇشىن، ءوز وركەنيەتىمىزگە جاڭا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. الەمدىك مۇحيتقا جولى تۇيىق كونتينەنتالدى قازاقستان ءۇشىن مادەني، اقپاراتتىق جانە قارجىلىق «مۇحيتقا» جالعاسۋدان باسقا جول جوق. ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى ساقتاپ قالۋىمىزدىڭ شارتى دا وسى. ال بىزگە بازبىرەۋلەر: جاقسى مۇسىلمان بولىپ، ۇلكەن ۇممەتتىڭ بولشەگى بولساڭدار جەتكىلىكتى دەيدى. بىراق، بۇل جەتكىلىكسىز...
كوپتەگەن ەلدەر مەن ءتۇرلى دىندەردىڭ تاريحى قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جانە رۋحاني پروگرەسى تەك جاڭاشىلدىق پەن جاڭا ءبىلىم ارقىلى عانا جۇزەگە اساتىنىن دالەلدەپ وتىر. وتكەنگە قايتا ورالۋعا تىرىسۋ، دامۋدا كەنجەلەپ قالۋ ەرتە مە كەش پە توقىراۋعا، داعدارىسقا، اقىر اياعىندا، ۇلتتىڭ تاريحي جەڭىلىسىنە اكەلىپ سوقتىرادى. سالافيزم جانە سول تەكتەس ءدىني دوكترينالار قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسىنە سايكەس كەلۋى كۇماندى. ءبىز قازىر ءسالافيزمنىڭ كوزسىز شىلاۋىندا جۇرگەندەردىڭ عىلىم مەن تەحنيكانىڭ جەتىستىكتەرىنەن باس تارتۋعا شاقىراتىنىن كورىپ وتىرمىز. راديكالدى ءدىني اعىمنىڭ جەتەگىندەگىلەردىڭ (يسلامدىق جانە حريستياندىق) ءتىپتى بالالارعا ۆاكتسينا ەگۋدەن دە باس تارتۋعا شاقىراتىن جانە ت.ب. سوراقى جاعدايلارى دا بار. مۇنداي كورىنىستەرگە ءبىزدىڭ قوعام قاتاڭ تويتارىس بەرۋى ءتيىس.
سىرتقى ىقپالعا قارسى تۇرۋدىڭ ەڭ جاقسى امالى - ءوز-وزىڭمەن بولۋ. ۋاقىتپەن ۇيلەسىمدىلىك تاۋىپ، قاتار جۇرەتىن ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز، تاريحىمىز، ءداستۇرىمىز، ءتىلىمىز بەن اتا-بابامىزدىڭ ءدىنى،  بارلىعىمىزدى بىرىكتىرىپ تۇرعان ۇلكەن ارمانىمىز، ۇلكەن ىزگى مۇراتىمىز ءبىزدىڭ  تاريح تولقىنىندا جۇتىلىپ، قۇرىپ كەتپەۋىمىزدىڭ كەپىلى بولماق.

-اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

دايىنداعان دياس قۇسايىنوۆ

«ليتەر» گازەتى

اۋدارعان تەمىر جۇمان