«Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ»
Абай.

Әрбір халықтың ұлт болып, қалыпты өмір сүруі, дамуы үшін оның өміршеңдігін қамтамасыз ететін рухани ұстындар, тіреуіштер керек. Онсыз қазіргі жаһандану заманында ұлттың ұлт болып өмір сүруі қиын болып бара жатыр. Ұлттық құндылықтарымен өмір сүріп, ұлттық болмысын сақтай білген халықтар ғана ұлт болып, мемлекет болып өмір сүріп жатқан жайы бар. Мысалы, қытайлар Конфуцийді, өзбектер Науайды, түркімендер Мақтымқұлыны, қырғыздар «Манас», якуттар «Олонхо» жырларын ұлттық идеологиясының негізі етіп алған. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, сан ғасырлық тарихы бар қазақ поэзиясының шыңына айналған, ұлттық руханиятымыздың жарық жұлдызы атанған Абай да - әрбір қазақ бойын түзер, ойын түзер ұлы тұлға.

Қазіргі әлемдік өркениетте ресми түрді ұлттық идеология жоқ. Жоқ болатын себебі - ұлттық идеология бір ұлтты өзге ұлттардан жоғары қояды; мұның аяғы шовинизмге апарып соқтырады дейді Батыстың ғалымдары. Десек те, ұлттардың болашағына қауіп төніп тұрған қазіргі жаһандану дәуірінде әрбір ұлт өзін-өзі сақтап қалу мақсатымен аты басқаша аталғанымен де іс жүзінде ұлттық идеология саясатын барынша жүргізіп жатқанының куәсі болып отырмыз.

ХХ1 ғасыр жаһандану дәуірінде  оған қарсы бағытталған ұлт-азаттық, дінаралық, әлеуметтік қақтығыстардың күшейе түсуде. Адамзат қоғамын жалпыға ортақ бақытты заманға жеткізбек жаһанданудың жалғасы әлемнің астан-кестеңін шығарып, ойғада  келмеген қауіп-қатерлер алдан шығып жатыр. Тілімізді, ұлттық болмысымызды қалай сақтаймыз деп жүргенде, әлемнің бір шетінде пайда болған  «індет» те жаһанданып,  әлемді жайлап, жалмап  барады. Тәжтажалдан (короновирус) қорыққандар қазір өздерінің жеке ұлт, мемлекет екендері есіне түсіп, өздерін сақтап қалу үшін жаһандық байланыстарын тоқтатып, ұлттық үйлерінің - мемлекеттерінің есік-терезелерін қымтап, ешкімді кіргізбей де, шығармай да өмір сүруге көшіп жатыр.  Басқа түскен ауыр жағдайда не істеуіміз керек, болашағымыз қалай болмақ деген сауалдар күн тәртібінде тұр. 

Міне, осындай ұлттың болашақ тағдыры күн тәртібіне қойылып отырған жағдайда «Бізге казір елді біріктіріп, алдағы нәрселерді шешетін, оған елді жұмылдыра түсетін идеология керек» (Шыңғыс Айтматов). Ұлттық болмысымызды сақтап, басқа алпауыт ұлттардың ассимлиациясына түсіп кетпес үшін арқа тұтар, тірек қылар ұлтымыздың бар болмысын, өзіндік ерекшеліктерін, жақсы жақтарын да, кемшіліктерін де айнаға түсіргендей айқындап берген, адам болып, халық болып қалуымыз үшін не істеп, нені қоюымыз керектігін  айтып, күндей күркіреп, өмірі күңіренумен өткен Ата қазақ Абайдай ұлы тұлға керек. Абайдың ұлылығы сонда, біз қазақ қандай болу керек, ұлт тағдыры қыл үстінде тұрған мынадай қилы заманда өзімізді сақтап қалуымыз үшін не істеуіміз керек деген сауалдарға жауаптың барлығын да Абайдан, оның қаламынан шыққан  176 өлең, 3 поэма, 45 қарасөзден табамыз. Сонымен, қазақтың ұлттық бейнесін Абайдың рухани болмысынан толық көреміз; Абай дегеніміз - қазақ, қазақ дегеніміз - Абай. 

Абай ел болу үшін, өсіп-өркендеу үшін ең алдымен, бірлік керек дейді. Абайды оқиық: 

«Қазақтың бір мақалы: «Өнер алды - бірлік, ырыс алды - тірлік» дейді. Бірлік қандай елде болады, қайтсе тату болады - білмейді. Қазақ ойлайды: бірлік - ат ортақ, ас ортақ, киім ортақ, дәулет ортақ болса екен дейді. Олай болғанда, байлықтан не пайда, кедейліктен не залал? Ағайын құрымай мал іздеп не керек? Жоқ, бірлік - ақылға бірлік, малға бірлік емес. Малыңды беріп отырсаң, атасы басқа, діні басқа, күні басқалар да жалданып бірлік қылады! Бірлік малға сатылса, антұрғандықтың басы осы. Ағайын алмай бірлік қылса керек, сонда әркім несібесін құдайдан тілейді, әйтпесе құдайдан тілемейді, шаруа іздемейді. Әуелі біріне-бірі пәле іздейді. Не түсін, не ажарын, не өкпесін бұлдап, ол болмаса, бір пәле салып, қорғалатып, әйтеуір бірін-бірі алдаудың амалын іздеседі. Мұның қай жерінен бірлік шықты?».

Бірлік - елдің елдігінің басты белгісі. Бірлік жоқ жерде елдің тоз-тозы шығып, мұның аяғы іштей ыдыраушылыққа, қантөгістерге апарып жатқанын бүгінгі өмір де көрсетіп жатыр. Демек, Абай Х1Х ғасырда көтерген ұлттың ұлт болып ұйысып, халықтың халық болып өмір сүруінің бірден-бір шарты болып табылатын аса маңызды мәселені көтеріп, оған дұрыс түсінік беріп отыр. Абай көтерген ұлттық бірлік мәселесі күні бүгінге дейін күн тәртібінде тұр.

Әлеуметтанушы, психолог  ғалымдардың анықтауынша, адамдардың, ұлттың бірлігі ойдың бірлігінен басталады. Ой бірлігі - жалпы бірлік атаулының бастауы. Идеялық  бірлік болса, сөзде де, істе де бірлік болады.   «Бірліктен айырылған ел қаңғып қалады» (Ә. Бөкейханов). Нағыз бірлікке ұлттық, немесе мемлекеттік идеологияның арқасында ғана қол жетеді. Демократиялық қоғам орнатуға кіріскен елімізде идеологиялық жұмыстардың жетімсіздігінен ұлттық бірлікке қол жеткізудің қиын болып жатқанын осылайша түсіндіруге болады.  Абайдың ұлылығы сол, ғылыми жағынан да, жүзеге асыру жағынан да ұлт үшін аса маңызды болуымен бірге аса қиын осы бір мәселенің дұрыс шешімін осыдан бір жарым ғасыр бұрын айтып кетіпті. Абайдың «ақылға бірлік» деп отырғаны ой бірлігі, идея бірлігі бүгінгі қазақ қауымының алдына өткір қойылуда.

Бұл мәселені тәптіштеңкіреп отырғанымыз - халқының боз-тозы шығып жатқанын көріп, күңіренген Абайдың  бұл әлеуметтік дерттің диагнозын дәл қойып, одан шығудың жолын да дұрыс көрсете білуінде екендігіне назар аудару. 

Бұл жерде Абай неге ой бірлігі демей, ақылға бірлік деп отыр? Адамның миында жинақталған білім-ғылымның, ақпараттардың түрліше сыпаттарда болуына байланысты әртүрлі ойлар туындап жатады. Мидың негізгі қызметі -сол мәліметтерді жинақтап, сақтау, ең негізгісі солардың жақсы-жаманын, пайдалы-пайдасызын, зиянды-зиянсызын дегендей, әбден саралап, қорытып, соның тиімдісін адамға, қоғамға ұсынып отыру. Адамның қоғамдық-әлеуметтік қызметіндегі ең маңыздысы осы - ойлау үдерісінің барысында дұрыс идеялардың өмірге келуі. Егер де осы мәселеге қатысты  ақпараттар жоқ, не жетімсіз, не басқа бағыттағы болса, ойлаудың барысында теріс ой қорытындылары шығуы мүмкін. Міне, мидың осы бір аса күрделі қызметі қажетті ақпараттармен толық қамтамасыз етілгенде, білім-ғылыммен қаруланғанда, жүрек жылуына оранғанда барып, дұрыс нәтижелерге қол жеткізетін болады. Адам қажетіне қарай, осы дайын ой қорытындыларын өзі пайдаланады, не болмаса, қажет еткен өзгелерге «ақыл айтып», ұсынып жатады. Қорытылған қажетті ойды біз қазір «идея» деп жүрміз. Абайдың кезінде «ақыл» аталған. Қазір ауызекі тілде көп айтылатыны да, көбіміздің қолымыздан келетіні де  осы - ақыл, ақыл айту. 

Абайдың жолын қуған алашшылдар осы Абай бастаған ұлттық бағытты жалғастырды.  Абай ойдың түзелуі барысында «Сөз түзелді, тыңдаушым, сен де түзел»-деп, халқын тура жолға бағыттаса, «ақылды сөз қылмақ қиын, ақылды сөзді ақылды іс қылмақ одан да қиын» деп білген Ә. Бөкейханов түрлі ойларды қорытып, ұлтқа пайдалы сөзге айналдырдық, ендігі міндет ұлтты жандандыратын сол сөздерді іске айналдырып, жүзеге асыру сендерге аманат деп, кейінгі ұрпаққа үлкен үмітпен қарады. 

Адамның адам болып өмір сүруі үшін екі түрлі азық - тән азығы мен жан азығы керек. Абайша айтсақ,  «Адам ұғылы екі нәрседен: бірі тән, бірі - жан» тұрады. Мұндағы тән азығы адамның биологиялық тіршілігін қамтамасыз етіп отыратын азық-түлік пен ыстық-суықтан қорғайтын киім-кешек болса, жан азығы дегеніміз - оның  қоғамдағы қарым-қатынастарын, өмірлік мақсаттарын айқындап отыратын өмір сүрудің адамгершілік нормалары. Тән азығы негізгі қозғаушы күшке айналса, қоғамды дүниеқоңыздық, жемқорлық, адам адамға қасқыр болып, әділетсіздік, қылмыс жайлайды. Ал жан азығы алға шықса, адамгершілік салтанат құрғанымен де, елді кедейшілік жайлап, күнкөріс қиындайтын болады. Сондықтан да адамның дұрыс өмір сүруі, қоғамның қалыпты дамуы үшін осы екі түрлі - тән азығы мен жан азығының тепе-теңдігін сақтап отырудың маңызы зор.  Абай былай дейді:

«Тәннен жан артық еді, тәнді жанға бас ұрғызса керек еді. Жоқ, біз олай қылмадық, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізде билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен де жақсы қарамадық, көңіл айтып тұрса, сенбедік. 

...Көп заман ескермеген адамнан ол бағанағы өнердің өзінің ең қызықты, қымбатты жерлері жоғала бастайды. Онан соң көп заман өтсе, сол өнерді сақтайтұғын қуаттың өзі де жоғалады.  Онан соң қайта кәсіп қылуға болмайды. 

Бұл қуаттың ішінде үш артық қуат ба, зинһар соны жоғалтып алу жарамас, ол жоғалса, адам  ұғылы  хайуан болды, адамшылықтан шықты» (Жетінші сөз).

Адамзат тарихына көз жіберетін болсақ, осы тепе-теңдіктің сақтала бермегенін көреміз. Ресейдің отары болған Х1Х ғасырдағы қазақ даласында да қоғамдық-әлеуметтік әділетсіздіктер барынша ушығып тұрған еді. Сол әділетсіздіктерді көзімен көріп, түп-тамырын дөп басып, басынан өткерген Абайдың «елім» деп, шырқыраған  жан даусы ХХ1 ғасырға жетіп тұр: 

«Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, 

Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың. 

Жақсы менен жаманды айырмадың, 

Бірі қан, бірі май боп, екі ұртың.

... Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді.

...Бас-басына би болған өңшең қиқым.

...Бірлік жоқ, береке жоқ, шын пейіл жоқ.

...Баста ми, қолда малға талас қылған» (Абай Құнанбаев. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. 1-том, Алматы, «Ғылым», 1977, 50-бет).

«Қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағының, бірінің тілеуін бірі тілеспейтұғынының, рас сөзі аз болатұғынының, қызметке таласқыш болатұғынының, өздерінің жалқау болатұғынының себебі не? Һәмма ғаламға белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған: әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады; әрбір қайратсыз қорқақ, мақтаншақ келеді; әрбір мақтаншақ қорқақ, ақылсыз, надан келеді; әрбір ақылсыз надан, арсыз келеді; әрбір арсыз жалқаудан сұрамсақ, өзі тойымсыз, өнерсіз, ешкімге  достығы  жоқ жандар  шығады.

Мұның бәрі төрт аяқты малды көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан, өзге егін, сауда, өнер, ғылым - солар секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді. Әрбір мал іздеген малым көп болса, өзімдікі де, балаларым да малды болса екен дейді. Ол мал көбейсе, малшыларға бақтырмақ, өздері етке, қымызға тойып, сұлуды жайлап, жүйрікті байлап отырмақ. Қыстауы тарлық қылса, арызы жеткендік, сыйы өткендік, байлық қызметінен біреудің қыстауын сатып алмақ, ептеп алмақ, тартып алмақ. Ол қыстауынан айырылған және біреуге тиіспек, я болмаса орынсыздығынан елден  кетпек - әр қазақтың ойы осы».

Абай осылайша, былығып, бүлініп жатқан қазақ даласындағы жағдайдың не себептен туындап жатқан астарына үңіледі. Осы мәселені Абай төмендегіше түсіндіреді: 

«Жас бала анадан туғанда, екі түрлі мінезбен туады: біреуі - ішсем, жесем, ұйқтасам деп тұрады. Бұлар - тәннің құмары, бұлар болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды. Һәм өзі өспейді, қуат таппайды. Біреуі - білсем екен демеклік. Не көрсе соған талпынып, жалтыр-жұлтыр еткен болса, оған қызығып, аузына салып, дәмін татып қарап, тамағына, бетіне басып қарап, сырнай-керней болса, дауысына ұмтылып, онан ержетіңкірегенде ит үрсе де, мал шуласа да, біреу күлсе де, біреу жыласа да тұра жүгіріп, «ол немене?», «бұл немене?» деп, «ол неге үйтеді?» деп, «бұл неге бүйтеді?» деп, көзі көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап, тыныштық көрмейді. Мұның бәрі - жан құмары, білсем екен, көрсем екен, үйренсем екен деген» (Жетінші сөз). 

Осыдан мың жылдай  уақыт бұрын қазақ даласынан шығып, әлемдік білім-ғылымның шығып, екінші Аристотель атанған Әл-Фараби осы мәселеге  философиялық тұрғыдан келіп: «Әрі мадақтауға, әрі жазғыруға соқтыратын мұндай жағдайлар - үшеу. 

1, Бұл әрекеттер, адамның дене мүшелерін пайдалану үшін керекті әрекеттер, мысалы, орнынан тұру, отыру, көліккемініп жүру, көру, есту үшін керекті әрекеттер.

2, Жан аффектілері. Мысалы, құштарлық, рахат, қуаныш, ашу, қорқыныш, жабырқау, күйіну, қызғаныш және сол сияқтылар. 

3, Ақыл-парасат. Бұл үшіншісі адамның бүкіл өмір бойында болады немесе кейде болып, кейде болмайды» (Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы, «Ғылым», 1975, 5-6 беттер)-тұрғысында сыпаттама берген екен. 

Бұл жерде дала данышпаны - Абайдың Әл-Фарабидің есімін сол кезде естіді ме, естімеді ме, өз кезінде әлемдік білім-ғылымның көшбасшыларының бірі болған ойшылдың еңбектерімен таныс болды ма, болмады ма, ол жағы бізге мәлімсіз; байқап отырғанымыз - ұлылардың ұлы ойларының бір арнадан шығып отырғандығы. Бар айырмашылық жан мәселесіне Ә-Фараби адамның іс-әрекеті тұрғысынан келіп, оны «жан аффектілері» мен «ақыл-парасатқа» бөліп қарастырса, Абай бұл екеуін қосып,  рухани күш беретін «жан  азығы» атаған.

 

«Қырық үшінші сөзде» Абай осы ойларын тағы да нақтылай түсіпті: 

«Адам ұғылы екі нәрседен: бірі - тән, бірі - жан. Ол екеуінің орталарында болған нәрселердің қайсысы жибили, қайсысы кәсіби - оны білмек керек. Ішсем, жесем демектің басы - жибили, ұйықтамақ та соған ұқсайды. Аз ба, көп пе, білсем екен, көрсем екен деген арзу, бұлардың да басы - жибили. 

Ақыл, ғылым - бұлар - кәсіби. Көзбенен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстап, тілмен татып, мұрынмен иіскеп, тыстағы дүниеден хабар алады. Ол хабарлардың ұнамдысы ұнамды қалпыменен, ұнамсызы ұнамсыз қалпыменен, әрнешік өз суретіменен көңілге түседі. Ол көңілге түсіруші бағанағы бес нәрседен өткен соң, оларды жайғастырып көңілде суреттемек. Ол - жанның жибили қуаты дүр». 

Тағы да «Жүректе қайрат болмаса» өлеңінде  «Малда да бар жан мен тән, //Ақыл, сезім болмаса» -деп, жоғарыдағы ойларын нақтылай түседі.

Бұл жерде түсінуге ауырлау болып тұрған  жибили  ішсем, жесем, ұйықтасам, көрсем деген сияқты туа біткен, ал кәсіби  - адамның саналы өміріндегі ойлау арқылы пайда болатын рухани қасиеттер. Өмірде болып жатқан түрлі оқиғалар адамға жағымды, жағымсыз әсер етеді. Ал «хабарлардың ұнамдысы ұнамды қалпыменен» позитив әсер ету барысында адам жанына қуат береді. Абайдың «ұнамсызы ұнамсыз қалпыменен...көңілге түседі» дегенде, келеңсіз жағдайлардың негатив әсер ететіндігін де меңзеп отыр. Өмірде болып жатқан оқиғалардың адамның, қоғамның болашағына тікелей жағымды, жағымсыз әсер ететіндігін сол Х1Х ғасырдың өзінде-ақ айтып, ескертуі Абайдың ұлтының болашағын болжай білген көрегендігінің бір көрінісі болса керек. 

Абай ары қарай айтпақ ойын төмендегіше жалғастырады: «Бір ұмытпастық жақсы нәрседен көңілге жақсы әсер хасил болып, жаман нәрседен көңілге жаман әсер хасил болу секілді нәрселер. Бұл қуаттар әуелде кішкене ғана болады. Ескеріп баққан адам үлкейтіп, ұлғайтып, ол қуаттардың қуатын зорайтады. Ескерусіз қалса, ол қуаттың қайсысы болса да жоғалады, тіпті жоғалмаса да, аз-мәз нәрсе болмаса, үлкен ешнәрсеге жарамайтын болады.

Кімде-кім сырттан естіп білу, көріп білу секілді нәрселерді көбейтіп алса, ол - көп жиғаны бар адам: сынап, орындысын, орынсызын - бәрін де бағанағы жиған нәрселерінен есеп қылып, қарап табады. Бұлай етіп бұл харекетке түсінген адамды ақылды дейміз».

Ақынның ойынша, көпті көрген, көп ізленген, көп нәрсені ойына тоқыған, жақсы мен жаманды ажырата алатын адам - ақылды адам. Ал ақылсыздық - «ойсыз, өнерсіз надан адамның ісі» болса, ақылды -  жан қуаты күшті адам. Ақылсыздық, білімсіздік - адамның қоры. «Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: әуелі - надандық, екіншісі - еріншектік, үшінші - залымдық деп  білесің.

Надандық - білім-ғылымның жоқтығы, дүниеде ешбір нәрсені оларсыз  біліп  болмайды. «Білімсіздік хайуандық  болады».  «Әуелі адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселерменен» (Отыз сегізінші сөз).

Абай әлемде не болып жатқанынан бейхабар халқын өзгелерден қалып қоймас үшін өнер-білімге шақырады. Тіпті, өнер-білімді үйренудің әдістемелік жолдарын да көрсетіп береді:

«Естіген нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі - көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші — сол нәрсені естігенде я көргенде ғибрәтлану керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек; үшінші — сол нәрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші - ой кеселі нәрселерден қашық болу керек. Егер кез болып қалса, салынбау керек. Ой кеселдері: уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға салыну, я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нәрсе - күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нәрселер».

«Ғылым - алланың бір сипаты, ол хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақлық һәм адамдық дүр» (Отыз сегізінші сөз), «Ғылымның бір аты – ақыл» (сонда),  «Әуелі адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселерменен» деп білген Абай елінің ертеңін білім мен ғылыммен байланыстырды; сондықтан да халқын оқуға, білім алуға, ғылымды үйренуге шақырды. «Ғылым» алланың сегіз сипатының бірі екендігін еске салды: «Ғылым - алланың бір сипаты, ол - хақиқат»,  «Ғылымсыз оқыған намаз, тұтқан ораза, қылған хаж, ешбір ғибадат орнына бармайды» (Оныншы сөз). Абайдың  «Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де - ақымақтық» (Он сегізінші сөз), «Ғылым мал табу құралы емес, мал ғылымды дамыту үшін қажет»-дейді.  Демек, ғылым - өмірді танып білудің бірден бір жолы; адам білімдар болған сайын ақиқатқа қарай, яғни, аллаға да жақындай түседі деген сөз. Білім-ғылымның халық өміріндегі мәні мен маңызын осы жолдарды оқығанда, шын мәнінде толық түсінгендей боласыз.

Абайдың «Ғылым таппай, мақтанба» өлеңін кім білмейді. Біз де осы өлеңді жаттап өстік: «Ғылым таппай, мақтанба, Орын таппай баптанба, Құмарланып, шаттанба, Ойнап босқа күлуге...Ғалым болмай, немене, Балалықты қисаңыз. Болмасаң да ұқсап бақ, Бір ғалымды көрсеңіз» (Абай Құнанбаев, Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Бірінші том, Алматы, «Ғылым» баспасы, 1977, 65-66 беттер).

Ақынның «Білімдіден шыққан сөз», «Интернатта оқып жүр», «Ғалымнан надан артпас ұққанменен», «Мен боламын демеңдер», «Түбінде баянды еңбек егін салған», «Жол көрмек, жоба білмек, жиһан кезген», т. б. өлеңдерінде жастарды білім-ғылымға үндеп, оның жақсылыққа бастар бірден бір жол екенін ескертеді.

Ешқандай мектеп көрмеген, оқу бітірмеген, бар болғаны туған халқының ішінде жүріп, оның рухани құндылықтарын көкірегіне тоқи білген дана Абайдың сол кездегі қазақ қоғамын жайлаған рухани дерттерді емдеудің жолдарын көрсете білуі бүгінгі ұрпақтарды таң қалдырады.  Халқының даналығын, ұлтының ұлылығын бойына сіңіре білген ұланғайыр білім иесінің «Жасымда ғылым бар деп, ескермедім» деуінің өзі де Абайдың ұлы тұлғасын байқатса керек: 

«Жасымда ғылым бар деп, ескермедім, 

Пайдасын көре тұра тексермедім. 

Ержеткен соң, түспеді уысыма, 

Қолымды мезгілінен кеш сермедім» (сонда, 43-бет).

     Абай ғылымның не үшін қажет екендігін, оны игерудің оңай жол еместігін ескертеді:

«– Әуелі білмек керек;

– Ғылымды үйренгенде, ақиқат мақсатпен білмек үшін үйрену керек;

– Әрбір хақиқатқа тырысып ыждаһатыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айрылма!

– Білім-ғылымды көбейтуге екі қару бар адамның ішінде: бірі – мұлахаза қылу (ойласу, пікір алмасу), екіншісі – берік мұхафаза қылу (сақтау, қорғау). Бұл екі қуатты зорайту жаһатында болу керек. ... Бұлар зораймай, ғылым зораймайды.

– ... уайымсыз салғырттық деген бір нәрсе бар, зинһар жаным, соған бек сақ бол, әсіресе, әуелі – құданың, екінші – халықтың, үшінші – дәулеттің, төртінші – ғибраттың, бесінші – ақылдың, ардың – бәрінің дұшпаны. Ол бар жерде бұлар болмайды.

– Ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты болады» .

Абайдың «толық адам» ілімінде мінездің орны ерекше. Адамның адамгершілігі, білімдарлығы, сана-сезімі, өмірге көзқарасы оның мінезінен, яғни оның түрлі орталарда, түрлі жағдайларда өзін ұстай білуінен, сөйлей алуынан, іс-әрекеттерінен көрінеді. Мінезсіз адам жоқ. Десек те, білімді, тәрбиелі, парасатты адам қандай да бір қиын жағдай болмасын, бәрін ақылға салып, дұрыс шешім қабылдап, өзін ұстай біледі. Білім, тәрбие арқылы қалыптасқан мәдениеттілік мінез арқылы көрінеді. «Жасынан түсін билеп, сыр бермеген» - нағыз мәдениетті адам. 

Білімсіз, ғылымсыз  адамды  наданға, хайуанға теңеген Абай «Жиырма бесінші сөзін» түгелдей осы мәселеге арнапты: 

«Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек. Оның себебі олар дүниенің тілін білді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көкірек көзің ашылады. Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі оныменен бірдейлік дағуасына кіреді, аса арсыздана жалынбайды...

Орыстың ғылымы, өнері - дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі. Ләкин осы күнде орыс ғылымын баласына үйреткен жандар соның қаруымен тағы қазақты аңдысам екен дейді. Жоқ, олай ниет керек емес. Малды қалай адал еңбек қылғанда табады екен, соны үйретейік, мұны көріп және үйренушілер көбейсе, ұлықсыған орыстардың жұртқа бірдей законы болмаса, законсыз қорлығына көнбес едік...

Турасын ойлағанда, балаңа қатын әперме, енші берме, барыңды салсаң да, балаңа орыстың ғылымын үйрет!» (Жиырма бесінші сөз).

Бұл жердегі Абайдың негізгі ойы - анық: білім де, ғылым да,  өнер де - бәрі- орыста; сондықтан да «орысша оқу керек».  Осы сөз әр кезде әр түрлі түсініліп келді. Десек те осы сөздерді ұлы ақынның тек қана ізгі ойлармен жазғанына күмән келтіруге болмайды.

«Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады. Білімді білсе де, арсыз, қайратсыздығынан ескермей, ұстамай кетеді. Жаманшылыққа бір елігіп кеткен соң, бойын жиып алып кетерлік қайрат қазақта кем болады»-деп, жазады. Осындағы адам баласы көбіне «ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады» деген сөзінің астарына үңіліп көрейік. Адамның миында  алдымен  ой пайда болып, ол қорытылып «ақылға» айналады. Абай ақыл жеткілікті болғанымен, жүректе байлау болмаса,  жүзеге аса бермеуі мүмкін дегенді айтып отыр. Ойшылдың бұл ойлары мына өлеңінде шынайы көркем көрініс тапқан:

«Жүректе қайрат болмаса,  Ұйықтаған ойды кім түртпек.  Ақылға сәуле қонбаса,  Хайуанша жүріп, күнелтпек... Малда да бар жан мен тән,
Ақыл, сезім болмаса. Тіршіліктің несі сән,Тереңге бет қоймаса?
Атымды адам қойған соң, Қайтіп надан болайын? Халқым надан болған соң Қайда барып оңайын?!»

Иә, осы жерде «ақыл» (ой, идея. Д. Ы.)  іске асуы үшін міндетті түрде жүректің сарабынан өтіп, жылуына оранып, қайраттанып, қуаттанып шығуы міндетті. Сонда жүрек кез келген «ақылды» қабылдай бермейді, оларды сүзгіден өткізіп,  бойында жылуы, жігері бар өміршең, тиімділерін ғана қабылдайды.

Адамның дене мүшесі болумен бірге, жүрек ислам дінінде - иманның тұрағы, аллаға сенім мекені, адамның дәні, өзегі саналады. Жаман адамды жүрегі былғанған, имансыз дейді. Абайдың дүниетанымында да жүрек осы тұрғыдан түсініліп, жырға қосылады. Адам жүрек тәрбиесімен жетіледі; жүрегі қандай болса, адамы да сондай. «Иманды адамның жүрегі нұрланып тұрады, ол қайрат пен ақылға бағынбайды, жақсылыққа қуанады, жамандыққа ермейді. Ақиқат аулын тапқан жүрек алдамайды, алаламайды, адалдықтан айнымайды» (Қазақ әдеби тілінің сөздігі. 6 том, Алматы, «Арыс», 2007,  635-бет). 

Жүректің мұндай қасиеттері тәрбиемен қалыптасады. Жақсы тәрбие алған жүректер дұрыс шешімдер қабылдауға көмектессе, «қатып қалған жүректерде» керісінше болады.  Сондықтан да адам өмірінде жас ұрпақ тәрбиесінің, яғни «жүрек тәрбиесінің» маңызы зор. Мұндағы «жүрек тәрбиесі» деп, отырғанымыз - адамгершілік тәрбиесі. Міне, Абай ақыл болғанымен де оны жүрек тәрбиесінсіз жүзеге асырудың мүмкін еместігін тағы да ескертіп отыр.

Кезінде Әл-Фараби адамның ең басты дене мүшесі жүрек деген екен: «Жүрек - басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да - басты мүше; бірақ мұның үстемдігі бірінші емес, екінші, өйткені ол барлық басқа мүшелерді билейтін болса, оның өзін жүрек билейді. Бірақ бұл тек жүрекке қызмет етеді және жүректің табиғи ниетіне қарай, бұған басқа мүшелер қызмет етеді..

(Ми жүректен кейінгі) мүше ретінде (әрекет етеді), басты (мүше) бейімделе алмаған жерде оның орнын басады, оның өкілі болады, әр іске бейімделіп отырады; жүректің ізгі ниеттерін жүзеге асыру ісіне қызмет ету тек қана миға тән қабілет.

Мәселен, жүрек -  ішкі табиғи  жылылықтың көзі...

Ми (мұнда) жүрекке қызмет етеді,  сезімдік жүйкетамырларға өз күшін бойында сақтайтын қуат бітіреді, бұл қуат коректендіруші (күштердің) сезімтал болуына  мүмкіндік береді...

Мидан кейін бауыр, бұдан соң көкбауыр, содан соң жыныс мүшелері...

Үстем күштің мекені - жүректе»  (Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Алматы, 1973, 289-295  беттер).

Ислам әлемінің тағы бір ғұламасы Аид әл-Қарни жүрек туралы былай деп жазып қалдырыпты:   

«Кісідегі бағалы һәм лайықты нәрсе - оның жүрегі. Ол жаратқан туралы біледі, оған ұмтылады және оны сүйеді. Жүрек - иманның және білімнің ошағы... Жүрекке ең қымбыт нәрсе - иман және ақыл-ой тарту етілген, дененің қалған барлық бөліктері оған ереді. Ол оларды қожайын қызметкерлерін пайдаланғандай пайдаланады» (Аид әл-Қарни. Мұңайма! Бақыттың бұлағы және қацғы-мұңның дауасы. Аударған Қанат Сұлтанбекұлы. Алматы, 2019, 152-бет).

Абайдың айтуынша,  сөз «жүректен шықпаса, жүрекке жетпейді»;  «бойда қуат, ойда көз болмаса, ондайларға айтпа сөз»; жүрексіз айтылған сөз - жалған сөз - ондайларға сенбе. 

«Жүрек - теңіз, қызықтың бәрі - асыл тас, Сол қызықсыз өмірде жүрек қалмас. Жүректен қызу-қызба кете қалса, Өзге тәннен еш қызық іс табылмас. Достық, қызық, бар қызық - жүрек ісі, Ар, ұяттың бір ақыл - күзетшісі. Ар мен ұят сынбаса, өзге қылық,  Арын, алқын - бұл күннің мәртебесі»-деп жырлаған ақын жүректің адамның рухани  өміріндегі шешуші рөлін дәл айтып отыр. 

Ақын өз халқының көзі, сезімі, жыршысы дейтін болсақ, өмірдің әділетсіздіктерін қайнаған ішінде жүріп көрген, барынша сезінген ақынның жүрегі -«қырық жамау»:

«Жүрегім менің - қырық жамау, Қиянатшыл дүниеден. Қайтып аман қалсын сау,  Қайтқаннан соң әр неден... Қан жүректі қайғылы-ау, Қайрыла кет сен маған. Қасиетін ойлан-ау, Қам көңілдің тынбаған».

Поэзия - адам жанының сыры, сезімі. Ал осы сыр мен сезімнің ұясы - жүрек. Абай лирикасында  сезім мен сырға толы «жүрек» сөзі жиі қолданылады. Адам «Ақылдың тілін алса, жүрек ұмыт қалады», «Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды» дейтін Абай жүректен жарып шыққан не бір әсем теңеулерді, эпитеттерді, метафораларды шебер қолдану арқылы қазақтың қара сөзіне жан бітіріп, өлеңнің поэтикалық, ойшылдық қуатын күшейтіп, көркемдік кестесін құлпыртып, сөзден сурет салған.  Ақынның бұл сөзді өмірінің соңғы кезеңінде ішіне жиналып қалған мұң-шерін сыртқа шығарған көңіл-күй лирикасында көбірек қолданғаны байқалады. 

Жер бетіндегі тіршілік иесінің барлығы үшін өмір дегеніміз - жетілу жолындағы күрес. Адам өмірінің мақсаты да барлық жағынан да жетіліп, табиғи ортаға бейімделіп, рухани жағынан байып, өміршеңдік қабілетін арттыра түсу. Міне, адамзат қоғамы үшін аса маңызды осы бір мәселе Абайды да толғандырды. Ол ғылым-білім, өнерді үйрену арқылы имандылық ой-өрісті дамытып,  рухани жетілуге басты назарды аударады. Абайдың айтуынша, жан жүректе жайғасқан. Жүрек қандай болса, адам да сондай. Адамның бүкіл тыныс-тіршілігі жүрек арқылы басқарылады. Жүрегі жылы, тәрбиелі болса, ондай адамның ішкі жан дүниесі де - таза; рухани жағынан  жетілген адам өмірде көп қателеспей,  дұрыс өмір сүре алады. Абай адам баласының бақытын оның жүрегінің тазалығымен тығыз байланыстырады. 

Адамның рухани жан дүниесінің мекені саналатын жүрек сөзінің өзі ақын поэзиясында «Жылы жүрек», «Ыстық жүрек», «Қан жүректі», «Жүрегі жұмсақ»,   «Бір жүрек», «Жүрегім менің - қырық жамау», «Жүрек - теңіз», «Ауру жүрек», «Асау жүрек», «Жас жүрегім», «Қайран менің жүрегім», «Жүрегімнің түбіне терең бойла», «Ет жүрексіз», «Жүрегім бойды жылытып», «Күйесің жүрек, күйесің», «Жүрегім, нені сезесің?», «Ынталы жүрек», «Жүректің ақыл суаты», «Жүрегіңе сүңгі де», «Жүрек тербеп», «Жүректегі жазылмай, тағдырдың салдың сызығы», «Жүректі басты, шықпас күн», «Жүрекке мұз боп ерімес», «Жүрегінде жатады өкпе сазы», «Жүрек кетті лүпілдеп», «Жүрегі - айна», «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста», «Шын жүрек - бір жүрек», «Жүрек балқып, игенде», «Жүрегіне от жанып», «Жүрекке ыстық тиіп, салған сайын», «Жүректі түртіп, қозғамай», «Жүректің отын сөндірмес», «Жүрегі жұмсақ», «Жүректің көзі ашылса», «Жүректе айна жоқ болса», «Жас жүректе жанған шақ», «Лүпілдеп жүрегі»,  «Жүрегі елжіреп», «Жүректен қозғайын», «Өртенген жүрекке», «Жүрегім лүпілдеп», «Жүрегім, ойбай, соқпа енді!», «Сорлы жүрек», «Кірлеген жүрек»,  «Ит жүрек»,  «Жау жүрек», «Жалын жүрек»,  «Шын жүрек», «Жүрегім суылдап», «Шошыған жүректі», «Жүректің сөзін сөйле, тіл», «Жас жүрегім қозғалса»,  «Жүрегі - жылы», «Құдай салды жүрекке, «Жалғанда бітпес жараны»,  «Қараңғы түнде қапалық,  «Жүректі басты, шықпас күн», «Үмітсіз өмір бітірді, «Жүрекке мұз боп, ерімес», «Асау жүрек алқынар», «Жүректің отын сөндірмес», «Жүрекке құйылып», «Жүрекпен алысып», «Сенделеді ит жүрек», «Жау жүрек», «Жалын жүрек», «Кірлеген жүрек», «Ынталы жүрек», «Жүректің ақыл суаты», «Жүрегіңе сүңгі де», т. б. тіркестерінде қанат жайып, «жұмбақ адамның» «жүрек түбіне» қарай тереңге тарта береді. Осы бір ғана «жүрек» сөзінің түрліше қолданылуының өзінен-ақ ақынның өзі салған автопортретін де көруге болады.  Абайдың лирикасында «жүректің» көркем де шебер қолданыстарынан мың құбылып, құлпырған сөздің поэтикалық қуатын байқаймыз.

Бұл жердегі ақынның «жүрегі» - философиялық категория. Абай Х1Х ғасырдағы қазақ руханииятында классикалық философияның орнындағы халықтық дүниетаным негізінде еуропалық ілім-білім жетістіктеріне сүйене отырып, адам концепциясын жасады деуге болады. Бұл ретте дана Абай «жүректі» адам болмысының кілті ретінде өте орынды қолдана отырып, жалпы рухани құндылықтар төңірегіндегі зәру проблемаларды терең көтере білген. 

Абай «Он жетінші қара сөзінде» жүректі былайша сөйлетеді: 

«Мен  - адамның денесінің патшасымын, қан менен тарайды, жан менде мекен қылады, менсіз тіршілік жоқ. Жұмсақ төсекте, жылы үйде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып жүрген киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жәйі қандай болып жатыр екен деп ойлатып, жанын ашытып, ұйқысын ашылтып, төсегінде дөңбекшітетұғын - мен. Үлкеннен ұят сақтап, кішіге рақым қылдыратын - мен, бірақ мені таза сақтай алмайды, ақырында қор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жақсылыққа елжіреп, еритұғын - мен, жаманшылықтан жиреніп, тулап кететұғын - мен, әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселеердің барлығы менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не?».

Жүрек жақсы болуы адамның ақылды, қайратты болуымен тікелей байланысты.  «Үш-ақ нәрсе - адамның қасиеті: «Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек». Абайдың жырлауынша, адамды адам қып сақтап қалатын да, өмірдің қандай  тығырықтарынан алып шығатын да  - осы үш қасиет. Осы жолдарды оқығанда, «жүрек көзі ашық» алға үлкен мақсат қойып, таудай талап қылған, айтар сөзін ойланып сөйлеген, істер ісін ақылға салып істеген, өмірді, адамдарды жүрегімен сүйе білгендер ғана сұм жалғанда бақытты өмір сүре алады деген ойлар ойға келеді. 

Тағы бір айта кететін жәйт: Абайдың жолын қуған алашшыл ұлт ақындарының шығармашылығында да «жүрек»  мәселесі күні бүгінге дейін жалғасын тауып, ақындық шабыттың шырқауында жырланып келеді. ХХ ғасырдың басында ұлы Мағжан ақын: «Жүрегім, мен зарлымын жаралыға, Сұм өмір абақты ғой саналыға. Қызыл тіл – қолым емес – кісендеулі, Сондықтан, жаным күйіп, жанады да», «Әлі-ақ кетер жүректен - от, күш - бойдан», «Ессіз жүрек тулады, бермеді ырық, Ақыл сорлы ере алмай, қалды тұрып. Ессіз жүрек, бөгелші бір азырақ, Отыз тұр ғой үңіліп, арты - қырық!», «Сұм жүрек сол қызметімді ақтадың ба?», «Ессіз жүрек аспанға қол сермеді, Ессіз жүрек ақылға жол бермеді», «Мені атама, бұл жүрек - жынды дерсің, Ұмтылған аламын деп, Күнді дерсің»- деп, күңірене келіп: «Дариға, сол күндерде күнім қараң,  Қазақ елі, бір ауыз сөзім саған: Болғайсың сыншы болсаң, әділ сыншы, Кінәні жүрекке қой, қойма маған!»- деп, ақталғандай болыпты.

Өткен ғасырдың екінші жартысында социализмнің барынша салтанат құрып тұрған кезінде адуын ақын М. Мақатаев «Жүрек – жүн, ойым – опат, жанды – жүйем»-деп, ағынан жарылыпты. Мұқағалидың «Жүрек - жүні»  - метафораның ұлғайған түрі; социализмнің  «бақытты заманындағы» саналы адам жүрегінің қандай күйге ұшырағанын әйгілейтін көркем  панно. 

Ақынның жүрегін соншалықты жаралап, «қырық жамау» қылған, «мұз боп, ерімес» қатырып тастаған заман бір жағынан, отарлық саясаттың, екінші жағынан, сауатсыздықтың салдарынан ішкі қайшылықтарының барынша ушыққан, сонымен бірге, тұтас бір халықтың ғасырлар бойы жинақтаған рухани азығының - ұлттық құндылықтарының ығыстырыла бастаған Х1Х ғасырдың екінші жарымы болатын. «Зар заман» ақындары қазақ даласына келген жаманшылықтарды негізінен, отаршылдық саясаттан көрсе, Абай сонымен бірге қазақішілік кемшіліктердің бастауларына  үңіліп, одан шығудың бірден-бір жолы саналылық, оған білім-ғылым арқылы ғана қол жеткізуге болады деп, халқын ағартушылық жолға қарай бастады.

Абайдың өлеңдерінде, қара сөздерінде жиі кездесетін   «Болмыс», «сана», «бес нəрсе», «заман», «жүрек», «ақыл», «ғаделет», «қайрат», «ар-ұят», «иманигүл», «махаббат», «бақыт», «бақ», «толқын», «жаман», «жақсы», «көңіл» тəрізді ұғым сөздер – Абай философиясының кілті» (Д. Амантай. Абай философиясы: шығу тегі, қалыптасуы және дамуы (эссе), «Egemen.kz». 20.02.20).  

«Абайдың өмірі  де қасіретке толы. Мұның ең басты себептерінің бірі - Ұлы Даладағы мыңдаған жылдық тарихи болмыс ырғағының бұзылуынан. Өмір-салттың, саясаттың, мәдениеттің, экономиканың, моральдық-этикалық қарым-қатынастың дәстүрлі ырғағы ішкі сұраныстан емес, сыртқы басқыншы күштің зорлығымен бұзылды. Абайдың қасіреті - осынау тарихи зорлықтың себеп-салдарын өзгеден бұрын, өзгеден терең білуінде. Көріп-біліп отырып, дүлей күштің алдында дәрменсіз. Грек мифологиясындағы көріпкел Кассандра секілді, бәрін біледі, бірақ шарасыз. Оның жанына бататыны тобықтының көрсоқыр пысықайлары жонына үйірген қамшы емес, оның жан-жүрегін қияндағы Петербордан үйірілген қамшы тілімдеген» (А. Сейдімбек. Шығармалары, Астана, 2-том, 666-бет).

«Қалың елім, қазағым, қайран жұртым», «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман», «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек», «Көңлім қайтты достан да, дұшпаннан да», «Байлар жүр жиған малын қорғалатып», «Адасқанның алды  - жөн, арты  - соқпақ», «Жігіттер, ойын - арзан, күлкі - қымбат», «Көжекбайға», «Көкбайға», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Болыс болдым, мінеки», «Мәз болады болысың», «Күлембайға», «Сегіз аяқ», «Бай сейілді», «Ем таба алмай», «Заман ақыр жастары», «Көзінен басқа ойы жоқ», «Дүтбайға», «Жүрегім, нені сезесің», «Болды да партия», «Сұм дүние тонап жатыр, ісің бар ма?», т. б. өлеңдерінде өз заманының кемшіліктері аяусыз сыналады. Осы өлеңдерінің  аттарынан-ақ ақынның елдің ішін жайлаған әлеуметтік дерттерді дөп басып, ащы тілмен түйрей білгенін көреміз:

«Қалың елім, қазағым, қайран жұртым, Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың.  Жақсы мен жаманды айырмадың, Бірі қан, бірі май боп, енді екі ұртың» («Қалың елім, қазағым, қайран жұртым»);

«Ынсап-ұят, ар-намыс, сабыр, талап, Бұларды керек қылмас ешкім қалап. Терең ой, терең ғылым іздемейді, Өтірік пен өсекті жүндей сабап» («Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы»);

«Болыс болдым, мінеки, Бар малымды шығындап. Түйеде қом, атта жал,  Қалмады елге тығындап» («Күлембайға»);

«Тамағы тоқтық, Жұмысы жоқтық -  Аздырар адам баласын. Таласып босқа, Жау болып досқа,   Қор болып, құрып барасың.  Өтірік шағым толды ғой,   Өкінер уақытың болды ғой» («Сегіз аяқ») т.  б. 

Осы жерде Абай өзінің туған халқын не себептен соншалықты жерге тыға  сынаған деген сауал көлденеңдей береді. Сөйтсек, жүрегі «халқым» деп соққан, халқының бойындағы әлеуметтік дерттер жүрегіне салмақ түсіріп, қайғыға батқан, салдарынан рухани дертке ұшырап, ерте қартайып, өмірден ерте өткен ақынның айтуға сана өресі де, аузының батылы да бара бермейтін ащы шындықты айта білуінің өзі ұлы ерлік сияқты. Оның үстіне шырылдаған шындықты ел-жұртының аянышты жағдайына шын жаны ашыған, жанына батып, қайғырған, ұлттық рухпен суғарылған адамның ғана айта алатыны тағы бар. 

Мұндай мысалдарды әлемдік әдебиеттен жиі кездестіруге болады. Арыға бармай-ақ, орыс ақыны М. Ю. Лермонтовтың  «Прощай, немытая Россия, Страна рабов, страна господ, И вы, мундиры голубые, И ты, им преданный народ!»- деген өлең жолдарында бүкіл Ресейдің Х1Х ғасырдағы әлеуметтік бейнесі  барынша шынайы көркем көрініс тапқаны үлкен жетістік деп, бағаланады. Ал Абай болса,  қазақ даласының отаршылдық кезеңдегі рухани құлдырау көрінісін бар шындығымен бейнелеп, әлемдік реализм әдебиетінің классиктерінің қатарында көрінді. 

Шығыстан шыққан атақты гуманистердің бірі  Ж. Руми: «Адамның болмысы – ішінде әр түрлі аңдар мекендейтін орманға ұқсас. Біздің бойымызда таза-лас, жаман-жақсы, имани-хайуани сияқты мыңдаған қасиеттер бар. Егер ішкі жан шаһарында қасқыр үстемдік ете бастаса, адамның қасқырға айналғаны. Жақсылықтар мен жамандықтар да жасырын жолдармен жүрекке келіп, құйылып тұрады. Сәт сайын адамның жүрегінде бір нәрсе бас көтереді. Сол себепті адам кейде жақсы сипатқа, кейде жаман сипатқа айналып отырады» – деген сөздері адам өміріндегі рухани тәрбиенің аса маңызды екендігіне назар аударады. 

Ақын - халқының көзі мен сөзі, құлағы, үні мен сезімі. «Адамшылықтың алды – махаббат, ғаделет, сезім»  деп білетін гумманист Абай елінде өмірдің мәні дүние қуушылық, билікке ұмтылушылық деп түсіну салдарынан болып жатқан небір келеңсіздіктерге шыдай алмай, оларға қарсы бітіспес күрес ашады. «Мыңмен» жалғыз алысқан» ақын ел ішіндегі өрескел қылықтарды барынша сын тезіне салды, «қазақтың қазақтан басқа жауы жоқ»(Жиырма алтыншы сөз)  боп бара жатқанына іштей күйінеді.

Абай қазақ халқын осындай күйге жеткізген үш түрлі жаманшылық туралы ескертеді: 

«Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек. Әуелі  - надандық; екінші - еріншектік, үшінші - залымдық  деп, білесің. 

Надандық - білім-ғылымның жоқтығы, дүниеден ешнәрсені оларсыз біліп болмайды.

Білімсіздік хайуандық болады.

Еріншектік - күллі дүниедегі өнердің дұшпаны.  Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік - бәрі осыдан шығады.

Залымдық - адам баласының дұшпаны. Адам баласына дұшпан болса, адамнан бөлінеді, бір жыртқыш хайуан хисабына қосылады» (Отыз сегізінші сөз). 

Абайдың қазақтың жай-күйін саралаған өлеңдерінде жалпылама сынаушылықтан гөрі, атын атап, түсін түстеген  нақтылылық басым. Жоғарыда аталған өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, мал шашпақтан басқа ұрлық, қулық, арамдық, надан, иттік, сырттансынбақ, қусынбақ, өршілденбек, сұм-сұрқия, қабаған итше, арын сатқан, далақтап, күпілдеп, аузымен орақ орған, күндестік, қыртың, жыртың-жыртың, пыш-пыш, бұтып-шашып, ісіп-кеуіп, арақ ішкен, мас болған, сұрамсақ, кісімсініп, жалтақ-жалтақ, қоразданбақ, ыржаң қақпақ, шалдуарлық, қиянатшыл, салақ, олақ, ойнасшы, керім-кербез, ыржаң-қылжаң ит мінез, күлкішілдік, жалғандық, сабырсыз, арсыз, көрсеқызар, жалмауыз, алтыбақан ала ауыз, арсыздық, еркесіп, қалжаңшылсып, ыржыңдап, оңбаған, антұрған, желіккен, кіржіңдеп, бықсып, томырық, кісімсініп, жалпылдап, бұралып, әсемсіп, білгенсіп, бәлсіп, керенау кердең, антұрған, күлмең қағып, ыржаң-қылжаң, сөзуар, білгіш, законшік, көргіш, бір алдау, жан жалдау, имансыздық, даңғой, сәнқой, керім-кербез, қалжыңбас, күлмеңдеп, жайқаң-қайқаң, қошеметшіл, антұрған, бұлғаң, жылмаң, күндестік, ыржаңдамай, бұраңдап, жылмиған, жалаң-жұлаң, сұм, қу, т. б. сияқты анықтауыш сөздерді жүрек тәрбиесінің жетіспеушілігінен туындайтын мінездің келеңсіз құбылыстарын суреттеуге келгенде, шебер қолданып, айтар ойын бейнелеп көрсетушілік басым. Келтірілген мысал сөздерден ақынның қазақтың сөз байлығын мейлінше меңгергендігі, оған сезім, жан кіргізіп, құбылта, ойната қолданатындығы көрінеді. Бейнелілік, ойлылық жағынан келгенде, Абай қазақ әдебиетінің, оның ішінде поэзиясының Х1Х ғасырда жеткен биігі ретінде жарқырап, бүгінгі қазақ руханиятына нұрын шашып тұр.

Күнделікті өмірде туындап жататын түрлі кемшіліктерді сынап, жақсы нышандарды насихаттап отыратын ақпарат құралдары жоқ кезде ақын өлеңдері дәуір үніне айналды. Тіршіліктің тынымсыз тынысынан туындап жатқан ұлттың болашағына тікелей қатысы бар проблемаларды дер кезінде көтере білуі Абай поэзиясына публицистикалық сарын қосып, оның өміршеңдік сыпатын арттыра түсті.  Шын әдебиет бүгінгі өмірдің өзінен туындап, адам үшін мәңгілік проблемаларды көтеруімен бағалы десек, Абай да осындай биіктен көрінген ұлылардың сапында.

Абайдың ұлылығы сол, ол өз халқының бойындағы кемшіліктерді сынаумен бірге, оны жоюдың жолдарын да көрсете білуінде жатыр.  Ақын адам қайткенде, адам болып, ұлттық болмысын сақтай алады деген мәңгілік сауалға жауап берді; ғасырлар бойы жинақталған адамгершілік нормаларын жүйеге келтіріп, тұтас бір «толық адам» концепциясын жасады

Ақын «Бес нәрседен қашық бол,  Бес нәрсеге асық бол. Адам болам десеңіз...  Өсек, өтірік, мақтаншақ,  Еріншек, бекер мал шашпақ - Бес дұшпаның білсеңіз.  Талап, еңбек, терең ой,   Қанағат рақым, ойлап қой -  Бес асыл іс, көнсеңіз»-деп, нағыз адам осылай болуы керек деген негізгі ойын көркем сөзбен өрнектейді.    

Абай қазақтың бойындағы қисық мінездерді сынаған өлеңдерінде имандылықты басшылыққа алып отырған. Құнанбай қажының  шаңырағында өмірге келіп, Семейдегі Ахмет Риза медресесінде мұсылманша дәріс алған Абай  жастайынан діни білім, тәрбие алып, иманды болып өсті. Сондықтан да ақын шығармашылығындағы имандылық тақырыбы - орталық мәселелердің бірі.

Ақын әбден кемеліне келген елу жасында:  «Алла деген сөз жеңіл,  Аллаға ауыз жол емес.  Ынталы жүрек, шын көңіл Өзгесі хаққа қол емес. Дененің барша қуаты  Өнерге салар бар күшін. Жүректің ақыл суаты Махаббат қылса, тәңрі үшін» - деп, жырлапты.

Өмірінің соңғы жылдарында (1902) хатқа түскен мына өлеңінде  «Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз ешуақытта жалған болмас. Көп кітап келді Алладан, оның төрті  Алланы танытуға сөз айырмас... Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй, ол алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,  Және хақ жолы осы деп әділетті... Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз ешуақытта жалған болмас» (сонда, 303-306 беттер)-деп, адам өмірінің бақытқа бастар жолын имани тұрғыдан көрсетеді.

Әдетте біз махаббат сөзін екі жастың арасындағы сүйіспеншілік сезім ұғымында жиі қолданамыз. Абай бізге «Адамзаттың бәрін сүй, бауырым деп», өсиет қалдырып отыр. Көп адам бұлай жасау қолдан келмейді деп, бұл сөзге онша мән бере бермеуі де мүмкін. Абайдың айтып отырған махаббаты - «әуел адамның адамдығы» (отыз сегізінші сөз)  отбасынан - ата-анасын, құдай қосқан қосағын, бала-шағасын, бауырларын, туыстарын жақсы көруден басталып, одан ары қарай жалпы адамдарды құрметтеп, өмірді сүюге ұласуы керек. Отбасының тыныштығы, ағайынның татулығы адамның бақытты болуына жағдай жасап, елдің тыныштығына, қоғамның өркендей түсуіне алып келеді. 

Саған өмір сыйлаған, асырап-өсіріп, тәрбиелеген, бүкіл саналы ғұмырын арнаған ата-ананы сүйіп-құрметтеу, оған қызмет ету  - әрбір өзін адаммын деп санайтын саналы азаматтың  алла алдындағы ең бірінші перзенттік парызы, адамның адамшылық қасиеті ең алдымен, оның ата-анасына деген көзқарасынан көрінеді; жар құшып, перзент сүю адам өмірінің мәні мен сәні, артыңа тәрбиелі, жақсы ұрпақ қалдыру - сенің қоғам алдындағы ең басты міндетің; ағайын-туыс, жегжат сенің өмірдің түрлі өткелектерінде арқа сүйер сүйенішің, өркен жаяр өрісің, сені тәрбиелеп, шынықтырып, үлкен өмірдің күресіне баптап ұшырушы ортаң.  Осы сияқты сан-алуан тіршілік әрекеттері сүйіспеншілікпен суғарылып жүзеге асса, алланың нұры жауып, ол адам өмірдегі шын бақытқа кенеледі. Өйткені, «Адамшылықтың алды - махаббат, ғаделет сезім» (Қырық бесінші сөз). Адамдарды сүйе білген адам ғана алланы шын сүйе алады. Жүрегі  адамгершіліктің, имандылықтың рухымен нұрланған адам - нағыз адам, кемел адам.

Хакім Абай «Отыз төртінші сөзінде»:   «Адам баласына адам баласының бәрі  - дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде туысың, өсуің, тоюың, ашығуың, қайғың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің бәрі бірдей, ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің, шіруің, махшарда сұралуың бәрі бірдей, екі дүниенің қайғысына, пәлесіне қаупің, екі дүниенің жақсылығына рахатың бәрі бірдей екен. Бес күндік өмірің бар ма, жоқ па? Біріңе бірің қонақ екенсің, біреудің білгендігіне білместігін таластырып, біреудің бағына, малына күндестік қылып, я көрсеқызарлық қылып, көз алартыспақ лайық па?»-деп, адам баласын ойлануға, мына «бес күндік» жалғанда сыйластыққа шақырады.

Абай діннің адам өмірінің аса маңызды бір бөлшегі ретінде құнды пікірлер айтқан: 

«Алла тағала - өлшеусіз, біздің ақылымыз - өлшеулі. Өлшеулімен өлшеусізді білуге бола ма?

Алланың сөзі - қаріпсіз, дауыссыз.

Құдай тағала дүниені кәмәләтті шеберлікпен жаратқан һәм адам баласын өсіп-өнсін деп, жаратқан.

Дүниеде түпкі мақсатың өз пайдаңа болса, өзің  ниһаятлысың, ол жол құдайдың жолы емес.

     Құдай тағала ешбір нәрсені себепсіз жаратпаған, ...

    Кім сені сүйсе, оны сүймектік қарыз емес пе?

    Кім өзіңе махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың қарыз емес пе?

    Себебі, алла тағала  өзі - хахиқат жолы.

Ғылым - алланың бір сипаты, ол хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақлық һәм адамдық дүр».

Түсіне білген адамға осы жолдардың арғы жақтарында адамдардың дұрыс өмір сүруіне көмектесетін не бір терең имандылық ойлары жатыр;  адамдықтың биік деңгейін иманмен өлшегендігі көрінеді. Тағы бірде ол «Толық мұсылман болмай – толық адам болмайды» деп, кесіп айтқан. Абайдың имандылықпен суғарылған ой иірімдері өзіне қарай тартып, ішіне кірген сайын мынау мың құбылған өмірдің қыр-сырларын енді ғана түсіне бастағандай боласың; дана Абайдың ұлылығы алдында еріксіз бас иесіз.

Қай заманда болмасын, күн тәртібінен түспей  тұрған адам қайтсе, адам болып қалады деген мәңгілік сауалға  ұлы Абай осылайша жауап беріпті. Әсіресе, жаһандану дәуірінде ғаламдық өзгерістердің салдарынан жойқын рухани шапқыншылықтарға  ұшырап жатқан қазақтар үшін бұл өсиеттердің адами болмысымызды  сақтап қалуымыз үшін де, ұлт болып өмір сүруіміз үшін де маңызы зор.

«Бүгінгі қоғамдағы маңызды мәселелердің бірі һәм бірегейі – адами құндылықтарды сақтау. Ал, Абай еңбектеріндегі «Толық адам» ұғымы -адамзатты кісілік тұрғысынан жетілдіруді көздейтін үлкен даналық ойлармен ұштасып жатқан күрделі мәселе. Ақынның мұраты – адамды рухани кемелдендіру арқылы қоғамды жетілдіру, елді ілгері дамыған мәдениетті мемлекеттер қатарына қосу.

Халқының мінез-құлқының бұзылып бара жатқанын көріп, «Толық адам» ілімін жасаған Абайды әрбір қазақ білуі керек. Абайды білсе, пенделік жолдан қайтады. Қазір көп адамның көкейінде тек қарын тойдыру, киім киіну. Одан басқа мақсат жоқ сияқты. Аш қарын тойынар, бірақ оның рухани қазынасы болмаса, қуыс кеуде пенде болып қалады. Біздің қаупіміз сонда. Жастарымыз қуыс кеуде болып қалмауы қажет. Дүниені өмір бойы жинап, ана дүниеге алып кеткен кімді көрдіңіздер?! Оның барлығы қалады. Сондықтан, рухани қазынаға басымдық беру керек» (М. Мырзахметов). 

Абайды заманы  атқа ерте мінгізіп, ерте есейткен. Ел-жұртына сөзін өткізе алмай, әбден қажыған Абай «Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман», «Көңлім қайтты достан да, дұшпаннан да» деп, қамыққанда,  небәрі 41 жаста, ал «Ішім өлген, сыртым сау», «Атадан алтау, Анадан төртеу, Жалғыздық көрер жерім жоқ. Ағайын бек көп, Айтамын ептеп, Сөзімді ұғар елім жоқ. Моласындай бақсының, Жалғыз қалдым - тап шыным»-деп, торығып жүрген  кезінде  не бәрі 43-те екен. 

Осылайша, күңіренген Абай  өз замандастараынан соншама түңілгенімен де елінің ертеңіне сенеді; келер ұрпаққа сөз тастап,  «Жоқ, қазақ ортасында да ұрлық, өтірік, өсек, қастық қалып, өнерді, малды түзден, бөтен жақтан түзу жолмен іздеп, өрістерлік күн болар ма екен?»-деп, болашаққа үлкен үмітпен қарайды.

Ел тұтастығы ой бірлігінен, «ақылға бірліктен» бастау алады деп білген Абай осы идеяларды жүзеге асырудағы сөздің атқаратын қызметін жоғары бағалайды. Ең басты шарт - сөз түзу болу үшін ой түзу болу керек. Ақын бір өлеңінде «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел» деп, халқына үндеу тастайды. Мұны айтып отырған себебі - адамды адам қып, елді бірлікте сақтайтын идеялар жасалды; енді соны дұрыс сөз арқылы  сыртқа шығарып, халықтың санасына жеткізіп, ары қарай жүзеге асыру керектігін алға тартып отыр.     

Абай оннан астам өлеңінде тілдің құдіреті, өлеңнің қалай болуы керектігі жайлы пікір білдіреді. Ол алдымен, өнердің өмірдегі орнына, ақынның қоғам алдындағы парызы мен қарызына айрықша маңыз береді. Өлеңді кəсіпке, мал табудың, күн көрістің құралына айналдырып «Мал үшін тілін безеп, жанын жалдап, мал сұрап біреуді алдап, біреуді арбап» – жүргендерге қарсы шығады. «Сый дəметпе, берсе алма еш адамнан, Нең кетеді жақсы өлең, сөз айтқаннан. Сүйінерлік адамды құрмет қыл, Аулақ боп жіп сатып, нəрсе алғаннан», «Өлеңі бар өнерлі інім сізге айтам, Жалынамын мұндай сөз айтпа бізге. Өзге түгіл өзіңе пайдасы жоқ, Есіл өнер қор болып кетер түзге», – деп, ақындарға жалынғандай да болады. Ал өзі болса: «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. Көкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым үлгі жастарға бермек үшін. Мақсатым – тіл ұстартып, өнер шашпақ, Наданның көңілін қойып, көзін ашпақ» – деп,  өлең жазғанда, алдына қойған əлеуметтік мақсатын айқындай түседі.

Абайдың сөз өнері жайлы ой концепциясы «Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы», «Туғанда дүние есігін ашады өлең», «Біреудің кісісі өлсе – қаралы ол», «Талай сөз бұдан бұрын көп айтқанмын», «Базарға қарап тұрсам əркім барар», «Сегіз аяқ», «Сəулең болса кеудеңде», «Адамның кейбір кездері», «Өзіңе сенбе жас ойшыл», «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» сияқты өлеңдерінде мейлінше ашық айтылған.

«Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы» қазақ поэзиясының өлеңмен жазылған теориясы іспеттес. Өлеңді өлеңнің теориясын өлеңмен жазған Еуропадағы атақты Буалоның «Поэтикасымен» салыстыруға болады. Сонымен бірге, бұл өлең Абайдың сөз өнері жайлы айтқан ойларының шыңы, өлеңмен жазылған манифест  іспеттес: 

«Өлең -  сөздің патшасы, сөз сарасы

Қиыннан қиыстырар ер данасы. 

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, 

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы.

 

Бөтен сөзбен былғанса сөз арасы,

Ол - ақынның білімсіз бишарасы.

Айтушы мен тыңдаушы көбі надан,

Бұл жұрттың сөз танымас бір парасы».

Абайды білгісі келген адам алдымен, оның  «Сегіз аяқ» өлеңін оқып, түсінуі керек сияқты. «Сегіз аяқ» - ақынның бүкіл адами, шығармашылық, дүниетанымдық болмысын аңғартатын философиялық толғау. Адамды бей-жай қалдырмайтын өмір жайлы терең толғамдар сырлы сөзбен салынған суреттер арқылы көркем кемелелдікке ұласып,   небір ғажайып ойларға жетелейді. Оқушы кезімізден оқып, жаттап өскен біз осы бір өлеңді қанша рет оқысақ та, оқыған сайын жаңадан жаңа әлемге кіріп кеткендей әсерде боламыз. Маған «Сегіз аяқ» «мың өліп, мың тірілген» қазақ сияқты, қазақпен бірге мәңгі жасай беретін өмір философиясы секілді көрінеді. 

«Сегіз аяқ» басталатын «Алыстан сермеп, Жүректен тербеп, Шымырлап бойға жайылған, Қиуадан шауып, Қисынын тауып, Тағыны жетіп қайырған. Толғауы тоқсан қызыл тіл, Сөйлеймін десең, өзің біл. Өткірдің жүзі, Кестенің бізі Өрнегін сендей сала алмас. Білгенге маржан, Білмеске арзан Надандар бәһра ала алмас» (Абай Құнанбаев. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. Алматы, «Ғылым», 117-бет) осы бір өлең жолдарында сөздің магиясы, құдіреті барынша көркем бейнеленген. Иә, жер бетіндегі саналы тіршілікте сөзден асқан құдірет жоқ. Дуалы ауыздан шыққан  бір ауыз сөз адам тағдырын, ел тағдырын, керек десеңіз, әлем тағдырын шешіп жатыр. Абай осыны ескертіп отыр. Несін айтасыз, «Бойда қайрат, ойда көз. Болмаған соң, айтпа сөз»-деп, өзін тыңдай алатын, сөзін түсіне білетіндердің аздығына налиды.

                                                            *   *   *

Кеңестік дәуірде қазақтарды жаппай орыстандыру саясаты жүргізілгенде, ұлы Абайдың өзі «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр» деген деп, осы сөзді алға тартты. Енді тәуелсіздік жылдарында ақынды осы бағытпен «орысшыл» деген атаққа іліндірді. Абайды айыптаушылар  қазақтың бүкіл шер-шеменін айтқан Дулат, Шортанбай, Бұхарларды кемсітті; Абайдың өлеңдерінде, қара сөздерінде орыс отаршылдығы, орыстың қазаққа көрсетіп жатқан ит қорлығы туралы бір ауыз сөз жоқ, Кенесары-Наурызбай көтерілісін қолдамады деген сияқты кінәлар тағып жатқаны да жасырын емес. 

«Менің Абайда «алты аласы, бес бересім» жоқ. Шынымды айтсам, қазақтың бір адамды жеті қат көкке көтеріп, Абай, Абай, Абай деп, ауыздарын арандай ашып, бір айтқанын мың айтып шуылдайтыны жынымды келтіреді. Бұл да - надандықтың, соқыр көргенінен жазбастықтың, ақыр соңында қанға сіңген табынушылықтың, құлмінездіктің айқын нышаны» («Фейсбук», 24.02.2020). 

«Қазір Абайды үлгі тұтыңдар деу - «барып тұрған надандық». «Абай дүниеден озғалы 110 жылдан асып кетті. Одан бері табиғат өзгерді, қоғам өзгерді, мемлекет өзгерді. Адамның мінез-құлқы, өмірге көзқарасы, дүниетанымы т.б түгел өзгерді, дамыды. Оның бәріне Абайды үлгі тұтыңдар деу барып тұрған надандық» (365info.kz). 

«...Бірақ Абай сын айтуға болмайтын Құдай да, Пайғамбар да емес. Ол - екі қайтара болыс сайланып, қазақтың малын, мүлкін есепке алып отыратын статистикалық комиссия мүшесі болып Ресей патшалығына қызмет еткен адам. Ол қазақ деген дана халық туралы бір ауыз жылы сөз айтпаған, керісінше екі сөзінің бірі қазақты қорлау. Оның қазақты қорлаған сол сөздерін орыстар да өзгелер де сенің Абайың сөйдеген деп қазір де бетімізге басып жүр» («Фейсбук», 08.03.2020).

«Біз Абайды, «Абай жолын» оқып өскен ұрпақпыз.Тәуелсіздік алғасын тарихымызға,әдебиетімізге жаңаша баға бере бастағанымыз,көзқарасымыз өзгере бастағанын ешкім жасыра алмайды.Бұл орайда "Абай жолы"романы туралы да жазушы қауым арасында бұрын айтуға жүрексініп келген талай ойлар ашық айтыла бастады.Сол үшін баяғы темір қалыптың ішінде тірілей қатып қалғандар Мұхтар Шахановты,таза талан иесі мархүм Рахымжан Отарбаевты талап тастады.Әдебиеттен мол хабардар қаламгерлер сол шақта сырын ішіне бүгіп үнсіз қалды.Өз басым "Абай жолындағы" Абай нағыз Абайдың өзі емес,керісінше әкесі Құнанбайға қарсы шауып,елішіндегі ақылгөй абыз ақсақалдармен алысып жүрген социалистік реализм әдебиетінің кейіпкері екенін айтып мақала жаздым.Қысқартып фб ға бейімдеп бердім.Ал тәуелсіз ел әдебиеті тақырыбына орай Абайдың өзіне қатысты мәселеге келсек,Абай өлеңдерінде де, қарасоздерінде де Ресейдің қазақ халқын езгіге салып жатқанына байланысты бір ауыз сөз жоқ дегенім рас» («Фейсбук», 11.04.2020).

«Абайдың өлеңдеріне алданып тұзағына түсуге болмайды. Оның тұзағы Ресейдің бодандығы. 1986 жылы желтоқсаншыларды соттағанда да Абайды айтқан. Тайчибеков пен Көпбаев та Абайшылмын дейді. Сенбесең айтысып көріңдер. Басыңды екі бұрап алады. Олар Абайдың шындығында кім екендігін біледі. Ал қазаққа Абайды отарлаушылар жәйлап кіргізген. Алғашында өлеңдерін, өлгеннен кейін 10-15 жылдан кейін қара сөздерін, ал ауыр қара сөздерін ең соңында шығарған. Ал әрбір қазақтың өмірінде ше, әлі есін жинамаған бастауыш мектептің балаларынан бастап Абайдың өлеңдерін жаттатады. Одан кейін поэмасын. Артынан қара сөздерін. Бала кезінде оқыған материалдар адам өміріндегі ең құндысы болып саналады. Сондықтан кейбіреулер Абайға қатты жабысып отыр. Мұндай құбылысты “Boiling Frog Syndrome” дейді. Яғни бақаны ыстық суға бірден салып жіберсе секіріп шығады. Ал жәйлап қайнатса ПІСІП қалғанын да сезбей қалады.

Абай деген негізінде, екіжүзді (двуликий) Янус. Абай мемлекетті ана тілін білмейтіндердің басқаруына жол ашып берген. Қазақ халқы үшін Абай орыс тілді, өзін екінші сортты сезінудің, бодандықтың, құлдық психологияның триггері, орыс тілді биліктің алтын діңгегі. Аудандық, мекемелік үлкен жиналыстарды орыстілді чиновниктер Абай орысша оқыңдар деп кеткен деп қазақтың аузын жауып жүр» («Фейсбук», 11.04.2020)-деген сияқты әртүрлі пікірлердің  айтылып жатқаны да рас.

Осы сияқты пікірлер хақында кезінде Ақселеу  Сейдімбек мынадай ойын білдірген екен: 

«Абайда мынадай сөздің бары рас: «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр».

Осы сөзді қолданушылар Абайдың есімін бетке ұстап, орысшыл болу керек дейтін ниетті өзеурей насихаттап жүр. Ондайлар бара-бара «өз тіліңді білмесең де, орыс тілін біл» деген пиғылын көлденең тарта бастағандай. Мұндай сорақылықты қазіргі саясат аңшының итін сипағандай еркелететін болып алды. Бұларға бүтін дүниетаным, бүтін тұлға керек емес. Керек болса, сол Абайдың келесі сөзін оқыр еді ғой. Келесі сөзі былай: «Зарарынан қашық болуға, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек». 

Қандай «зарарынан қашық болуымыз керек? Мұны ойлап жүрген де ешкім көрінбейді, ойлауға мұрша беретін заман да байқалмайды» (Ақселеу Сейдімбек. Шығармалары. Астана, «Фолиант», 2010, 593-бет).

Тағы да мына бір жағдайларды да ескерген жөн. Сол кездегі тарихи жағдайда қазақтарға отаршыл болғанымен де орыстан басқа жақтан білім-ғылым үйрену мүмкіндігі жоқтың қасы еді. Қазақ даласындағы медреселерде көбіне мұсылманшылық негіздері оқылды. Қазақ даласындағы алғашқы зайырлы мектепті Х1Х ғасырдың ортасында Ыбырай Алтынсариннің Торғайда ашқаны белгілі. Міне, осындай тығырықты жағдайда Абай орыстың тілін, білімін, ғылымын үйрен деуге мәжбүр болумен бірге «Зарарынан қашық болуға, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек» деп те ескертіп отырғаны көп нәрсені аңғартса керек. Оның үстіне екінші қара сөзіндегі «Орысқа айтар сөз де жоқ, біз құлы, күңі қадарлы да жоқпыз» деген сөзді жетіскендіктен айтып отырмағаны да түсінікті.

Әртүрлі пікірлердің айтылып жатуы - демократиялық қоғамда ой еркіндігінің басты көрсеткіші. Десек те мына бір нәрсеге назар аударғанды жөн көреміз: кезінде Абай барынша сынаған қазақтың бойындағы кертартпа жағымсыз қылықтардан әлі күнге дейін арыла алмай келе жатқанымыз - өмір шындығы. Заман өзгерсе де осы бір «надандық» қалыптан қалай шығудың жолдарын көрсетіп берген ұлы Абайдың өміршең ойлары күні бүгінге дейін өзінің өміршеңдігін жоймай, керісінше, өткірлене түсуде.

Ұлылар екі түрлі болады: ойшылдар мен елбасшылар-қолбасшылар. Ойшылдар таза ой еңбегімен айналысып, сол ойларын еліне ұсынып отырады. Өзі тіршілікте, сол ойларын жүзеге асыруға келгенде, епетейсіздеу, тіпті қолынан келмеуі де мүмкін. Көбіне, ойшылдар гумманистік ойлардың жетегінде жүрсе, ұлттың, халықтың намысын жыртып, сөзін сөйлеп, кегін қайтаратындар, абыройын асырып, биіктетіп, қол  бастайтындар қайтпас-қайсар, батыр-шалыс, өр мінезді келеді. Бұл жерде Абайдың ұлт-азаттық күреске шығып, сол кезде жеңіске жетудің мүмкін еместігін біле тұра, Кенесары-Наурызбай қозғалысына қарсы шықпағандығын түсінуге болады. Өйткені, қолыңнан келмеске ұмтылу - ақымақтық.  Оның үстіне гуманистердің, мұсылмандардың қантөгіске шақырмайтындығы, қарсы екендігі, мұндай қиын жағдайлардан шығудың бейбіт жолдарын іздейтіндігі де есте болып, Абайдың сол кездегі қазақ үшін бірден-бір дұрыс бағытты көрсете білгеніне назар аударған жөн. Абайдай ұлы тарихи тұлғаға артық-кем кетпей, сол кездің тарихи жағдайы, ол бізге, бүгінгі күнгі қазаққа несімен қымбат тұрғысынан бағалауымыз керек.  

Тағы бір бәріміз мойындайтын  мәселе - Абай да ет пен сүйектен жаралған пенде. Идеал адам біздің миымызда ғана өмір сүреді. Өмірде бәрі - басқаша, тіпті керісінше. Өмір дегеніміз - тұнған қайшылықтар. Абайдың кезі түгілі, қазіргі заманның өзінде де адамның адам болып өмір сүруінің өзі сын болып жатыр; Шыңғыс Айтматов айтқандай, «адам қайткенде, адам болып қалады?» деген сауал күн тәртібінде өткір тұр. Сондықтан да, басты мәселеге Абай бізге несімен қымбат деген тұрғыда келуіміз керек. 

Абай «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма?» атты өмірмен қоштасу, кейінгілерге өсиет мазмұнды өлеңінде:

«Жүрегімнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.

Соқтықпалы соқпақсыз жерде өстім, 

Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!

 

Ой кіргелі тимеді ерік өзіме,

Сандалмамен күн кешкен түспе ізіме. 

Өзі ермей, ерік бермей, жұрт қор етті,

Сен есірке, тыныш ұйықтат, бақ сөзіме!

 

Ішім - толған у мен өрт, сыртым дүрдей, 

Мен келмеске кетермін түк өндірмей.

Өлең, шіркін - өсекші, жұртқа жаяр,

Сырымды тоқтатайын айта бермей» (сонда, 280-бет)- деп, өмірінің қандай жағдайда өткені, нені атқарып, нені атқара алмай кетіп бара жатқаны жайлы ағынан жарылыпты. «Жұмбақ адам» Абайды түсіну үшін  алдымен, оқылатын өлең - осы. 

Керек десеңіз, Абай біздің қорғауымызды керек етпейді; керісінше, Абай еліміздің ел болып, қазақтың қазақ болып қалуы үшін бізге қажет. «Өлмейтұғын артына сөз қалдырған Абай» қазақ бар жерде жаңғырып, жасарып, бұзылып бара жатқан заманда адам болып, қазақ болып жасай беруімізге қызмет ете беретін болады.

                                                 *   *   *

Абайдың ұлылығын алғаш танып, «Қазақтың бас ақыны» атап, мақала жазған  ұлт көсемдерінің бірі А.  Байтұрсынов «Оқып қарасам, басқа ақындардың сөзіндей емес. Олар сөзінен басқалығы сонша, əуелгі кезде жатырқап, көпке дейін тосаңсып отырасың. Сөзі аз, мағынасы көп, терең. Бұрын естімеген адамға шапшаң оқып шықсаң, түсініп, көбінің мағынасына жете алмай қалады. Көп сөздерін ойланып дағдыланған адамдар болмаса, мың ара оқыса да түсіне алмайды. Не мағынада айтылғаны біреу баяндап ұқтырғанда ғана біледі»-деп, жазыпты.

Бұл турасында қазіргі заманның айтулы ақындарының бірі Серік Ақсұңқарұлы ағынан жарылыпты: «Абайдың томын ашқан сайын өзімнің ақымақтығым мен дарынсыздығымды аңғара бастағандаймын (бас қойып оқымайтыным – содан!), мына опасыз дүниеден көресініңді көрген сайын Абайдың кітабын жаңа ашқандай боласың! Басына күн туғанда ғана Алласын еске алатын өлімге бола туған маңдайы қушық пенде құсап, мен де тағдырдың тәлкегіне түскенде Абайдың қара томдарына үңілемін, сонда ол сол сәттегі көңіл күйді тап басады!» ( С. Ақсұңқарұлы. Менің Абайым. «Егемен Қазақстан», 20.01.2020).  

Шынында да Абайды бірден оқып түсіну қиын. Абайды асықпай, ниет қылып оқу керек, ойланып-толғанып оқу керек, қайталап, ойға тоқып, сезініп оқу керек. Оқу барысында «ақын не айтыпты» деген оймен оқысаң, мәтін де мені «қалай түсінер» екен деп, сынай қарап тұрғандай болады. Сондықтан да Абай әлеміне үлкен дайындықпен келіп кірісуге тура  келеді. Өйткені, данышпандардың ой тереңінде жатқан даналық иірімдерін түсіну, игеру кез-келген оқырманның қолынан келе беретін оңай шаруа емес. 

Қазақ руханиятының көгінде жарқырап тұрған жарық жұлдызына айналған ұлы Абайдың  «Отыз жетінші сөзіндегі» мына бір нақыл сөздерді тағы да  оқып, ойлана жүрейік , ағайын: 

«Кісіге біліміне қарай болыстық қыл: татымсызға қылған болыстық адамды бұзады»;

«Әкесінің баласы - адамның дұспаны. Адамның баласы - баурың»; 

«Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың, адамшылықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, алланың сүйген құлының бірі боласың»;

«Адам баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, замандасының бәрі виноват»;

«Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім»;

«Дүниеде жалғыз қалған адам - адамның өлгені»;

«Биік мансап - биік жартас,  Ерінбей еңбектеп, жылан да шығады,  Екпіндеп ұшып қыран да шығады»;

«Дүние - үлкен көл,  Заман - соққан жел,  Алдыңғы толқын - ағалар,  Артқы толқын - інілер, Кезекпенен өлінер,  Баяғыдай көрінер»; 

«Бақпен асқан патшадан, Мимен асқан қара артық. Сақалын сатқан кәріден, Еңбегін сатқан бала артық»;

«Жаман дос - көлеңке,  Басыңды күн шалса,  Қашып құтыла алмайсың; Басыңды бұлт шалса, Іздеп таба алмайсың»;

«Досы жоқпен сырлас, Досы көппен сыйлас. Қайғысыздан сақ бол, Қайғылыға жақ бол»;

«Қайратсыз ашу - тұл,  Тұрлаусыз ғашық - тұл,  Шәкіртсіз ғалым - тұл»; 

«Бағың өскенше - тілеуіңді ел де тілейді, өзің де тілейсің, бағың өскен соң - өзің ғана тілейсің» т. б.  (сонда, 183-185 беттер).

Зымырап замандар, «кезекпенен» ұрпақтар ауысып жатыр. Бірақ та он тоғызыншы ғасырда айтылған осы бір сөздер жиырмасыншы ғасырда да күні кеше ғана айтылғандай. «Өлді деуге сия ма, айтыңдаршы, Өлмейтұғын артына сөз қалдырған»-деп, ақынның өзі айтпақшы, Абайдың келер ұрпаққа жазып көқалдырған  өсиеттері де - қазақпен бірге мәңгі жасайтын «өлмес сөздер».

«Единица - жақсысы, Ерген елі - бейне нөл. Единица нөлсіз-ақ,  Өз басындық болар сол. Единица болмаса,  Не болады өңкей нөл»-дейді данышпан. Өзі айтқандай, Абайдың өзі де - қазақтан шыққан «единица» ұлылардың бірі, бірі ғана емес-ау, бірегейі.

Иә, халқының болашағын оймен барлап, дұрыс жолға бастайтын идеялар туғызып, ақыл айтып отыратын ойшылдарсыз, сол өміршең озық ойларды бойына сіңіріп, халқына жеткізіп, іске асыру үшін көш бастайтын хакім көсемсіз халық - жетім; яғни, - басшы «единицасыз» халық - нөл. Абай  ел-жұртының осыншама құлдырап кетуінің басты себебінің бірі ретінде халықтың ішінен жарқын болашақты бетке алатын көсемдердің шықпай жатқанын өкінішпен еске салады. 

Шығыста «Барлығын білетін, білгенін іске асыруға ұмтылатын адам – данышпан,  оны ұстаз тұт» деген сөз бар.  Абай - қалың елдің ішінде жүріп, азып-тозып бара жатқан қазақты қайткенде, адам болып қалатын, бақытқа жеткізер, надандықтың ми батпағынан шығарар жолдарын іздеп, «басын тауға да, тасқа да ұрған», оны халқының даналығынан, исламның имандылығынан, Батыстың ғылымынан тауып, «толық адам» ілімін жасаған, жұртын осы адамзат дамуының сара жолына түсуге шақырған данышпан. Абай бастап, одан кейін алашшылдар жалғастырған қазақтың қасқа жолымен адаспай жүру бүгінгі ұрпақтың алдында тұрған үлкен сын болып отыр.

Сөздің тоқетерін С. Торайғыровтың мына бір өлең жолдарымен түйгіміз келіп отыр: «Асыл сөзді іздесең, Абайды оқы, ерінбе. Адамдықты көздесең, Жаттап, тоқы көңілге».

Сөзіміздің қорытындысы, Абай - қазақ әдебиетін Х1Х ғасырдың өзінде-ақ әлемдік деңгейге көтерген ұлы ақын ғана емес, сонымен бірге, қазақтың мәңгілік ойы мен сөзін өркениеттің биігінде тұрып айтқан дала данышпаны да. Қазақтың халық болып жұрт қатарлы өмір сүруі үшін адал еңбек етіп,  озық білім мен ғылымды игеріп, ұлттық рухани құндылықтар мен имандылықтың асыл қасиеттерін бойына сіңірген «толық адам» болуы керектігін ескерткен де - дана Абай.  Абайдың ұлылығы сол, оның сөз өнерінің інжу-маржанына айналған поэзиясының әрбір сөзі ойымызға, бойымызға адамгершіліктің, ұлттық рухтың нәрін сеуіп, санамызды жаңғыртып, өмірге деген құлшынысымызды арттыра түсуінде жатыр. 

Дандай Ысқақұлы, 

филология ғылымдарының докторы, профессор

Abai.kz