«تەگىندە، ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق»
اباي.

ءاربىر حالىقتىڭ ۇلت بولىپ، قالىپتى ءومىر ءسۇرۋى، دامۋى ءۇشىن ونىڭ ومىرشەڭدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن رۋحاني ۇستىندار، تىرەۋىشتەر كەرەك. ونسىز قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ ءومىر ءسۇرۋى قيىن بولىپ بارا جاتىر. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمەن ءومىر ءسۇرىپ، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاي بىلگەن حالىقتار عانا ۇلت بولىپ، مەملەكەت بولىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جايى بار. مىسالى، قىتايلار كونفۋتسيدى، وزبەكتەر ناۋايدى، تۇركىمەندەر ماقتىمقۇلىنى، قىرعىزدار «ماناس»، ياكۋتتار «ولونحو» جىرلارىن ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى ەتىپ العان. ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلگەندە، سان عاسىرلىق تاريحى بار قازاق پوەزياسىنىڭ شىڭىنا اينالعان، ۇلتتىق رۋحانياتىمىزدىڭ جارىق جۇلدىزى اتانعان اباي دا - ءاربىر قازاق بويىن تۇزەر، ويىن تۇزەر ۇلى تۇلعا.

قازىرگى الەمدىك وركەنيەتتە رەسمي ءتۇردى ۇلتتىق يدەولوگيا جوق. جوق بولاتىن سەبەبى - ۇلتتىق يدەولوگيا ءبىر ۇلتتى وزگە ۇلتتاردان جوعارى قويادى; مۇنىڭ اياعى شوۆينيزمگە اپارىپ سوقتىرادى دەيدى باتىستىڭ عالىمدارى. دەسەك تە، ۇلتتاردىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان قازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە ءاربىر ۇلت ءوزىن-ءوزى ساقتاپ قالۋ ماقساتىمەن اتى باسقاشا اتالعانىمەن دە ءىس جۇزىندە ۇلتتىق يدەولوگيا ساياساتىن بارىنشا جۇرگىزىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولىپ وتىرمىز.

حح1 عاسىر جاھاندانۋ داۋىرىندە  وعان قارسى باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق، دىنارالىق، الەۋمەتتىك قاقتىعىستاردىڭ كۇشەيە تۇسۋدە. ادامزات قوعامىن جالپىعا ورتاق باقىتتى زامانعا جەتكىزبەك جاھاندانۋدىڭ جالعاسى الەمنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپ، ويعادا  كەلمەگەن قاۋىپ-قاتەرلەر الدان شىعىپ جاتىر. ءتىلىمىزدى، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى قالاي ساقتايمىز دەپ جۇرگەندە، الەمنىڭ ءبىر شەتىندە پايدا بولعان  «ىندەت» تە جاھاندانىپ،  الەمدى جايلاپ، جالماپ  بارادى. ءتاجتاجالدان (كورونوۆيرۋس) قورىققاندار قازىر وزدەرىنىڭ جەكە ۇلت، مەملەكەت ەكەندەرى ەسىنە ءتۇسىپ، وزدەرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاھاندىق بايلانىستارىن توقتاتىپ، ۇلتتىق ۇيلەرىنىڭ - مەملەكەتتەرىنىڭ ەسىك-تەرەزەلەرىن قىمتاپ، ەشكىمدى كىرگىزبەي دە، شىعارماي دا ءومىر سۇرۋگە كوشىپ جاتىر.  باسقا تۇسكەن اۋىر جاعدايدا نە ىستەۋىمىز كەرەك، بولاشاعىمىز قالاي بولماق دەگەن ساۋالدار كۇن تارتىبىندە تۇر. 

مىنە، وسىنداي ۇلتتىڭ بولاشاق تاعدىرى كۇن تارتىبىنە قويىلىپ وتىرعان جاعدايدا «بىزگە كازىر ەلدى بىرىكتىرىپ، الداعى نارسەلەردى شەشەتىن، وعان ەلدى جۇمىلدىرا تۇسەتىن يدەولوگيا كەرەك» (شىڭعىس ايتماتوۆ). ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ، باسقا الپاۋىت ۇلتتاردىڭ اسسيملياتسياسىنا ءتۇسىپ كەتپەس ءۇشىن ارقا تۇتار، تىرەك قىلار ۇلتىمىزدىڭ بار بولمىسىن، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن، جاقسى جاقتارىن دا، كەمشىلىكتەرىن دە ايناعا تۇسىرگەندەي ايقىنداپ بەرگەن، ادام بولىپ، حالىق بولىپ قالۋىمىز ءۇشىن نە ىستەپ، نەنى قويۋىمىز كەرەكتىگىن  ايتىپ، كۇندەي كۇركىرەپ، ءومىرى كۇڭىرەنۋمەن وتكەن اتا قازاق ابايداي ۇلى تۇلعا كەرەك. ابايدىڭ ۇلىلىعى سوندا، ءبىز قازاق قانداي بولۋ كەرەك، ۇلت تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان مىناداي قيلى زاماندا ءوزىمىزدى ساقتاپ قالۋىمىز ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپتىڭ بارلىعىن دا ابايدان، ونىڭ قالامىنان شىققان  176 ولەڭ، 3 پوەما، 45 قاراسوزدەن تابامىز. سونىمەن، قازاقتىڭ ۇلتتىق بەينەسىن ابايدىڭ رۋحاني بولمىسىنان تولىق كورەمىز; اباي دەگەنىمىز - قازاق، قازاق دەگەنىمىز - اباي. 

اباي ەل بولۋ ءۇشىن، ءوسىپ-وركەندەۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن، بىرلىك كەرەك دەيدى. ابايدى وقيىق: 

«قازاقتىڭ ءبىر ماقالى: «ونەر الدى - بىرلىك، ىرىس الدى - تىرلىك» دەيدى. بىرلىك قانداي ەلدە بولادى، قايتسە تاتۋ بولادى - بىلمەيدى. قازاق ويلايدى: بىرلىك - ات ورتاق، اس ورتاق، كيىم ورتاق، داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن دەيدى. ولاي بولعاندا، بايلىقتان نە پايدا، كەدەيلىكتەن نە زالال؟ اعايىن قۇرىماي مال ىزدەپ نە كەرەك؟ جوق، بىرلىك - اقىلعا بىرلىك، مالعا بىرلىك ەمەس. مالىڭدى بەرىپ وتىرساڭ، اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا، كۇنى باسقالار دا جالدانىپ بىرلىك قىلادى! بىرلىك مالعا ساتىلسا، انتۇرعاندىقتىڭ باسى وسى. اعايىن الماي بىرلىك قىلسا كەرەك، سوندا اركىم نەسىبەسىن قۇدايدان تىلەيدى، ايتپەسە قۇدايدان تىلەمەيدى، شارۋا ىزدەمەيدى. اۋەلى بىرىنە-ءبىرى پالە ىزدەيدى. نە ءتۇسىن، نە اجارىن، نە وكپەسىن بۇلداپ، ول بولماسا، ءبىر پالە سالىپ، قورعالاتىپ، ايتەۋىر ءبىرىن-ءبىرى الداۋدىڭ امالىن ىزدەسەدى. مۇنىڭ قاي جەرىنەن بىرلىك شىقتى?».

بىرلىك - ەلدىڭ ەلدىگىنىڭ باستى بەلگىسى. بىرلىك جوق جەردە ەلدىڭ توز-توزى شىعىپ، مۇنىڭ اياعى ىشتەي ىدىراۋشىلىققا، قانتوگىستەرگە اپارىپ جاتقانىن بۇگىنگى ءومىر دە كورسەتىپ جاتىر. دەمەك، اباي ح1ح عاسىردا كوتەرگەن ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، حالىقتىڭ حالىق بولىپ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ بىردەن-ءبىر شارتى بولىپ تابىلاتىن اسا ماڭىزدى ماسەلەنى كوتەرىپ، وعان دۇرىس تۇسىنىك بەرىپ وتىر. اباي كوتەرگەن ۇلتتىق بىرلىك ماسەلەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇن تارتىبىندە تۇر.

الەۋمەتتانۋشى، پسيحولوگ  عالىمداردىڭ انىقتاۋىنشا، ادامداردىڭ، ۇلتتىڭ بىرلىگى ويدىڭ بىرلىگىنەن باستالادى. وي بىرلىگى - جالپى بىرلىك اتاۋلىنىڭ باستاۋى. يدەيالىق  بىرلىك بولسا، سوزدە دە، ىستە دە بىرلىك بولادى.   «بىرلىكتەن ايىرىلعان ەل قاڭعىپ قالادى» (ءا. بوكەيحانوۆ). ناعىز بىرلىككە ۇلتتىق، نەمەسە مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ ارقاسىندا عانا قول جەتەدى. دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋعا كىرىسكەن ەلىمىزدە يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ جەتىمسىزدىگىنەن ۇلتتىق بىرلىككە قول جەتكىزۋدىڭ قيىن بولىپ جاتقانىن وسىلايشا تۇسىندىرۋگە بولادى.  ابايدىڭ ۇلىلىعى سول، عىلىمي جاعىنان دا، جۇزەگە اسىرۋ جاعىنان دا ۇلت ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولۋىمەن بىرگە اسا قيىن وسى ءبىر ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىمىن وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن ايتىپ كەتىپتى. ابايدىڭ «اقىلعا بىرلىك» دەپ وتىرعانى وي بىرلىگى، يدەيا بىرلىگى بۇگىنگى قازاق قاۋىمىنىڭ الدىنا وتكىر قويىلۋدا.

بۇل ماسەلەنى تاپتىشتەڭكىرەپ وتىرعانىمىز - حالقىنىڭ بوز-توزى شىعىپ جاتقانىن كورىپ، كۇڭىرەنگەن ابايدىڭ  بۇل الەۋمەتتىك دەرتتىڭ دياگنوزىن ءدال قويىپ، ودان شىعۋدىڭ جولىن دا دۇرىس كورسەتە بىلۋىندە ەكەندىگىنە نازار اۋدارۋ. 

بۇل جەردە اباي نەگە وي بىرلىگى دەمەي، اقىلعا بىرلىك دەپ وتىر؟ ادامنىڭ ميىندا جيناقتالعان ءبىلىم-عىلىمنىڭ، اقپاراتتاردىڭ تۇرلىشە سىپاتتاردا بولۋىنا بايلانىستى ءارتۇرلى ويلار تۋىنداپ جاتادى. ميدىڭ نەگىزگى قىزمەتى -سول مالىمەتتەردى جيناقتاپ، ساقتاۋ، ەڭ نەگىزگىسى سولاردىڭ جاقسى-جامانىن، پايدالى-پايداسىزىن، زياندى-زيانسىزىن دەگەندەي، ابدەن سارالاپ، قورىتىپ، سونىڭ ءتيىمدىسىن ادامعا، قوعامعا ۇسىنىپ وتىرۋ. ادامنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك قىزمەتىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى وسى - ويلاۋ ۇدەرىسىنىڭ بارىسىندا دۇرىس يدەيالاردىڭ ومىرگە كەلۋى. ەگەر دە وسى ماسەلەگە قاتىستى  اقپاراتتار جوق، نە جەتىمسىز، نە باسقا باعىتتاعى بولسا، ويلاۋدىڭ بارىسىندا تەرىس وي قورىتىندىلارى شىعۋى مۇمكىن. مىنە، ميدىڭ وسى ءبىر اسا كۇردەلى قىزمەتى قاجەتتى اقپاراتتارمەن تولىق قامتاماسىز ەتىلگەندە، ءبىلىم-عىلىممەن قارۋلانعاندا، جۇرەك جىلۋىنا ورانعاندا بارىپ، دۇرىس ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەتىن بولادى. ادام قاجەتىنە قاراي، وسى دايىن وي قورىتىندىلارىن ءوزى پايدالانادى، نە بولماسا، قاجەت ەتكەن وزگەلەرگە «اقىل ايتىپ»، ۇسىنىپ جاتادى. قورىتىلعان قاجەتتى ويدى ءبىز قازىر «يدەيا» دەپ ءجۇرمىز. ابايدىڭ كەزىندە «اقىل» اتالعان. قازىر اۋىزەكى تىلدە كوپ ايتىلاتىنى دا، كوبىمىزدىڭ قولىمىزدان كەلەتىنى دە  وسى - اقىل، اقىل ايتۋ. 

ابايدىڭ جولىن قۋعان الاششىلدار وسى اباي باستاعان ۇلتتىق باعىتتى جالعاستىردى.  اباي ويدىڭ تۇزەلۋى بارىسىندا «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشىم، سەن دە تۇزەل»-دەپ، حالقىن تۋرا جولعا باعىتتاسا، «اقىلدى ءسوز قىلماق قيىن، اقىلدى ءسوزدى اقىلدى ءىس قىلماق ودان دا قيىن» دەپ بىلگەن ءا. بوكەيحانوۆ ءتۇرلى ويلاردى قورىتىپ، ۇلتقا پايدالى سوزگە اينالدىردىق، ەندىگى مىندەت ۇلتتى جانداندىراتىن سول سوزدەردى ىسكە اينالدىرىپ، جۇزەگە اسىرۋ سەندەرگە امانات دەپ، كەيىنگى ۇرپاققا ۇلكەن ۇمىتپەن قارادى. 

ادامنىڭ ادام بولىپ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ەكى ءتۇرلى ازىق - ءتان ازىعى مەن جان ازىعى كەرەك. ابايشا ايتساق،  «ادام ۇعىلى ەكى نارسەدەن: ءبىرى ءتان، ءبىرى - جان» تۇرادى. مۇنداعى ءتان ازىعى ادامنىڭ بيولوگيالىق تىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن ازىق-تۇلىك پەن ىستىق-سۋىقتان قورعايتىن كيىم-كەشەك بولسا، جان ازىعى دەگەنىمىز - ونىڭ  قوعامداعى قارىم-قاتىناستارىن، ومىرلىك ماقساتتارىن ايقىنداپ وتىراتىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ادامگەرشىلىك نورمالارى. ءتان ازىعى نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشكە اينالسا، قوعامدى دۇنيەقوڭىزدىق، جەمقورلىق، ادام ادامعا قاسقىر بولىپ، ادىلەتسىزدىك، قىلمىس جايلايدى. ال جان ازىعى العا شىقسا، ادامگەرشىلىك سالتانات قۇرعانىمەن دە، ەلدى كەدەيشىلىك جايلاپ، كۇنكورىس قيىندايتىن بولادى. سوندىقتان دا ادامنىڭ دۇرىس ءومىر ءسۇرۋى، قوعامنىڭ قالىپتى دامۋى ءۇشىن وسى ەكى ءتۇرلى - ءتان ازىعى مەن جان ازىعىنىڭ تەپە-تەڭدىگىن ساقتاپ وتىرۋدىڭ ماڭىزى زور.  اباي بىلاي دەيدى:

«تاننەن جان ارتىق ەدى، ءتاندى جانعا باس ۇرعىزسا كەرەك ەدى. جوق، ءبىز ولاي قىلمادىق، ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلداپ، اۋىلداعى بوقتىقتان ۇزامادىق. جان ءبىزدى جاس كۇنىمىزدە بيلەپ ءجۇر ەكەن. ەرجەتكەن سوڭ، كۇش ەنگەن سوڭ، وعان بيلەتپەدىك. جاندى تانگە باس ۇرعىزدىق، ەشنارسەگە كوڭىلمەنەن قارامادىق، كوزبەن دە جاقسى قارامادىق، كوڭىل ايتىپ تۇرسا، سەنبەدىك. 

...كوپ زامان ەسكەرمەگەن ادامنان ول باعاناعى ونەردىڭ ءوزىنىڭ ەڭ قىزىقتى، قىمباتتى جەرلەرى جوعالا باستايدى. ونان سوڭ كوپ زامان وتسە، سول ونەردى ساقتايتۇعىن قۋاتتىڭ ءوزى دە جوعالادى.  ونان سوڭ قايتا كاسىپ قىلۋعا بولمايدى. 

بۇل قۋاتتىڭ ىشىندە ءۇش ارتىق قۋات با، زينھار سونى جوعالتىپ الۋ جاراماس، ول جوعالسا، ادام  ۇعىلى  حايۋان بولدى، ادامشىلىقتان شىقتى» (جەتىنشى ءسوز).

ادامزات تاريحىنا كوز جىبەرەتىن بولساق، وسى تەپە-تەڭدىكتىڭ ساقتالا بەرمەگەنىن كورەمىز. رەسەيدىڭ وتارى بولعان ح1ح عاسىرداعى قازاق دالاسىندا دا قوعامدىق-الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىكتەر بارىنشا ۋشىعىپ تۇرعان ەدى. سول ادىلەتسىزدىكتەردى كوزىمەن كورىپ، ءتۇپ-تامىرىن ءدوپ باسىپ، باسىنان وتكەرگەن ابايدىڭ «ەلىم» دەپ، شىرقىراعان  جان داۋسى حح1 عاسىرعا جەتىپ تۇر: 

«قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم، 

ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ. 

جاقسى مەنەن جاماندى ايىرمادىڭ، 

ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ، ەكى ۇرتىڭ.

... ۇقپايسىڭ ءوز سوزىڭنەن باسقا ءسوزدى.

...باس-باسىنا بي بولعان وڭشەڭ قيقىم.

...بىرلىك جوق، بەرەكە جوق، شىن پەيىل جوق.

...باستا مي، قولدا مالعا تالاس قىلعان» (اباي قۇنانباەۆ. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. 1-توم، الماتى، «عىلىم»، 1977, 50-بەت).

«قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ بىرىنە قاسكۇنەم بولماعىنىڭ، ءبىرىنىڭ تىلەۋىن ءبىرى تىلەسپەيتۇعىنىنىڭ، راس ءسوزى از بولاتۇعىنىنىڭ، قىزمەتكە تالاسقىش بولاتۇعىنىنىڭ، وزدەرىنىڭ جالقاۋ بولاتۇعىنىنىڭ سەبەبى نە؟ ءھامما عالامعا بەلگىلى دانىشپاندار الدەقاشان بايقاعان: ءاربىر جالقاۋ كىسى قورقاق، قايراتسىز تارتادى; ءاربىر قايراتسىز قورقاق، ماقتانشاق كەلەدى; ءاربىر ماقتانشاق قورقاق، اقىلسىز، نادان كەلەدى; ءاربىر اقىلسىز نادان، ارسىز كەلەدى; ءاربىر ارسىز جالقاۋدان سۇرامساق، ءوزى تويىمسىز، ونەرسىز، ەشكىمگە  دوستىعى  جوق جاندار  شىعادى.

مۇنىڭ ءبارى ءتورت اياقتى مالدى كوبەيتەمىننەن باسقا ويىنىڭ جوقتىعىنان، وزگە ەگىن، ساۋدا، ونەر، عىلىم - سولار سەكىلدى نارسەلەرگە سالىنسا، بۇلاي بولماس ەدى. ءاربىر مال ىزدەگەن مالىم كوپ بولسا، وزىمدىكى دە، بالالارىم دا مالدى بولسا ەكەن دەيدى. ول مال كوبەيسە، مالشىلارعا باقتىرماق، وزدەرى ەتكە، قىمىزعا تويىپ، سۇلۋدى جايلاپ، جۇيرىكتى بايلاپ وتىرماق. قىستاۋى تارلىق قىلسا، ارىزى جەتكەندىك، سىيى وتكەندىك، بايلىق قىزمەتىنەن بىرەۋدىڭ قىستاۋىن ساتىپ الماق، ەپتەپ الماق، تارتىپ الماق. ول قىستاۋىنان ايىرىلعان جانە بىرەۋگە تيىسپەك، يا بولماسا ورىنسىزدىعىنان ەلدەن  كەتپەك - ءار قازاقتىڭ ويى وسى».

اباي وسىلايشا، بىلىعىپ، ءبۇلىنىپ جاتقان قازاق دالاسىنداعى جاعدايدىڭ نە سەبەپتەن تۋىنداپ جاتقان استارىنا ۇڭىلەدى. وسى ماسەلەنى اباي تومەندەگىشە تۇسىندىرەدى: 

«جاس بالا انادان تۋعاندا، ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى: بىرەۋى - ىشسەم، جەسەم، ۇيقتاسام دەپ تۇرادى. بۇلار - ءتاننىڭ قۇمارى، بۇلار بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى. ءھام ءوزى وسپەيدى، قۋات تاپپايدى. بىرەۋى - بىلسەم ەكەن دەمەكلىك. نە كورسە سوعان تالپىنىپ، جالتىر-جۇلتىر ەتكەن بولسا، وعان قىزىعىپ، اۋزىنا سالىپ، ءدامىن تاتىپ قاراپ، تاماعىنا، بەتىنە باسىپ قاراپ، سىرناي-كەرنەي بولسا، داۋىسىنا ۇمتىلىپ، ونان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا، بىرەۋ كۇلسە دە، بىرەۋ جىلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە؟»، «بۇل نەمەنە؟» دەپ، «ول نەگە ۇيتەدى؟» دەپ، «بۇل نەگە بۇيتەدى؟» دەپ، كوزى كورگەن، قۇلاعى ەستىگەننىڭ ءبارىن سۇراپ، تىنىشتىق كورمەيدى. مۇنىڭ ءبارى - جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەن» (جەتىنشى ءسوز). 

وسىدان مىڭ جىلداي  ۋاقىت بۇرىن قازاق دالاسىنان شىعىپ، الەمدىك ءبىلىم-عىلىمنىڭ شىعىپ، ەكىنشى اريستوتەل اتانعان ءال-فارابي وسى ماسەلەگە  فيلوسوفيالىق تۇرعىدان كەلىپ: «ءارى ماداقتاۋعا، ءارى جازعىرۋعا سوقتىراتىن مۇنداي جاعدايلار - ۇشەۋ. 

1, بۇل ارەكەتتەر، ادامنىڭ دەنە مۇشەلەرىن پايدالانۋ ءۇشىن كەرەكتى ارەكەتتەر، مىسالى، ورنىنان تۇرۋ، وتىرۋ، كولىككەمىنىپ ءجۇرۋ، كورۋ، ەستۋ ءۇشىن كەرەكتى ارەكەتتەر.

2, جان اففەكتىلەرى. مىسالى، قۇشتارلىق، راحات، قۋانىش، اشۋ، قورقىنىش، جابىرقاۋ، كۇيىنۋ، قىزعانىش جانە سول سياقتىلار. 

3, اقىل-پاراسات. بۇل ءۇشىنشىسى ادامنىڭ بۇكىل ءومىر بويىندا بولادى نەمەسە كەيدە بولىپ، كەيدە بولمايدى» ء(ال-فارابي. الەۋمەتتىك-ەتيكالىق تراكتاتتار. الماتى، «عىلىم»، 1975, 5-6 بەتتەر)-تۇرعىسىندا سىپاتتاما بەرگەن ەكەن. 

بۇل جەردە دالا دانىشپانى - ابايدىڭ ءال-ءفارابيدىڭ ەسىمىن سول كەزدە ەستىدى مە، ەستىمەدى مە، ءوز كەزىندە الەمدىك ءبىلىم-عىلىمنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان ويشىلدىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىس بولدى ما، بولمادى ما، ول جاعى بىزگە ءمالىمسىز; بايقاپ وتىرعانىمىز - ۇلىلاردىڭ ۇلى ويلارىنىڭ ءبىر ارنادان شىعىپ وتىرعاندىعى. بار ايىرماشىلىق جان ماسەلەسىنە ءا-فارابي ادامنىڭ ءىس-ارەكەتى تۇرعىسىنان كەلىپ، ونى «جان اففەكتىلەرى» مەن «اقىل-پاراساتقا» ءبولىپ قاراستىرسا، اباي بۇل ەكەۋىن قوسىپ،  رۋحاني كۇش بەرەتىن «جان  ازىعى» اتاعان.

 

«قىرىق ءۇشىنشى سوزدە» اباي وسى ويلارىن تاعى دا ناقتىلاي ءتۇسىپتى: 

«ادام ۇعىلى ەكى نارسەدەن: ءبىرى - ءتان، ءبىرى - جان. ول ەكەۋىنىڭ ورتالارىندا بولعان نارسەلەردىڭ قايسىسى جيبيلي، قايسىسى كاسىبي - ونى بىلمەك كەرەك. ىشسەم، جەسەم دەمەكتىڭ باسى - جيبيلي، ۇيىقتاماق تا سوعان ۇقسايدى. از با، كوپ پە، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن دەگەن ارزۋ، بۇلاردىڭ دا باسى - جيبيلي. 

اقىل، عىلىم - بۇلار - كاسىبي. كوزبەنەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىپ، قولمەن ۇستاپ، تىلمەن تاتىپ، مۇرىنمەن يىسكەپ، تىستاعى دۇنيەدەن حابار الادى. ول حابارلاردىڭ ۇنامدىسى ۇنامدى قالپىمەنەن، ۇنامسىزى ۇنامسىز قالپىمەنەن، ارنەشىك ءوز سۋرەتىمەنەن كوڭىلگە تۇسەدى. ول كوڭىلگە ءتۇسىرۋشى باعاناعى بەس نارسەدەن وتكەن سوڭ، ولاردى جايعاستىرىپ كوڭىلدە سۋرەتتەمەك. ول - جاننىڭ جيبيلي قۋاتى ءدۇر». 

تاعى دا «جۇرەكتە قايرات بولماسا» ولەڭىندە  «مالدا دا بار جان مەن ءتان، //اقىل، سەزىم بولماسا» -دەپ، جوعارىداعى ويلارىن ناقتىلاي تۇسەدى.

بۇل جەردە تۇسىنۋگە اۋىرلاۋ بولىپ تۇرعان  جيبيلي  ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام، كورسەم دەگەن سياقتى تۋا بىتكەن، ال كاسىبي  - ادامنىڭ سانالى ومىرىندەگى ويلاۋ ارقىلى پايدا بولاتىن رۋحاني قاسيەتتەر. ومىردە بولىپ جاتقان ءتۇرلى وقيعالار ادامعا جاعىمدى، جاعىمسىز اسەر ەتەدى. ال «حابارلاردىڭ ۇنامدىسى ۇنامدى قالپىمەنەن» پوزيتيۆ اسەر ەتۋ بارىسىندا ادام جانىنا قۋات بەرەدى. ابايدىڭ «ۇنامسىزى ۇنامسىز قالپىمەنەن...كوڭىلگە تۇسەدى» دەگەندە، كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ نەگاتيۆ اسەر ەتەتىندىگىن دە مەڭزەپ وتىر. ومىردە بولىپ جاتقان وقيعالاردىڭ ادامنىڭ، قوعامنىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي جاعىمدى، جاعىمسىز اسەر ەتەتىندىگىن سول ح1ح عاسىردىڭ وزىندە-اق ايتىپ، ەسكەرتۋى ابايدىڭ ۇلتىنىڭ بولاشاعىن بولجاي بىلگەن كورەگەندىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك. 

اباي ارى قاراي ايتپاق ويىن تومەندەگىشە جالعاستىرادى: «ءبىر ۇمىتپاستىق جاقسى نارسەدەن كوڭىلگە جاقسى اسەر حاسيل بولىپ، جامان نارسەدەن كوڭىلگە جامان اسەر حاسيل بولۋ سەكىلدى نارسەلەر. بۇل قۋاتتار اۋەلدە كىشكەنە عانا بولادى. ەسكەرىپ باققان ادام ۇلكەيتىپ، ۇلعايتىپ، ول قۋاتتاردىڭ قۋاتىن زورايتادى. ەسكەرۋسىز قالسا، ول قۋاتتىڭ قايسىسى بولسا دا جوعالادى، ءتىپتى جوعالماسا دا، از-ءماز نارسە بولماسا، ۇلكەن ەشنارسەگە جارامايتىن بولادى.

كىمدە-كىم سىرتتان ەستىپ ءبىلۋ، كورىپ ءبىلۋ سەكىلدى نارسەلەردى كوبەيتىپ السا، ول - كوپ جيعانى بار ادام: سىناپ، ورىندىسىن، ورىنسىزىن - ءبارىن دە باعاناعى جيعان نارسەلەرىنەن ەسەپ قىلىپ، قاراپ تابادى. بۇلاي ەتىپ بۇل حارەكەتكە تۇسىنگەن ادامدى اقىلدى دەيمىز».

اقىننىڭ ويىنشا، كوپتى كورگەن، كوپ ىزلەنگەن، كوپ نارسەنى ويىنا توقىعان، جاقسى مەن جاماندى اجىراتا الاتىن ادام - اقىلدى ادام. ال اقىلسىزدىق - «ويسىز، ونەرسىز نادان ادامنىڭ ءىسى» بولسا، اقىلدى -  جان قۋاتى كۇشتى ادام. اقىلسىزدىق، بىلىمسىزدىك - ادامنىڭ قورى. «كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك: اۋەلى - ناداندىق، ەكىنشىسى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق دەپ  بىلەسىڭ.

ناداندىق - ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى ولارسىز  ءبىلىپ  بولمايدى. «بىلىمسىزدىك حايۋاندىق  بولادى».  «اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى اقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرمەنەن» (وتىز سەگىزىنشى ءسوز).

اباي الەمدە نە بولىپ جاتقانىنان بەيحابار حالقىن وزگەلەردەن قالىپ قويماس ءۇشىن ونەر-بىلىمگە شاقىرادى. ءتىپتى، ونەر-ءبىلىمدى ۇيرەنۋدىڭ ادىستەمەلىك جولدارىن دا كورسەتىپ بەرەدى:

«ەستىگەن نارسەنى ۇمىتپاستىققا ءتورت ءتۇرلى سەبەپ بار: اۋەلى - كوكىرەگى بايلاۋلى بەرىك بولماق كەرەك; ەكىنشى — سول نارسەنى ەستىگەندە يا كورگەندە عيبراتلانۋ كەرەك، كوڭىلدەنىپ، تۇشىنىپ، ىنتامەن ۇعۋ كەرەك; ءۇشىنشى — سول نارسەنى ىشىنەن بىرنەشە ۋاقىت قايتارىپ ويلانىپ، كوڭىلگە بەكىتۋ كەرەك; ءتورتىنشى - وي كەسەلى نارسەلەردەن قاشىق بولۋ كەرەك. ەگەر كەز بولىپ قالسا، سالىنباۋ كەرەك. وي كەسەلدەرى: ۋايىمسىز سالعىرتتىق، ويىنشى-كۇلكىشىلدىك، يا ءبىر قايعىعا سالىنۋ، يا ءبىر نارسەگە قۇمارلىق پايدا بولۋ سەكىلدى. بۇل ءتورت نارسە - كۇللى اقىل مەن عىلىمدى توزدىراتۇعىن نارسەلەر».

«عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر» (وتىز سەگىزىنشى ءسوز), «عىلىمنىڭ ءبىر اتى – اقىل» (سوندا),  «اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى اقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرمەنەن» دەپ بىلگەن اباي ەلىنىڭ ەرتەڭىن ءبىلىم مەن عىلىممەن بايلانىستىردى; سوندىقتان دا حالقىن وقۋعا، ءبىلىم الۋعا، عىلىمدى ۇيرەنۋگە شاقىردى. «عىلىم» اللانىڭ سەگىز سيپاتىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ەسكە سالدى: «عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول - حاقيقات»،  «عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى» (ونىنشى ءسوز). ابايدىڭ  «تەگىندە، ادام بالاسى ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەمەنەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە - اقىماقتىق» (ون سەگىزىنشى ءسوز), «عىلىم مال تابۋ قۇرالى ەمەس، مال عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن قاجەت»-دەيدى.  دەمەك، عىلىم - ءومىردى تانىپ ءبىلۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى; ادام ءبىلىمدار بولعان سايىن اقيقاتقا قاراي، ياعني، اللاعا دا جاقىنداي تۇسەدى دەگەن ءسوز. ءبىلىم-عىلىمنىڭ حالىق ومىرىندەگى ءمانى مەن ماڭىزىن وسى جولداردى وقىعاندا، شىن مانىندە تولىق تۇسىنگەندەي بولاسىز.

ابايدىڭ «عىلىم تاپپاي، ماقتانبا» ولەڭىن كىم بىلمەيدى. ءبىز دە وسى ولەڭدى جاتتاپ وستىك: «عىلىم تاپپاي، ماقتانبا، ورىن تاپپاي باپتانبا، قۇمارلانىپ، شاتتانبا، ويناپ بوسقا كۇلۋگە...عالىم بولماي، نەمەنە، بالالىقتى قيساڭىز. بولماساڭ دا ۇقساپ باق، ءبىر عالىمدى كورسەڭىز» (اباي قۇنانباەۆ، شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. ءبىرىنشى توم، الماتى، «عىلىم» باسپاسى، 1977, 65-66 بەتتەر).

اقىننىڭ «بىلىمدىدەن شىققان ءسوز»، «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر»، «عالىمنان نادان ارتپاس ۇققانمەنەن»، «مەن بولامىن دەمەڭدەر»، «تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان»، «جول كورمەك، جوبا بىلمەك، جيھان كەزگەن»، ت. ب. ولەڭدەرىندە جاستاردى ءبىلىم-عىلىمعا ۇندەپ، ونىڭ جاقسىلىققا باستار بىردەن ءبىر جول ەكەنىن ەسكەرتەدى.

ەشقانداي مەكتەپ كورمەگەن، وقۋ بىتىرمەگەن، بار بولعانى تۋعان حالقىنىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، ونىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن كوكىرەگىنە توقي بىلگەن دانا ابايدىڭ سول كەزدەگى قازاق قوعامىن جايلاعان رۋحاني دەرتتەردى ەمدەۋدىڭ جولدارىن كورسەتە ءبىلۋى بۇگىنگى ۇرپاقتاردى تاڭ قالدىرادى.  حالقىنىڭ دانالىعىن، ۇلتىنىڭ ۇلىلىعىن بويىنا سىڭىرە بىلگەن ۇلانعايىر ءبىلىم يەسىنىڭ «جاسىمدا عىلىم بار دەپ، ەسكەرمەدىم» دەۋىنىڭ ءوزى دە ابايدىڭ ۇلى تۇلعاسىن بايقاتسا كەرەك: 

«جاسىمدا عىلىم بار دەپ، ەسكەرمەدىم، 

پايداسىن كورە تۇرا تەكسەرمەدىم. 

ەرجەتكەن سوڭ، تۇسپەدى ۋىسىما، 

قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم» (سوندا، 43-بەت).

     اباي عىلىمنىڭ نە ءۇشىن قاجەت ەكەندىگىن، ونى يگەرۋدىڭ وڭاي جول ەمەستىگىن ەسكەرتەدى:

«– اۋەلى بىلمەك كەرەك;

– عىلىمدى ۇيرەنگەندە، اقيقات ماقساتپەن بىلمەك ءۇشىن ۇيرەنۋ كەرەك;

– ءاربىر حاقيقاتقا تىرىسىپ ىجداھاتىڭمەن كوزىڭ جەتسە، سونى تۇت، ولسەڭ ايرىلما!

– ءبىلىم-عىلىمدى كوبەيتۋگە ەكى قارۋ بار ادامنىڭ ىشىندە: ءبىرى – مۇلاحازا قىلۋ (ويلاسۋ، پىكىر الماسۋ), ەكىنشىسى – بەرىك مۇحافازا قىلۋ (ساقتاۋ، قورعاۋ). بۇل ەكى قۋاتتى زورايتۋ جاھاتىندا بولۋ كەرەك. ... بۇلار زورايماي، عىلىم زورايمايدى.

– ... ۋايىمسىز سالعىرتتىق دەگەن ءبىر نارسە بار، زينھار جانىم، سوعان بەك ساق بول، اسىرەسە، اۋەلى – قۇدانىڭ، ەكىنشى – حالىقتىڭ، ءۇشىنشى – داۋلەتتىڭ، ءتورتىنشى – عيبراتتىڭ، بەسىنشى – اقىلدىڭ، اردىڭ – ءبارىنىڭ دۇشپانى. ول بار جەردە بۇلار بولمايدى.

– عىلىمدى، اقىلدى ساقتايتۇعىن مىنەز دەگەن ساۋىتى بولادى» .

ابايدىڭ «تولىق ادام» ىلىمىندە مىنەزدىڭ ورنى ەرەكشە. ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى، بىلىمدارلىعى، سانا-سەزىمى، ومىرگە كوزقاراسى ونىڭ مىنەزىنەن، ياعني ونىڭ ءتۇرلى ورتالاردا، ءتۇرلى جاعدايلاردا ءوزىن ۇستاي بىلۋىنەن، سويلەي الۋىنان، ءىس-ارەكەتتەرىنەن كورىنەدى. مىنەزسىز ادام جوق. دەسەك تە، ءبىلىمدى، تاربيەلى، پاراساتتى ادام قانداي دا ءبىر قيىن جاعداي بولماسىن، ءبارىن اقىلعا سالىپ، دۇرىس شەشىم قابىلداپ، ءوزىن ۇستاي بىلەدى. ءبىلىم، تاربيە ارقىلى قالىپتاسقان مادەنيەتتىلىك مىنەز ارقىلى كورىنەدى. «جاسىنان ءتۇسىن بيلەپ، سىر بەرمەگەن» - ناعىز مادەنيەتتى ادام. 

ءبىلىمسىز، عىلىمسىز  ادامدى  نادانعا، حايۋانعا تەڭەگەن اباي «جيىرما بەسىنشى ءسوزىن» تۇگەلدەي وسى ماسەلەگە ارناپتى: 

«ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا - ءبارى ورىستا تۇر. زارارىنان قاشىق بولۋ، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك. ونىڭ سەبەبى ولار دۇنيەنىڭ ءتىلىن ءبىلدى، مۇنداي بولدى. سەن ونىڭ ءتىلىن بىلسەڭ، كوكىرەك كوزىڭ اشىلادى. اربىرەۋدىڭ ءتىلىن، ونەرىن بىلگەن كىسى ونىمەنەن بىردەيلىك داعۋاسىنا كىرەدى، اسا ارسىزدانا جالىنبايدى...

ورىستىڭ عىلىمى، ونەرى - دۇنيەنىڭ كىلتى، ونى بىلگەنگە دۇنيە ارزانىراق تۇسەدى. لاكين وسى كۇندە ورىس عىلىمىن بالاسىنا ۇيرەتكەن جاندار سونىڭ قارۋىمەن تاعى قازاقتى اڭدىسام ەكەن دەيدى. جوق، ولاي نيەت كەرەك ەمەس. مالدى قالاي ادال ەڭبەك قىلعاندا تابادى ەكەن، سونى ۇيرەتەيىك، مۇنى كورىپ جانە ۇيرەنۋشىلەر كوبەيسە، ۇلىقسىعان ورىستاردىڭ جۇرتقا بىردەي زاكونى بولماسا، زاكونسىز قورلىعىنا كونبەس ەدىك...

تۋراسىن ويلاعاندا، بالاڭا قاتىن اپەرمە، ەنشى بەرمە، بارىڭدى سالساڭ دا، بالاڭا ورىستىڭ عىلىمىن ۇيرەت!» (جيىرما بەسىنشى ءسوز).

بۇل جەردەگى ابايدىڭ نەگىزگى ويى - انىق: ءبىلىم دە، عىلىم دا،  ونەر دە - ءبارى- ورىستا; سوندىقتان دا «ورىسشا وقۋ كەرەك».  وسى ءسوز ءار كەزدە ءار ءتۇرلى ءتۇسىنىلىپ كەلدى. دەسەك تە وسى سوزدەردى ۇلى اقىننىڭ تەك قانا ىزگى ويلارمەن جازعانىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.

«قازاق تا ادام بالاسى عوي، كوبى اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىقتىڭ جوقتىعىنان ازادى. ءبىلىمدى بىلسە دە، ارسىز، قايراتسىزدىعىنان ەسكەرمەي، ۇستاماي كەتەدى. جامانشىلىققا ءبىر ەلىگىپ كەتكەن سوڭ، بويىن جيىپ الىپ كەتەرلىك قايرات قازاقتا كەم بولادى»-دەپ، جازادى. وسىنداعى ادام بالاسى كوبىنە «اقىلسىزدىعىنان ازبايدى، اقىلدىڭ ءسوزىن ۇعىپ الارلىق جۇرەكتە جىگەر، قايرات، بايلاۋلىلىقتىڭ جوقتىعىنان ازادى» دەگەن ءسوزىنىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك. ادامنىڭ ميىندا  الدىمەن  وي پايدا بولىپ، ول قورىتىلىپ «اقىلعا» اينالادى. اباي اقىل جەتكىلىكتى بولعانىمەن، جۇرەكتە بايلاۋ بولماسا،  جۇزەگە اسا بەرمەۋى مۇمكىن دەگەندى ايتىپ وتىر. ويشىلدىڭ بۇل ويلارى مىنا ولەڭىندە شىنايى كوركەم كورىنىس تاپقان:

«جۇرەكتە قايرات بولماسا،  ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك.  اقىلعا ساۋلە قونباسا،  حايۋانشا ءجۇرىپ، كۇنەلتپەك... مالدا دا بار جان مەن ءتان،
اقىل، سەزىم بولماسا. تىرشىلىكتىڭ نەسى ءسان،تەرەڭگە بەت قويماسا؟
اتىمدى ادام قويعان سوڭ، قايتىپ نادان بولايىن؟ حالقىم نادان بولعان سوڭ قايدا بارىپ وڭايىن؟!»

ءيا، وسى جەردە «اقىل» (وي، يدەيا. د. ى.)  ىسكە اسۋى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە جۇرەكتىڭ سارابىنان ءوتىپ، جىلۋىنا ورانىپ، قايراتتانىپ، قۋاتتانىپ شىعۋى مىندەتتى. سوندا جۇرەك كەز كەلگەن «اقىلدى» قابىلداي بەرمەيدى، ولاردى سۇزگىدەن وتكىزىپ،  بويىندا جىلۋى، جىگەرى بار ومىرشەڭ، تيىمدىلەرىن عانا قابىلدايدى.

ادامنىڭ دەنە مۇشەسى بولۋمەن بىرگە، جۇرەك يسلام دىنىندە - يماننىڭ تۇراعى، اللاعا سەنىم مەكەنى، ادامنىڭ ءدانى، وزەگى سانالادى. جامان ادامدى جۇرەگى بىلعانعان، يمانسىز دەيدى. ابايدىڭ دۇنيەتانىمىندا دا جۇرەك وسى تۇرعىدان ءتۇسىنىلىپ، جىرعا قوسىلادى. ادام جۇرەك تاربيەسىمەن جەتىلەدى; جۇرەگى قانداي بولسا، ادامى دا سونداي. «يماندى ادامنىڭ جۇرەگى نۇرلانىپ تۇرادى، ول قايرات پەن اقىلعا باعىنبايدى، جاقسىلىققا قۋانادى، جاماندىققا ەرمەيدى. اقيقات اۋلىن تاپقان جۇرەك الدامايدى، الالامايدى، ادالدىقتان اينىمايدى» (قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى. 6 توم، الماتى، «ارىس»، 2007,  635-بەت). 

جۇرەكتىڭ مۇنداي قاسيەتتەرى تاربيەمەن قالىپتاسادى. جاقسى تاربيە العان جۇرەكتەر دۇرىس شەشىمدەر قابىلداۋعا كومەكتەسسە، «قاتىپ قالعان جۇرەكتەردە» كەرىسىنشە بولادى.  سوندىقتان دا ادام ومىرىندە جاس ۇرپاق تاربيەسىنىڭ، ياعني «جۇرەك تاربيەسىنىڭ» ماڭىزى زور. مۇنداعى «جۇرەك تاربيەسى» دەپ، وتىرعانىمىز - ادامگەرشىلىك تاربيەسى. مىنە، اباي اقىل بولعانىمەن دە ونى جۇرەك تاربيەسىنسىز جۇزەگە اسىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن تاعى دا ەسكەرتىپ وتىر.

كەزىندە ءال-فارابي ادامنىڭ ەڭ باستى دەنە مۇشەسى جۇرەك دەگەن ەكەن: «جۇرەك - باستى مۇشە، مۇنى ءتاننىڭ ەشقانداي باسقا مۇشەسى بيلەمەيدى. بۇدان كەيىن مي كەلەدى. بۇل دا - باستى مۇشە; بىراق مۇنىڭ ۇستەمدىگى ءبىرىنشى ەمەس، ەكىنشى، ويتكەنى ول بارلىق باسقا مۇشەلەردى بيلەيتىن بولسا، ونىڭ ءوزىن جۇرەك بيلەيدى. بىراق بۇل تەك جۇرەككە قىزمەت ەتەدى جانە جۇرەكتىڭ تابيعي نيەتىنە قاراي، بۇعان باسقا مۇشەلەر قىزمەت ەتەدى..

(مي جۇرەكتەن كەيىنگى) مۇشە رەتىندە (ارەكەت ەتەدى), باستى (مۇشە) بەيىمدەلە الماعان جەردە ونىڭ ورنىن باسادى، ونىڭ وكىلى بولادى، ءار ىسكە بەيىمدەلىپ وتىرادى; جۇرەكتىڭ ىزگى نيەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋ ىسىنە قىزمەت ەتۋ تەك قانا ميعا ءتان قابىلەت.

ماسەلەن، جۇرەك -  ىشكى تابيعي  جىلىلىقتىڭ كوزى...

مي (مۇندا) جۇرەككە قىزمەت ەتەدى،  سەزىمدىك جۇيكەتامىرلارعا ءوز كۇشىن بويىندا ساقتايتىن قۋات بىتىرەدى، بۇل قۋات كورەكتەندىرۋشى (كۇشتەردىڭ) سەزىمتال بولۋىنا  مۇمكىندىك بەرەدى...

ميدان كەيىن باۋىر، بۇدان سوڭ كوكباۋىر، سودان سوڭ جىنىس مۇشەلەرى...

ۇستەم كۇشتىڭ مەكەنى - جۇرەكتە»  ء(ال-فارابي. فيلوسوفيالىق تراكتاتتار. الماتى، 1973, 289-295  بەتتەر).

يسلام الەمىنىڭ تاعى ءبىر عۇلاماسى ايد ءال-قارني جۇرەك تۋرالى بىلاي دەپ جازىپ قالدىرىپتى:   

«كىسىدەگى باعالى ءھام لايىقتى نارسە - ونىڭ جۇرەگى. ول جاراتقان تۋرالى بىلەدى، وعان ۇمتىلادى جانە ونى سۇيەدى. جۇرەك - يماننىڭ جانە ءبىلىمنىڭ وشاعى... جۇرەككە ەڭ قىمبىت نارسە - يمان جانە اقىل-وي تارتۋ ەتىلگەن، دەنەنىڭ قالعان بارلىق بولىكتەرى وعان ەرەدى. ول ولاردى قوجايىن قىزمەتكەرلەرىن پايدالانعانداي پايدالانادى» (ايد ءال-قارني. مۇڭايما! باقىتتىڭ بۇلاعى جانە قاتسعى-مۇڭنىڭ داۋاسى. اۋدارعان قانات سۇلتانبەكۇلى. الماتى، 2019, 152-بەت).

ابايدىڭ ايتۋىنشا،  ءسوز «جۇرەكتەن شىقپاسا، جۇرەككە جەتپەيدى»;  «بويدا قۋات، ويدا كوز بولماسا، وندايلارعا ايتپا ءسوز»; جۇرەكسىز ايتىلعان ءسوز - جالعان ءسوز - وندايلارعا سەنبە. 

«جۇرەك - تەڭىز، قىزىقتىڭ ءبارى - اسىل تاس، سول قىزىقسىز ومىردە جۇرەك قالماس. جۇرەكتەن قىزۋ-قىزبا كەتە قالسا، وزگە تاننەن ەش قىزىق ءىس تابىلماس. دوستىق، قىزىق، بار قىزىق - جۇرەك ءىسى، ار، ۇياتتىڭ ءبىر اقىل - كۇزەتشىسى. ار مەن ۇيات سىنباسا، وزگە قىلىق،  ارىن، القىن - بۇل كۇننىڭ مارتەبەسى»-دەپ جىرلاعان اقىن جۇرەكتىڭ ادامنىڭ رۋحاني  ومىرىندەگى شەشۋشى ءرولىن ءدال ايتىپ وتىر. 

اقىن ءوز حالقىنىڭ كوزى، سەزىمى، جىرشىسى دەيتىن بولساق، ءومىردىڭ ادىلەتسىزدىكتەرىن قايناعان ىشىندە ءجۇرىپ كورگەن، بارىنشا سەزىنگەن اقىننىڭ جۇرەگى -«قىرىق جاماۋ»:

«جۇرەگىم مەنىڭ - قىرىق جاماۋ، قياناتشىل دۇنيەدەن. قايتىپ امان قالسىن ساۋ،  قايتقاننان سوڭ ءار نەدەن... قان جۇرەكتى قايعىلى-اۋ، قايرىلا كەت سەن ماعان. قاسيەتىن ويلان-اۋ، قام كوڭىلدىڭ تىنباعان».

پوەزيا - ادام جانىنىڭ سىرى، سەزىمى. ال وسى سىر مەن سەزىمنىڭ ۇياسى - جۇرەك. اباي ليريكاسىندا  سەزىم مەن سىرعا تولى «جۇرەك» ءسوزى ءجيى قولدانىلادى. ادام «اقىلدىڭ ءتىلىن السا، جۇرەك ۇمىت قالادى»، «ءتىل جۇرەكتىڭ ايتقانىنا كونسە، جالعان شىقپايدى» دەيتىن اباي جۇرەكتەن جارىپ شىققان نە ءبىر اسەم تەڭەۋلەردى، ەپيتەتتەردى، مەتافورالاردى شەبەر قولدانۋ ارقىلى قازاقتىڭ قارا سوزىنە جان ءبىتىرىپ، ولەڭنىڭ پوەتيكالىق، ويشىلدىق قۋاتىن كۇشەيتىپ، كوركەمدىك كەستەسىن قۇلپىرتىپ، سوزدەن سۋرەت سالعان.  اقىننىڭ بۇل ءسوزدى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ىشىنە جينالىپ قالعان مۇڭ-شەرىن سىرتقا شىعارعان كوڭىل-كۇي ليريكاسىندا كوبىرەك قولدانعانى بايقالادى. 

جەر بەتىندەگى تىرشىلىك يەسىنىڭ بارلىعى ءۇشىن ءومىر دەگەنىمىز - جەتىلۋ جولىنداعى كۇرەس. ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى دا بارلىق جاعىنان دا جەتىلىپ، تابيعي ورتاعا بەيىمدەلىپ، رۋحاني جاعىنان بايىپ، ومىرشەڭدىك قابىلەتىن ارتتىرا ءتۇسۋ. مىنە، ادامزات قوعامى ءۇشىن اسا ماڭىزدى وسى ءبىر ماسەلە ابايدى دا تولعاندىردى. ول عىلىم-ءبىلىم، ونەردى ۇيرەنۋ ارقىلى يماندىلىق وي-ءورىستى دامىتىپ،  رۋحاني جەتىلۋگە باستى نازاردى اۋدارادى. ابايدىڭ ايتۋىنشا، جان جۇرەكتە جايعاسقان. جۇرەك قانداي بولسا، ادام دا سونداي. ادامنىڭ بۇكىل تىنىس-تىرشىلىگى جۇرەك ارقىلى باسقارىلادى. جۇرەگى جىلى، تاربيەلى بولسا، ونداي ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى دە - تازا; رۋحاني جاعىنان  جەتىلگەن ادام ومىردە كوپ قاتەلەسپەي،  دۇرىس ءومىر سۇرە الادى. اباي ادام بالاسىنىڭ باقىتىن ونىڭ جۇرەگىنىڭ تازالىعىمەن تىعىز بايلانىستىرادى. 

ادامنىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىنىڭ مەكەنى سانالاتىن جۇرەك ءسوزىنىڭ ءوزى اقىن پوەزياسىندا «جىلى جۇرەك»، «ىستىق جۇرەك»، «قان جۇرەكتى»، «جۇرەگى جۇمساق»،   «ءبىر جۇرەك»، «جۇرەگىم مەنىڭ - قىرىق جاماۋ»، «جۇرەك - تەڭىز»، «اۋرۋ جۇرەك»، «اساۋ جۇرەك»، «جاس جۇرەگىم»، «قايران مەنىڭ جۇرەگىم»، «جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا»، «ەت جۇرەكسىز»، «جۇرەگىم بويدى جىلىتىپ»، «كۇيەسىڭ جۇرەك، كۇيەسىڭ»، «جۇرەگىم، نەنى سەزەسىڭ؟»، «ىنتالى جۇرەك»، «جۇرەكتىڭ اقىل سۋاتى»، «جۇرەگىڭە سۇڭگى دە»، «جۇرەك تەربەپ»، «جۇرەكتەگى جازىلماي، تاعدىردىڭ سالدىڭ سىزىعى»، «جۇرەكتى باستى، شىقپاس كۇن»، «جۇرەككە مۇز بوپ ەرىمەس»، «جۇرەگىندە جاتادى وكپە سازى»، «جۇرەك كەتتى لۇپىلدەپ»، «جۇرەگى - اينا»، «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا»، «شىن جۇرەك - ءبىر جۇرەك»، «جۇرەك بالقىپ، يگەندە»، «جۇرەگىنە وت جانىپ»، «جۇرەككە ىستىق ءتيىپ، سالعان سايىن»، «جۇرەكتى ءتۇرتىپ، قوزعاماي»، «جۇرەكتىڭ وتىن سوندىرمەس»، «جۇرەگى جۇمساق»، «جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا»، «جۇرەكتە اينا جوق بولسا»، «جاس جۇرەكتە جانعان شاق»، «لۇپىلدەپ جۇرەگى»،  «جۇرەگى ەلجىرەپ»، «جۇرەكتەن قوزعايىن»، «ورتەنگەن جۇرەككە»، «جۇرەگىم لۇپىلدەپ»، «جۇرەگىم، ويباي، سوقپا ەندى!»، «سورلى جۇرەك»، «كىرلەگەن جۇرەك»،  «يت جۇرەك»،  «جاۋ جۇرەك»، «جالىن جۇرەك»،  «شىن جۇرەك»، «جۇرەگىم سۋىلداپ»، «شوشىعان جۇرەكتى»، «جۇرەكتىڭ ءسوزىن سويلە، ءتىل»، «جاس جۇرەگىم قوزعالسا»،  «جۇرەگى - جىلى»، «قۇداي سالدى جۇرەككە، «جالعاندا بىتپەس جارانى»،  «قاراڭعى تۇندە قاپالىق،  «جۇرەكتى باستى، شىقپاس كۇن»، «ءۇمىتسىز ءومىر ءبىتىردى، «جۇرەككە مۇز بوپ، ەرىمەس»، «اساۋ جۇرەك القىنار»، «جۇرەكتىڭ وتىن سوندىرمەس»، «جۇرەككە قۇيىلىپ»، «جۇرەكپەن الىسىپ»، «سەندەلەدى يت جۇرەك»، «جاۋ جۇرەك»، «جالىن جۇرەك»، «كىرلەگەن جۇرەك»، «ىنتالى جۇرەك»، «جۇرەكتىڭ اقىل سۋاتى»، «جۇرەگىڭە سۇڭگى دە»، ت. ب. تىركەستەرىندە قانات جايىپ، «جۇمباق ادامنىڭ» «جۇرەك تۇبىنە» قاراي تەرەڭگە تارتا بەرەدى. وسى ءبىر عانا «جۇرەك» ءسوزىنىڭ تۇرلىشە قولدانىلۋىنىڭ وزىنەن-اق اقىننىڭ ءوزى سالعان اۆتوپورترەتىن دە كورۋگە بولادى.  ابايدىڭ ليريكاسىندا «جۇرەكتىڭ» كوركەم دە شەبەر قولدانىستارىنان مىڭ قۇبىلىپ، قۇلپىرعان ءسوزدىڭ پوەتيكالىق قۋاتىن بايقايمىز.

بۇل جەردەگى اقىننىڭ «جۇرەگى» - فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. اباي ح1ح عاسىرداعى قازاق رۋحانيياتىندا كلاسسيكالىق فيلوسوفيانىڭ ورنىنداعى حالىقتىق دۇنيەتانىم نەگىزىندە ەۋروپالىق ءىلىم-ءبىلىم جەتىستىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ادام كونتسەپتسياسىن جاسادى دەۋگە بولادى. بۇل رەتتە دانا اباي «جۇرەكتى» ادام بولمىسىنىڭ كىلتى رەتىندە وتە ورىندى قولدانا وتىرىپ، جالپى رۋحاني قۇندىلىقتار توڭىرەگىندەگى ءزارۋ پروبلەمالاردى تەرەڭ كوتەرە بىلگەن. 

اباي «ون جەتىنشى قارا سوزىندە» جۇرەكتى بىلايشا سويلەتەدى: 

«مەن  - ادامنىڭ دەنەسىنىڭ پاتشاسىمىن، قان مەنەن تارايدى، جان مەندە مەكەن قىلادى، مەنسىز تىرشىلىك جوق. جۇمساق توسەكتە، جىلى ۇيدە تاماعى توق جاتقان كىسىگە توسەكسىز كەدەيدىڭ، توڭىپ جۇرگەن كيىمسىزدىڭ، تاماقسىز اشتىڭ كۇي-ءجايى قانداي بولىپ جاتىر ەكەن دەپ ويلاتىپ، جانىن اشىتىپ، ۇيقىسىن اشىلتىپ، توسەگىندە دوڭبەكشىتەتۇعىن - مەن. ۇلكەننەن ۇيات ساقتاپ، كىشىگە راقىم قىلدىراتىن - مەن، بىراق مەنى تازا ساقتاي المايدى، اقىرىندا قور بولادى. مەن تازا بولسام، ادام بالاسىن الالامايمىن: جاقسىلىققا ەلجىرەپ، ەريتۇعىن - مەن، جامانشىلىقتان جيرەنىپ، تۋلاپ كەتەتۇعىن - مەن، ادىلەت، نىساپ، ۇيات، راقىم، مەيىربانشىلىق دەيتۇعىن نارسەلەەردىڭ بارلىعى مەنەن شىعادى، مەنسىز وسىلاردىڭ كورگەن كۇنى نە؟».

جۇرەك جاقسى بولۋى ادامنىڭ اقىلدى، قايراتتى بولۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى.  «ءۇش-اق نارسە - ادامنىڭ قاسيەتى: «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك». ابايدىڭ جىرلاۋىنشا، ادامدى ادام قىپ ساقتاپ قالاتىن دا، ءومىردىڭ قانداي  تىعىرىقتارىنان الىپ شىعاتىن دا  - وسى ءۇش قاسيەت. وسى جولداردى وقىعاندا، «جۇرەك كوزى اشىق» العا ۇلكەن ماقسات قويىپ، تاۋداي تالاپ قىلعان، ايتار ءسوزىن ويلانىپ سويلەگەن، ىستەر ءىسىن اقىلعا سالىپ ىستەگەن، ءومىردى، ادامداردى جۇرەگىمەن سۇيە بىلگەندەر عانا سۇم جالعاندا باقىتتى ءومىر سۇرە الادى دەگەن ويلار ويعا كەلەدى. 

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت: ابايدىڭ جولىن قۋعان الاششىل ۇلت اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىندا دا «جۇرەك»  ماسەلەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ، اقىندىق شابىتتىڭ شىرقاۋىندا جىرلانىپ كەلەدى. حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلى ماعجان اقىن: «جۇرەگىم، مەن زارلىمىن جارالىعا، سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا. قىزىل ءتىل – قولىم ەمەس – كىسەندەۋلى، سوندىقتان، جانىم كۇيىپ، جانادى دا»، «ءالى-اق كەتەر جۇرەكتەن - وت، كۇش - بويدان»، «ەسسىز جۇرەك تۋلادى، بەرمەدى ىرىق، اقىل سورلى ەرە الماي، قالدى تۇرىپ. ەسسىز جۇرەك، بوگەلشى ءبىر ازىراق، وتىز تۇر عوي ءۇڭىلىپ، ارتى - قىرىق!»، «سۇم جۇرەك سول قىزمەتىمدى اقتادىڭ با؟»، «ەسسىز جۇرەك اسپانعا قول سەرمەدى، ەسسىز جۇرەك اقىلعا جول بەرمەدى»، «مەنى اتاما، بۇل جۇرەك - جىندى دەرسىڭ، ۇمتىلعان الامىن دەپ، كۇندى دەرسىڭ»- دەپ، كۇڭىرەنە كەلىپ: «داريعا، سول كۇندەردە كۇنىم قاراڭ،  قازاق ەلى، ءبىر اۋىز ءسوزىم ساعان: بولعايسىڭ سىنشى بولساڭ، ءادىل سىنشى، كىنانى جۇرەككە قوي، قويما ماعان!»- دەپ، اقتالعانداي بولىپتى.

وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءسوتسياليزمنىڭ بارىنشا سالتانات قۇرىپ تۇرعان كەزىندە ادۋىن اقىن م. ماقاتاەۆ «جۇرەك – ءجۇن، ويىم – وپات، جاندى – جۇيەم»-دەپ، اعىنان جارىلىپتى. مۇقاعاليدىڭ «جۇرەك - ءجۇنى»  - مەتافورانىڭ ۇلعايعان ءتۇرى; ءسوتسياليزمنىڭ  «باقىتتى زامانىنداعى» سانالى ادام جۇرەگىنىڭ قانداي كۇيگە ۇشىراعانىن ايگىلەيتىن كوركەم  پاننو. 

اقىننىڭ جۇرەگىن سونشالىقتى جارالاپ، «قىرىق جاماۋ» قىلعان، «مۇز بوپ، ەرىمەس» قاتىرىپ تاستاعان زامان ءبىر جاعىنان، وتارلىق ساياساتتىڭ، ەكىنشى جاعىنان، ساۋاتسىزدىقتىڭ سالدارىنان ىشكى قايشىلىقتارىنىڭ بارىنشا ۋشىققان، سونىمەن بىرگە، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتاعان رۋحاني ازىعىنىڭ - ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ ىعىستىرىلا باستاعان ح1ح عاسىردىڭ ەكىنشى جارىمى بولاتىن. «زار زامان» اقىندارى قازاق دالاسىنا كەلگەن جامانشىلىقتاردى نەگىزىنەن، وتارشىلدىق ساياساتتان كورسە، اباي سونىمەن بىرگە قازاقىشىلىك كەمشىلىكتەردىڭ باستاۋلارىنا  ءۇڭىلىپ، ودان شىعۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى سانالىلىق، وعان ءبىلىم-عىلىم ارقىلى عانا قول جەتكىزۋگە بولادى دەپ، حالقىن اعارتۋشىلىق جولعا قاراي باستادى.

ابايدىڭ ولەڭدەرىندە، قارا سوزدەرىندە ءجيى كەزدەسەتىن   «بولمىس»، «سانا»، «بەس نəرسە»، «زامان»، «جۇرەك»، «اقىل»، «عادەلەت»، «قايرات»، «ار-ۇيات»، «يمانيگۇل»، «ماحاببات»، «باقىت»، «باق»، «تولقىن»، «جامان»، «جاقسى»، «كوڭىل» ءتəرىزدى ۇعىم سوزدەر – اباي فيلوسوفياسىنىڭ كىلتى» (د. امانتاي. اباي فيلوسوفياسى: شىعۋ تەگى، قالىپتاسۋى جانە دامۋى (ەسسە), «Egemen.kz». 20.02.20).  

«ابايدىڭ ءومىرى  دە قاسىرەتكە تولى. مۇنىڭ ەڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - ۇلى دالاداعى مىڭداعان جىلدىق تاريحي بولمىس ىرعاعىنىڭ بۇزىلۋىنان. ءومىر-سالتتىڭ، ساياساتتىڭ، مادەنيەتتىڭ، ەكونوميكانىڭ، مورالدىق-ەتيكالىق قارىم-قاتىناستىڭ ءداستۇرلى ىرعاعى ىشكى سۇرانىستان ەمەس، سىرتقى باسقىنشى كۇشتىڭ زورلىعىمەن بۇزىلدى. ابايدىڭ قاسىرەتى - وسىناۋ تاريحي زورلىقتىڭ سەبەپ-سالدارىن وزگەدەن بۇرىن، وزگەدەن تەرەڭ بىلۋىندە. كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ، دۇلەي كۇشتىڭ الدىندا دارمەنسىز. گرەك ميفولوگياسىنداعى كورىپكەل كاسساندرا سەكىلدى، ءبارىن بىلەدى، بىراق شاراسىز. ونىڭ جانىنا باتاتىنى توبىقتىنىڭ كورسوقىر پىسىقايلارى جونىنا ۇيىرگەن قامشى ەمەس، ونىڭ جان-جۇرەگىن قيانداعى پەتەربوردان ۇيىرىلگەن قامشى تىلىمدەگەن» (ا. سەيدىمبەك. شىعارمالارى، استانا، 2-توم، 666-بەت).

«قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»، «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان»، «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك»، «كوڭلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا»، «بايلار ءجۇر جيعان مالىن قورعالاتىپ»، «اداسقاننىڭ الدى  - ءجون، ارتى  - سوقپاق»، «جىگىتتەر، ويىن - ارزان، كۇلكى - قىمبات»، «كوجەكبايعا»، «كوكبايعا»، «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك»، «بولىس بولدىم، مىنەكي»، «ءماز بولادى بولىسىڭ»، «كۇلەمبايعا»، «سەگىز اياق»، «باي سەيىلدى»، «ەم تابا الماي»، «زامان اقىر جاستارى»، «كوزىنەن باسقا ويى جوق»، «دۇتبايعا»، «جۇرەگىم، نەنى سەزەسىڭ»، «بولدى دا پارتيا»، «سۇم دۇنيە توناپ جاتىر، ءىسىڭ بار ما؟»، ت. ب. ولەڭدەرىندە ءوز زامانىنىڭ كەمشىلىكتەرى اياۋسىز سىنالادى. وسى ولەڭدەرىنىڭ  اتتارىنان-اق اقىننىڭ ەلدىڭ ءىشىن جايلاعان الەۋمەتتىك دەرتتەردى ءدوپ باسىپ، اششى تىلمەن تۇيرەي بىلگەنىن كورەمىز:

«قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم، ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ.  جاقسى مەن جاماندى ايىرمادىڭ، ءبىرى قان، ءبىرى ماي بوپ، ەندى ەكى ۇرتىڭ» («قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»);

«ىنساپ-ۇيات، ار-نامىس، سابىر، تالاپ، بۇلاردى كەرەك قىلماس ەشكىم قالاپ. تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى، وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ» («ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»);

«بولىس بولدىم، مىنەكي، بار مالىمدى شىعىنداپ. تۇيەدە قوم، اتتا جال،  قالمادى ەلگە تىعىنداپ» («كۇلەمبايعا»);

«تاماعى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق -  ازدىرار ادام بالاسىن. تالاسىپ بوسقا، جاۋ بولىپ دوسقا،   قور بولىپ، قۇرىپ باراسىڭ.  وتىرىك شاعىم تولدى عوي،   وكىنەر ۋاقىتىڭ بولدى عوي» («سەگىز اياق») ت.  ب. 

وسى جەردە اباي ءوزىنىڭ تۋعان حالقىن نە سەبەپتەن سونشالىقتى جەرگە تىعا  سىناعان دەگەن ساۋال كولدەنەڭدەي بەرەدى. سويتسەك، جۇرەگى «حالقىم» دەپ سوققان، حالقىنىڭ بويىنداعى الەۋمەتتىك دەرتتەر جۇرەگىنە سالماق ءتۇسىرىپ، قايعىعا باتقان، سالدارىنان رۋحاني دەرتكە ۇشىراپ، ەرتە قارتايىپ، ومىردەن ەرتە وتكەن اقىننىڭ ايتۋعا سانا ورەسى دە، اۋزىنىڭ باتىلى دا بارا بەرمەيتىن اششى شىندىقتى ايتا ءبىلۋىنىڭ ءوزى ۇلى ەرلىك سياقتى. ونىڭ ۇستىنە شىرىلداعان شىندىقتى ەل-جۇرتىنىڭ ايانىشتى جاعدايىنا شىن جانى اشىعان، جانىنا باتىپ، قايعىرعان، ۇلتتىق رۋحپەن سۋعارىلعان ادامنىڭ عانا ايتا الاتىنى تاعى بار. 

مۇنداي مىسالداردى الەمدىك ادەبيەتتەن ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. ارىعا بارماي-اق، ورىس اقىنى م. يۋ. لەرمونتوۆتىڭ  «پروششاي، نەمىتايا روسسيا، سترانا رابوۆ، سترانا گوسپود، ي ۆى، مۋنديرى گولۋبىە، ي تى، يم پرەداننىي نارود!»- دەگەن ولەڭ جولدارىندا بۇكىل رەسەيدىڭ ح1ح عاسىرداعى الەۋمەتتىك بەينەسى  بارىنشا شىنايى كوركەم كورىنىس تاپقانى ۇلكەن جەتىستىك دەپ، باعالانادى. ال اباي بولسا،  قازاق دالاسىنىڭ وتارشىلدىق كەزەڭدەگى رۋحاني قۇلدىراۋ كورىنىسىن بار شىندىعىمەن بەينەلەپ، الەمدىك رەاليزم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ قاتارىندا كورىندى. 

شىعىستان شىققان اتاقتى گۋمانيستەردىڭ ءبىرى  ج. رۋمي: «ادامنىڭ بولمىسى – ىشىندە ءار ءتۇرلى اڭدار مەكەندەيتىن ورمانعا ۇقساس. ءبىزدىڭ بويىمىزدا تازا-لاس، جامان-جاقسى، يماني-حايۋاني سياقتى مىڭداعان قاسيەتتەر بار. ەگەر ىشكى جان شاھارىندا قاسقىر ۇستەمدىك ەتە باستاسا، ادامنىڭ قاسقىرعا اينالعانى. جاقسىلىقتار مەن جاماندىقتار دا جاسىرىن جولدارمەن جۇرەككە كەلىپ، قۇيىلىپ تۇرادى. ءسات سايىن ادامنىڭ جۇرەگىندە ءبىر نارسە باس كوتەرەدى. سول سەبەپتى ادام كەيدە جاقسى سيپاتقا، كەيدە جامان سيپاتقا اينالىپ وتىرادى» – دەگەن سوزدەرى ادام ومىرىندەگى رۋحاني تاربيەنىڭ اسا ماڭىزدى ەكەندىگىنە نازار اۋدارادى. 

اقىن - حالقىنىڭ كوزى مەن ءسوزى، قۇلاعى، ءۇنى مەن سەزىمى. «ادامشىلىقتىڭ الدى – ماحاببات، عادەلەت، سەزىم»  دەپ بىلەتىن گۋممانيست اباي ەلىندە ءومىردىڭ ءمانى دۇنيە قۋشىلىق، بيلىككە ۇمتىلۋشىلىق دەپ ءتۇسىنۋ سالدارىنان بولىپ جاتقان نەبىر كەلەڭسىزدىكتەرگە شىداي الماي، ولارعا قارسى بىتىسپەس كۇرەس اشادى. «مىڭمەن» جالعىز الىسقان» اقىن ەل ىشىندەگى ورەسكەل قىلىقتاردى بارىنشا سىن تەزىنە سالدى، «قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق»(جيىرما التىنشى ءسوز)  بوپ بارا جاتقانىنا ىشتەي كۇيىنەدى.

اباي قازاق حالقىن وسىنداي كۇيگە جەتكىزگەن ءۇش ءتۇرلى جامانشىلىق تۋرالى ەسكەرتەدى: 

«كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە بار. سونان قاشپاق كەرەك. اۋەلى  - ناداندىق; ەكىنشى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق  دەپ، بىلەسىڭ. 

ناداندىق - ءبىلىم-عىلىمنىڭ جوقتىعى، دۇنيەدەن ەشنارسەنى ولارسىز ءبىلىپ بولمايدى.

بىلىمسىزدىك حايۋاندىق بولادى.

ەرىنشەكتىك - كۇللى دۇنيەدەگى ونەردىڭ دۇشپانى.  تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، ۇياتسىزدىق، كەدەيلىك - ءبارى وسىدان شىعادى.

زالىمدىق - ادام بالاسىنىڭ دۇشپانى. ادام بالاسىنا دۇشپان بولسا، ادامنان بولىنەدى، ءبىر جىرتقىش حايۋان حيسابىنا قوسىلادى» (وتىز سەگىزىنشى ءسوز). 

ابايدىڭ قازاقتىڭ جاي-كۇيىن سارالاعان ولەڭدەرىندە جالپىلاما سىناۋشىلىقتان گورى، اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەگەن  ناقتىلىلىق باسىم. جوعارىدا اتالعان وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك، مال شاشپاقتان باسقا ۇرلىق، قۋلىق، ارامدىق، نادان، يتتىك، سىرتتانسىنباق، قۋسىنباق، ورشىلدەنبەك، سۇم-سۇرقيا، قاباعان يتشە، ارىن ساتقان، دالاقتاپ، كۇپىلدەپ، اۋزىمەن وراق ورعان، كۇندەستىك، قىرتىڭ، جىرتىڭ-جىرتىڭ، پىش-پىش، بۇتىپ-شاشىپ، ءىسىپ-كەۋىپ، اراق ىشكەن، ماس بولعان، سۇرامساق، كىسىمسىنىپ، جالتاق-جالتاق، قورازدانباق، ىرجاڭ قاقپاق، شالدۋارلىق، قياناتشىل، سالاق، ولاق، ويناسشى، كەرىم-كەربەز، ىرجاڭ-قىلجاڭ يت مىنەز، كۇلكىشىلدىك، جالعاندىق، سابىرسىز، ارسىز، كورسەقىزار، جالماۋىز، التىباقان الا اۋىز، ارسىزدىق، ەركەسىپ، قالجاڭشىلسىپ، ىرجىڭداپ، وڭباعان، انتۇرعان، جەلىككەن، كىرجىڭدەپ، بىقسىپ، تومىرىق، كىسىمسىنىپ، جالپىلداپ، بۇرالىپ، اسەمسىپ، بىلگەنسىپ، ءبالسىپ، كەرەناۋ كەردەڭ، انتۇرعان، كۇلمەڭ قاعىپ، ىرجاڭ-قىلجاڭ، ءسوزۋار، بىلگىش، زاكونشىك، كورگىش، ءبىر الداۋ، جان جالداۋ، يمانسىزدىق، داڭعوي، سانقوي، كەرىم-كەربەز، قالجىڭباس، كۇلمەڭدەپ، جايقاڭ-قايقاڭ، قوشەمەتشىل، انتۇرعان، بۇلعاڭ، جىلماڭ، كۇندەستىك، ىرجاڭداماي، بۇراڭداپ، جىلميعان، جالاڭ-جۇلاڭ، سۇم، قۋ، ت. ب. سياقتى انىقتاۋىش سوزدەردى جۇرەك تاربيەسىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن تۋىندايتىن مىنەزدىڭ كەلەڭسىز قۇبىلىستارىن سۋرەتتەۋگە كەلگەندە، شەبەر قولدانىپ، ايتار ويىن بەينەلەپ كورسەتۋشىلىك باسىم. كەلتىرىلگەن مىسال سوزدەردەن اقىننىڭ قازاقتىڭ ءسوز بايلىعىن مەيلىنشە مەڭگەرگەندىگى، وعان سەزىم، جان كىرگىزىپ، قۇبىلتا، ويناتا قولداناتىندىعى كورىنەدى. بەينەلىلىك، ويلىلىق جاعىنان كەلگەندە، اباي قازاق ادەبيەتىنىڭ، ونىڭ ىشىندە پوەزياسىنىڭ ح1ح عاسىردا جەتكەن بيىگى رەتىندە جارقىراپ، بۇگىنگى قازاق رۋحانياتىنا نۇرىن شاشىپ تۇر.

كۇندەلىكتى ومىردە تۋىنداپ جاتاتىن ءتۇرلى كەمشىلىكتەردى سىناپ، جاقسى نىشانداردى ناسيحاتتاپ وتىراتىن اقپارات قۇرالدارى جوق كەزدە اقىن ولەڭدەرى ءداۋىر ۇنىنە اينالدى. تىرشىلىكتىڭ تىنىمسىز تىنىسىنان تۋىنداپ جاتقان ۇلتتىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي قاتىسى بار پروبلەمالاردى دەر كەزىندە كوتەرە ءبىلۋى اباي پوەزياسىنا پۋبليتسيستيكالىق سارىن قوسىپ، ونىڭ ومىرشەڭدىك سىپاتىن ارتتىرا ءتۇستى.  شىن ادەبيەت بۇگىنگى ءومىردىڭ وزىنەن تۋىنداپ، ادام ءۇشىن ماڭگىلىك پروبلەمالاردى كوتەرۋىمەن باعالى دەسەك، اباي دا وسىنداي بيىكتەن كورىنگەن ۇلىلاردىڭ ساپىندا.

ابايدىڭ ۇلىلىعى سول، ول ءوز حالقىنىڭ بويىنداعى كەمشىلىكتەردى سىناۋمەن بىرگە، ونى جويۋدىڭ جولدارىن دا كورسەتە بىلۋىندە جاتىر.  اقىن ادام قايتكەندە، ادام بولىپ، ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاي الادى دەگەن ماڭگىلىك ساۋالعا جاۋاپ بەردى; عاسىرلار بويى جيناقتالعان ادامگەرشىلىك نورمالارىن جۇيەگە كەلتىرىپ، تۇتاس ءبىر «تولىق ادام» كونتسەپتسياسىن جاسادى

اقىن «بەس نارسەدەن قاشىق بول،  بەس نارسەگە اسىق بول. ادام بولام دەسەڭىز...  وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق،  ەرىنشەك، بەكەر مال شاشپاق - بەس دۇشپانىڭ بىلسەڭىز.  تالاپ، ەڭبەك، تەرەڭ وي،   قاناعات راقىم، ويلاپ قوي -  بەس اسىل ءىس، كونسەڭىز»-دەپ، ناعىز ادام وسىلاي بولۋى كەرەك دەگەن نەگىزگى ويىن كوركەم سوزبەن ورنەكتەيدى.    

اباي قازاقتىڭ بويىنداعى قيسىق مىنەزدەردى سىناعان ولەڭدەرىندە يماندىلىقتى باسشىلىققا الىپ وتىرعان. قۇنانباي قاجىنىڭ  شاڭىراعىندا ومىرگە كەلىپ، سەمەيدەگى احمەت ريزا مەدرەسەسىندە مۇسىلمانشا ءدارىس العان اباي  جاستايىنان ءدىني ءبىلىم، تاربيە الىپ، يماندى بولىپ ءوستى. سوندىقتان دا اقىن شىعارماشىلىعىنداعى يماندىلىق تاقىرىبى - ورتالىق ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.

اقىن ابدەن كەمەلىنە كەلگەن ەلۋ جاسىندا:  «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل،  اللاعا اۋىز جول ەمەس.  ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل وزگەسى حاققا قول ەمەس. دەنەنىڭ بارشا قۋاتى  ونەرگە سالار بار كۇشىن. جۇرەكتىڭ اقىل سۋاتى ماحاببات قىلسا، ءتاڭرى ءۇشىن» - دەپ، جىرلاپتى.

ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا (1902) حاتقا تۇسكەن مىنا ولەڭىندە  «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس. كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى  اللانى تانىتۋعا ءسوز ايىرماس... ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي، ول اللانى جاننان ءتاتتى. ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،  جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى... اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەشۋاقىتتا جالعان بولماس» (سوندا، 303-306 بەتتەر)-دەپ، ادام ءومىرىنىڭ باقىتقا باستار جولىن يماني تۇرعىدان كورسەتەدى.

ادەتتە ءبىز ماحاببات ءسوزىن ەكى جاستىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك سەزىم ۇعىمىندا ءجيى قولدانامىز. اباي بىزگە «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ»، وسيەت قالدىرىپ وتىر. كوپ ادام بۇلاي جاساۋ قولدان كەلمەيدى دەپ، بۇل سوزگە ونشا ءمان بەرە بەرمەۋى دە مۇمكىن. ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان ماحابباتى - «اۋەل ادامنىڭ ادامدىعى» (وتىز سەگىزىنشى ءسوز)  وتباسىنان - اتا-اناسىن، قۇداي قوسقان قوساعىن، بالا-شاعاسىن، باۋىرلارىن، تۋىستارىن جاقسى كورۋدەن باستالىپ، ودان ارى قاراي جالپى ادامداردى قۇرمەتتەپ، ءومىردى سۇيۋگە ۇلاسۋى كەرەك. وتباسىنىڭ تىنىشتىعى، اعايىننىڭ تاتۋلىعى ادامنىڭ باقىتتى بولۋىنا جاعداي جاساپ، ەلدىڭ تىنىشتىعىنا، قوعامنىڭ وركەندەي تۇسۋىنە الىپ كەلەدى. 

ساعان ءومىر سىيلاعان، اسىراپ-ءوسىرىپ، تاربيەلەگەن، بۇكىل سانالى عۇمىرىن ارناعان اتا-انانى ءسۇيىپ-قۇرمەتتەۋ، وعان قىزمەت ەتۋ  - ءاربىر ءوزىن اداممىن دەپ سانايتىن سانالى ازاماتتىڭ  اللا الدىنداعى ەڭ ءبىرىنشى پەرزەنتتىك پارىزى، ادامنىڭ ادامشىلىق قاسيەتى ەڭ الدىمەن، ونىڭ اتا-اناسىنا دەگەن كوزقاراسىنان كورىنەدى; جار قۇشىپ، پەرزەنت ءسۇيۋ ادام ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ءسانى، ارتىڭا تاربيەلى، جاقسى ۇرپاق قالدىرۋ - سەنىڭ قوعام الدىنداعى ەڭ باستى مىندەتىڭ; اعايىن-تۋىس، جەگجات سەنىڭ ءومىردىڭ ءتۇرلى وتكەلەكتەرىندە ارقا سۇيەر سۇيەنىشىڭ، وركەن جايار ءورىسىڭ، سەنى تاربيەلەپ، شىنىقتىرىپ، ۇلكەن ءومىردىڭ كۇرەسىنە باپتاپ ۇشىرۋشى ورتاڭ.  وسى سياقتى سان-الۋان تىرشىلىك ارەكەتتەرى سۇيىسپەنشىلىكپەن سۋعارىلىپ جۇزەگە اسسا، اللانىڭ نۇرى جاۋىپ، ول ادام ومىردەگى شىن باقىتقا كەنەلەدى. ويتكەنى، «ادامشىلىقتىڭ الدى - ماحاببات، عادەلەت سەزىم» (قىرىق بەسىنشى ءسوز). ادامداردى سۇيە بىلگەن ادام عانا اللانى شىن سۇيە الادى. جۇرەگى  ادامگەرشىلىكتىڭ، يماندىلىقتىڭ رۋحىمەن نۇرلانعان ادام - ناعىز ادام، كەمەل ادام.

حاكىم اباي «وتىز ءتورتىنشى سوزىندە»:   «ادام بالاسىنا ادام بالاسىنىڭ ءبارى  - دوس. نە ءۇشىن دەسەڭ، دۇنيەدە جۇرگەندە تۋىسىڭ، ءوسۋىڭ، تويۋىڭ، اشىعۋىڭ، قايعىڭ، قازاڭ، دەنە ءبىتىمىڭ، شىققان جەرىڭ، بارماق جەرىڭ ءبارى بىردەي، احيرەتكە قاراي ءولۋىڭ، كورگە كىرۋىڭ، ءشىرۋىڭ، ماحشاردا سۇرالۋىڭ ءبارى بىردەي، ەكى دۇنيەنىڭ قايعىسىنا، پالەسىنە قاۋپىڭ، ەكى دۇنيەنىڭ جاقسىلىعىنا راحاتىڭ ءبارى بىردەي ەكەن. بەس كۇندىك ءومىرىڭ بار ما، جوق پا؟ بىرىڭە ءبىرىڭ قوناق ەكەنسىڭ، بىرەۋدىڭ بىلگەندىگىنە بىلمەستىگىن تالاستىرىپ، بىرەۋدىڭ باعىنا، مالىنا كۇندەستىك قىلىپ، يا كورسەقىزارلىق قىلىپ، كوز الارتىسپاق لايىق پا؟»-دەپ، ادام بالاسىن ويلانۋعا، مىنا «بەس كۇندىك» جالعاندا سىيلاستىققا شاقىرادى.

اباي ءدىننىڭ ادام ءومىرىنىڭ اسا ماڭىزدى ءبىر بولشەگى رەتىندە قۇندى پىكىرلەر ايتقان: 

«اللا تاعالا - ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز - ولشەۋلى. ولشەۋلىمەن ولشەۋسىزدى بىلۋگە بولا ما؟

اللانىڭ ءسوزى - قارىپسىز، داۋىسسىز.

قۇداي تاعالا دۇنيەنى كامالاتتى شەبەرلىكپەن جاراتقان ءھام ادام بالاسىن ءوسىپ-ءونسىن دەپ، جاراتقان.

دۇنيەدە تۇپكى ماقساتىڭ ءوز پايداڭا بولسا، ءوزىڭ  نيھاياتلىسىڭ، ول جول قۇدايدىڭ جولى ەمەس.

     قۇداي تاعالا ەشبىر نارسەنى سەبەپسىز جاراتپاعان، ...

    كىم سەنى سۇيسە، ونى سۇيمەكتىك قارىز ەمەس پە؟

    كىم وزىڭە ماحاببات قىلسا، سەن دە وعان ماحاببات قىلماعىڭ قارىز ەمەس پە؟

    سەبەبى، اللا تاعالا  ءوزى - حاحيقات جولى.

عىلىم - اللانىڭ ءبىر سيپاتى، ول حاقيقات، وعان عاشىقتىق ءوزى دە حاقلىق ءھام ادامدىق ءدۇر».

تۇسىنە بىلگەن ادامعا وسى جولداردىڭ ارعى جاقتارىندا ادامداردىڭ دۇرىس ءومىر سۇرۋىنە كومەكتەسەتىن نە ءبىر تەرەڭ يماندىلىق ويلارى جاتىر;  ادامدىقتىڭ بيىك دەڭگەيىن يمانمەن ولشەگەندىگى كورىنەدى. تاعى بىردە ول «تولىق مۇسىلمان بولماي – تولىق ادام بولمايدى» دەپ، كەسىپ ايتقان. ابايدىڭ يماندىلىقپەن سۋعارىلعان وي يىرىمدەرى وزىنە قاراي تارتىپ، ىشىنە كىرگەن سايىن مىناۋ مىڭ قۇبىلعان ءومىردىڭ قىر-سىرلارىن ەندى عانا تۇسىنە باستاعانداي بولاسىڭ; دانا ابايدىڭ ۇلىلىعى الدىندا ەرىكسىز باس يەسىز.

قاي زاماندا بولماسىن، كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي  تۇرعان ادام قايتسە، ادام بولىپ قالادى دەگەن ماڭگىلىك ساۋالعا  ۇلى اباي وسىلايشا جاۋاپ بەرىپتى. اسىرەسە، جاھاندانۋ داۋىرىندە عالامدىق وزگەرىستەردىڭ سالدارىنان جويقىن رۋحاني شاپقىنشىلىقتارعا  ۇشىراپ جاتقان قازاقتار ءۇشىن بۇل وسيەتتەردىڭ ادامي بولمىسىمىزدى  ساقتاپ قالۋىمىز ءۇشىن دە، ۇلت بولىپ ءومىر ءسۇرۋىمىز ءۇشىن دە ماڭىزى زور.

«بۇگىنگى قوعامداعى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى – ادامي قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ. ال، اباي ەڭبەكتەرىندەگى «تولىق ادام» ۇعىمى -ادامزاتتى كىسىلىك تۇرعىسىنان جەتىلدىرۋدى كوزدەيتىن ۇلكەن دانالىق ويلارمەن ۇشتاسىپ جاتقان كۇردەلى ماسەلە. اقىننىڭ مۇراتى – ادامدى رۋحاني كەمەلدەندىرۋ ارقىلى قوعامدى جەتىلدىرۋ، ەلدى ىلگەرى دامىعان مادەنيەتتى مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسۋ.

حالقىنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ بۇزىلىپ بارا جاتقانىن كورىپ، «تولىق ادام» ءىلىمىن جاساعان ابايدى ءاربىر قازاق ءبىلۋى كەرەك. ابايدى بىلسە، پەندەلىك جولدان قايتادى. قازىر كوپ ادامنىڭ كوكەيىندە تەك قارىن تويدىرۋ، كيىم كيىنۋ. ودان باسقا ماقسات جوق سياقتى. اش قارىن تويىنار، بىراق ونىڭ رۋحاني قازىناسى بولماسا، قۋىس كەۋدە پەندە بولىپ قالادى. ءبىزدىڭ قاۋپىمىز سوندا. جاستارىمىز قۋىس كەۋدە بولىپ قالماۋى قاجەت. دۇنيەنى ءومىر بويى جيناپ، انا دۇنيەگە الىپ كەتكەن كىمدى كوردىڭىزدەر؟! ونىڭ بارلىعى قالادى. سوندىقتان، رۋحاني قازىناعا باسىمدىق بەرۋ كەرەك» (م. مىرزاحمەتوۆ). 

ابايدى زامانى  اتقا ەرتە مىنگىزىپ، ەرتە ەسەيتكەن. ەل-جۇرتىنا ءسوزىن وتكىزە الماي، ابدەن قاجىعان اباي «قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان»، «كوڭلىم قايتتى دوستان دا، دۇشپاننان دا» دەپ، قامىققاندا،  نەبارى 41 جاستا، ال «ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ»، «اتادان التاۋ، انادان تورتەۋ، جالعىزدىق كورەر جەرىم جوق. اعايىن بەك كوپ، ايتامىن ەپتەپ، ءسوزىمدى ۇعار ەلىم جوق. مولاسىنداي باقسىنىڭ، جالعىز قالدىم - تاپ شىنىم»-دەپ، تورىعىپ جۇرگەن  كەزىندە  نە ءبارى 43-تە ەكەن. 

وسىلايشا، كۇڭىرەنگەن اباي  ءوز زامانداستاراىنان سونشاما تۇڭىلگەنىمەن دە ەلىنىڭ ەرتەڭىنە سەنەدى; كەلەر ۇرپاققا ءسوز تاستاپ،  «جوق، قازاق ورتاسىندا دا ۇرلىق، وتىرىك، وسەك، قاستىق قالىپ، ونەردى، مالدى تۇزدەن، بوتەن جاقتان ءتۇزۋ جولمەن ىزدەپ، ورىستەرلىك كۇن بولار ما ەكەن؟»-دەپ، بولاشاققا ۇلكەن ۇمىتپەن قارايدى.

ەل تۇتاستىعى وي بىرلىگىنەن، «اقىلعا بىرلىكتەن» باستاۋ الادى دەپ بىلگەن اباي وسى يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋداعى ءسوزدىڭ اتقاراتىن قىزمەتىن جوعارى باعالايدى. ەڭ باستى شارت - ءسوز ءتۇزۋ بولۋ ءۇشىن وي ءتۇزۋ بولۋ كەرەك. اقىن ءبىر ولەڭىندە «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەپ، حالقىنا ۇندەۋ تاستايدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبى - ادامدى ادام قىپ، ەلدى بىرلىكتە ساقتايتىن يدەيالار جاسالدى; ەندى سونى دۇرىس ءسوز ارقىلى  سىرتقا شىعارىپ، حالىقتىڭ ساناسىنا جەتكىزىپ، ارى قاراي جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتىگىن العا تارتىپ وتىر.     

اباي وننان استام ولەڭىندە ءتىلدىڭ قۇدىرەتى، ولەڭنىڭ قالاي بولۋى كەرەكتىگى جايلى پىكىر بىلدىرەدى. ول الدىمەن، ونەردىڭ ومىردەگى ورنىنا، اقىننىڭ قوعام الدىنداعى پارىزى مەن قارىزىنا ايرىقشا ماڭىز بەرەدى. ولەڭدى كəسىپكە، مال تابۋدىڭ، كۇن كورىستىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ «مال ءۇشىن ءتىلىن بەزەپ، جانىن جالداپ، مال سۇراپ بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباپ» – جۇرگەندەرگە قارسى شىعادى. «سىي دəمەتپە، بەرسە الما ەش ادامنان، نەڭ كەتەدى جاقسى ولەڭ، ءسوز ايتقاننان. سۇيىنەرلىك ادامدى قۇرمەت قىل، اۋلاق بوپ ءجىپ ساتىپ، نəرسە العاننان»، «ولەڭى بار ونەرلى ءىنىم سىزگە ايتام، جالىنامىن مۇنداي ءسوز ايتپا بىزگە. وزگە تۇگىل وزىڭە پايداسى جوق، ەسىل ونەر قور بولىپ كەتەر تۇزگە»، – دەپ، اقىندارعا جالىنعانداي دا بولادى. ال ءوزى بولسا: «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن، جوق-باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن. كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى، جازدىم ۇلگى جاستارعا بەرمەك ءۇشىن. ماقساتىم – ءتىل ۇستارتىپ، ونەر شاشپاق، ناداننىڭ كوڭىلىن قويىپ، كوزىن اشپاق» – دەپ،  ولەڭ جازعاندا، الدىنا قويعان əلەۋمەتتىك ماقساتىن ايقىنداي تۇسەدى.

ابايدىڭ ءسوز ونەرى جايلى وي كونتسەپتسياسى «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ»، «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە – قارالى ول»، «تالاي ءسوز بۇدان بۇرىن كوپ ايتقانمىن»، «بازارعا قاراپ تۇرسام əركىم بارار»، «سەگىز اياق»، «سəۋلەڭ بولسا كەۋدەڭدە»، «ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى»، «وزىڭە سەنبە جاس ويشىل»، «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» سياقتى ولەڭدەرىندە مەيلىنشە اشىق ايتىلعان.

«ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» قازاق پوەزياسىنىڭ ولەڭمەن جازىلعان تەورياسى ىسپەتتەس. ولەڭدى ولەڭنىڭ تەورياسىن ولەڭمەن جازعان ەۋروپاداعى اتاقتى بۋالونىڭ «پوەتيكاسىمەن» سالىستىرۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە، بۇل ولەڭ ابايدىڭ ءسوز ونەرى جايلى ايتقان ويلارىنىڭ شىڭى، ولەڭمەن جازىلعان مانيفەست  ىسپەتتەس: 

«ولەڭ -  ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى

قيىننان قيىستىرار ەر داناسى. 

تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ، 

تەپ-تەگىس جۇمىر كەلسىن اينالاسى.

 

بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،

ول - اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى.

ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان،

بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى».

ابايدى بىلگىسى كەلگەن ادام الدىمەن، ونىڭ  «سەگىز اياق» ولەڭىن وقىپ، ءتۇسىنۋى كەرەك سياقتى. «سەگىز اياق» - اقىننىڭ بۇكىل ادامي، شىعارماشىلىق، دۇنيەتانىمدىق بولمىسىن اڭعارتاتىن فيلوسوفيالىق تولعاۋ. ادامدى بەي-جاي قالدىرمايتىن ءومىر جايلى تەرەڭ تولعامدار سىرلى سوزبەن سالىنعان سۋرەتتەر ارقىلى كوركەم كەمەلەلدىككە ۇلاسىپ،   نەبىر عاجايىپ ويلارعا جەتەلەيدى. وقۋشى كەزىمىزدەن وقىپ، جاتتاپ وسكەن ءبىز وسى ءبىر ولەڭدى قانشا رەت وقىساق تا، وقىعان سايىن جاڭادان جاڭا الەمگە كىرىپ كەتكەندەي اسەردە بولامىز. ماعان «سەگىز اياق» «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» قازاق سياقتى، قازاقپەن بىرگە ماڭگى جاساي بەرەتىن ءومىر فيلوسوفياسى سەكىلدى كورىنەدى. 

«سەگىز اياق» باستالاتىن «الىستان سەرمەپ، جۇرەكتەن تەربەپ، شىمىرلاپ بويعا جايىلعان، قيۋادان شاۋىپ، قيسىنىن تاۋىپ، تاعىنى جەتىپ قايىرعان. تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل، سويلەيمىن دەسەڭ، ءوزىڭ ءبىل. وتكىردىڭ ءجۇزى، كەستەنىڭ ءبىزى ورنەگىن سەندەي سالا الماس. بىلگەنگە مارجان، بىلمەسكە ارزان ناداندار ءباھرا الا الماس» (اباي قۇنانباەۆ. شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى. الماتى، «عىلىم»، 117-بەت) وسى ءبىر ولەڭ جولدارىندا ءسوزدىڭ ماگياسى، قۇدىرەتى بارىنشا كوركەم بەينەلەنگەن. ءيا، جەر بەتىندەگى سانالى تىرشىلىكتە سوزدەن اسقان قۇدىرەت جوق. دۋالى اۋىزدان شىققان  ءبىر اۋىز ءسوز ادام تاعدىرىن، ەل تاعدىرىن، كەرەك دەسەڭىز، الەم تاعدىرىن شەشىپ جاتىر. اباي وسىنى ەسكەرتىپ وتىر. نەسىن ايتاسىز، «بويدا قايرات، ويدا كوز. بولماعان سوڭ، ايتپا ءسوز»-دەپ، ءوزىن تىڭداي الاتىن، ءسوزىن تۇسىنە بىلەتىندەردىڭ ازدىعىنا ناليدى.

                                                            *   *   *

كەڭەستىك داۋىردە قازاقتاردى جاپپاي ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلگەندە، ۇلى ابايدىڭ ءوزى «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا - ءبارى ورىستا تۇر» دەگەن دەپ، وسى ءسوزدى العا تارتتى. ەندى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا اقىندى وسى باعىتپەن «ورىسشىل» دەگەن اتاققا ءىلىندىردى. ابايدى ايىپتاۋشىلار  قازاقتىڭ بۇكىل شەر-شەمەنىن ايتقان دۋلات، شورتانباي، بۇحارلاردى كەمسىتتى; ابايدىڭ ولەڭدەرىندە، قارا سوزدەرىندە ورىس وتارشىلدىعى، ورىستىڭ قازاققا كورسەتىپ جاتقان يت قورلىعى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق، كەنەسارى-ناۋرىزباي كوتەرىلىسىن قولدامادى دەگەن سياقتى كىنالار تاعىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. 

«مەنىڭ ابايدا «التى الاسى، بەس بەرەسىم» جوق. شىنىمدى ايتسام، قازاقتىڭ ءبىر ادامدى جەتى قات كوككە كوتەرىپ، اباي، اباي، اباي دەپ، اۋىزدارىن ارانداي اشىپ، ءبىر ايتقانىن مىڭ ايتىپ شۋىلدايتىنى جىنىمدى كەلتىرەدى. بۇل دا - ناداندىقتىڭ، سوقىر كورگەنىنەن جازباستىقتىڭ، اقىر سوڭىندا قانعا سىڭگەن تابىنۋشىلىقتىڭ، قۇلمىنەزدىكتىڭ ايقىن نىشانى» («فەيسبۋك»، 24.02.2020). 

«قازىر ابايدى ۇلگى تۇتىڭدار دەۋ - «بارىپ تۇرعان ناداندىق». «اباي دۇنيەدەن وزعالى 110 جىلدان اسىپ كەتتى. ودان بەرى تابيعات وزگەردى، قوعام وزگەردى، مەملەكەت وزگەردى. ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، ومىرگە كوزقاراسى، دۇنيەتانىمى ت.ب تۇگەل وزگەردى، دامىدى. ونىڭ بارىنە ابايدى ۇلگى تۇتىڭدار دەۋ بارىپ تۇرعان ناداندىق» (365info.kz). 

«...بىراق اباي سىن ايتۋعا بولمايتىن قۇداي دا، پايعامبار دا ەمەس. ول - ەكى قايتارا بولىس سايلانىپ، قازاقتىڭ مالىن، مۇلكىن ەسەپكە الىپ وتىراتىن ستاتيستيكالىق كوميسسيا مۇشەسى بولىپ رەسەي پاتشالىعىنا قىزمەت ەتكەن ادام. ول قازاق دەگەن دانا حالىق تۋرالى ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتپاعان، كەرىسىنشە ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى قازاقتى قورلاۋ. ونىڭ قازاقتى قورلاعان سول سوزدەرىن ورىستار دا وزگەلەر دە سەنىڭ ابايىڭ سويدەگەن دەپ قازىر دە بەتىمىزگە باسىپ ءجۇر» («فەيسبۋك»، 08.03.2020).

«ءبىز ابايدى، «اباي جولىن» وقىپ وسكەن ۇرپاقپىز.تاۋەلسىزدىك العاسىن تاريحىمىزعا،ادەبيەتىمىزگە جاڭاشا باعا بەرە باستاعانىمىز،كوزقاراسىمىز وزگەرە باستاعانىن ەشكىم جاسىرا المايدى.بۇل ورايدا "اباي جولى"رومانى تۋرالى دا جازۋشى قاۋىم اراسىندا بۇرىن ايتۋعا جۇرەكسىنىپ كەلگەن تالاي ويلار اشىق ايتىلا باستادى.سول ءۇشىن باياعى تەمىر قالىپتىڭ ىشىندە تىرىلەي قاتىپ قالعاندار مۇحتار شاحانوۆتى،تازا تالان يەسى ءمارحۇم راحىمجان وتارباەۆتى تالاپ تاستادى.ادەبيەتتەن مول حاباردار قالامگەرلەر سول شاقتا سىرىن ىشىنە بۇگىپ ءۇنسىز قالدى.ءوز باسىم "اباي جولىنداعى" اباي ناعىز ابايدىڭ ءوزى ەمەس،كەرىسىنشە اكەسى قۇنانبايعا قارسى شاۋىپ،ەلىشىندەگى اقىلگوي ابىز اقساقالدارمەن الىسىپ جۇرگەن سوتسياليستىك رەاليزم ادەبيەتىنىڭ كەيىپكەرى ەكەنىن ايتىپ ماقالا جازدىم.قىسقارتىپ فب عا بەيىمدەپ بەردىم.ال تاۋەلسىز ەل ادەبيەتى تاقىرىبىنا وراي ابايدىڭ وزىنە قاتىستى ماسەلەگە كەلسەك،اباي ولەڭدەرىندە دە، قاراسوزدەرىندە دە رەسەيدىڭ قازاق حالقىن ەزگىگە سالىپ جاتقانىنا بايلانىستى ءبىر اۋىز ءسوز جوق دەگەنىم راس» («فەيسبۋك»، 11.04.2020).

«ابايدىڭ ولەڭدەرىنە الدانىپ تۇزاعىنا تۇسۋگە بولمايدى. ونىڭ تۇزاعى رەسەيدىڭ بوداندىعى. 1986 جىلى جەلتوقسانشىلاردى سوتتاعاندا دا ابايدى ايتقان. تايچيبەكوۆ پەن كوپباەۆ تا ابايشىلمىن دەيدى. سەنبەسەڭ ايتىسىپ كورىڭدەر. باسىڭدى ەكى بۇراپ الادى. ولار ابايدىڭ شىندىعىندا كىم ەكەندىگىن بىلەدى. ال قازاققا ابايدى وتارلاۋشىلار ءجايلاپ كىرگىزگەن. العاشىندا ولەڭدەرىن، ولگەننەن كەيىن 10-15 جىلدان كەيىن قارا سوزدەرىن، ال اۋىر قارا سوزدەرىن ەڭ سوڭىندا شىعارعان. ال ءاربىر قازاقتىڭ ومىرىندە شە، ءالى ەسىن جيناماعان باستاۋىش مەكتەپتىڭ بالالارىنان باستاپ ابايدىڭ ولەڭدەرىن جاتتاتادى. ودان كەيىن پوەماسىن. ارتىنان قارا سوزدەرىن. بالا كەزىندە وقىعان ماتەريالدار ادام ومىرىندەگى ەڭ قۇندىسى بولىپ سانالادى. سوندىقتان كەيبىرەۋلەر ابايعا قاتتى جابىسىپ وتىر. مۇنداي قۇبىلىستى “Boiling Frog Syndrome” دەيدى. ياعني باقانى ىستىق سۋعا بىردەن سالىپ جىبەرسە سەكىرىپ شىعادى. ال ءجايلاپ قايناتسا ءپىسىپ قالعانىن دا سەزبەي قالادى.

اباي دەگەن نەگىزىندە، ەكىجۇزدى (دۆۋليكي) يانۋس. اباي مەملەكەتتى انا ءتىلىن بىلمەيتىندەردىڭ باسقارۋىنا جول اشىپ بەرگەن. قازاق حالقى ءۇشىن اباي ورىس ءتىلدى، ءوزىن ەكىنشى سورتتى سەزىنۋدىڭ، بوداندىقتىڭ، قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ تريگگەرى، ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ التىن دىڭگەگى. اۋداندىق، مەكەمەلىك ۇلكەن جينالىستاردى ءورىستىلدى چينوۆنيكتەر اباي ورىسشا وقىڭدار دەپ كەتكەن دەپ قازاقتىڭ اۋزىن جاۋىپ ءجۇر» («فەيسبۋك»، 11.04.2020)-دەگەن سياقتى ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ  ايتىلىپ جاتقانى دا راس.

وسى سياقتى پىكىرلەر حاقىندا كەزىندە اقسەلەۋ  سەيدىمبەك مىناداي ويىن بىلدىرگەن ەكەن: 

«ابايدا مىناداي ءسوزدىڭ بارى راس: «ورىسشا وقۋ كەرەك، حيكمەت تە، مال دا، ونەر دە، عىلىم دا - ءبارى ورىستا تۇر».

وسى ءسوزدى قولدانۋشىلار ابايدىڭ ەسىمىن بەتكە ۇستاپ، ورىسشىل بولۋ كەرەك دەيتىن نيەتتى وزەۋرەي ناسيحاتتاپ ءجۇر. وندايلار بارا-بارا «ءوز ءتىلىڭدى بىلمەسەڭ دە، ورىس ءتىلىن ءبىل» دەگەن پيعىلىن كولدەنەڭ تارتا باستاعانداي. مۇنداي سوراقىلىقتى قازىرگى ساياسات اڭشىنىڭ ءيتىن سيپاعانداي ەركەلەتەتىن بولىپ الدى. بۇلارعا ءبۇتىن دۇنيەتانىم، ءبۇتىن تۇلعا كەرەك ەمەس. كەرەك بولسا، سول ابايدىڭ كەلەسى ءسوزىن وقىر ەدى عوي. كەلەسى ءسوزى بىلاي: «زارارىنان قاشىق بولۋعا، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك». 

قانداي «زارارىنان قاشىق بولۋىمىز كەرەك؟ مۇنى ويلاپ جۇرگەن دە ەشكىم كورىنبەيدى، ويلاۋعا مۇرشا بەرەتىن زامان دا بايقالمايدى» (اقسەلەۋ سەيدىمبەك. شىعارمالارى. استانا، «فوليانت»، 2010, 593-بەت).

تاعى دا مىنا ءبىر جاعدايلاردى دا ەسكەرگەن ءجون. سول كەزدەگى تاريحي جاعدايدا قازاقتارعا وتارشىل بولعانىمەن دە ورىستان باسقا جاقتان ءبىلىم-عىلىم ۇيرەنۋ مۇمكىندىگى جوقتىڭ قاسى ەدى. قازاق دالاسىنداعى مەدرەسەلەردە كوبىنە مۇسىلمانشىلىق نەگىزدەرى وقىلدى. قازاق دالاسىنداعى العاشقى زايىرلى مەكتەپتى ح1ح عاسىردىڭ ورتاسىندا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ تورعايدا اشقانى بەلگىلى. مىنە، وسىنداي تىعىرىقتى جاعدايدا اباي ورىستىڭ ءتىلىن، ءبىلىمىن، عىلىمىن ۇيرەن دەۋگە ءماجبۇر بولۋمەن بىرگە «زارارىنان قاشىق بولۋعا، پايداسىنا ورتاق بولۋعا ءتىلىن، وقۋىن، عىلىمىن بىلمەك كەرەك» دەپ تە ەسكەرتىپ وتىرعانى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ەكىنشى قارا سوزىندەگى «ورىسقا ايتار ءسوز دە جوق، ءبىز قۇلى، كۇڭى قادارلى دا جوقپىز» دەگەن ءسوزدى جەتىسكەندىكتەن ايتىپ وتىرماعانى دا تۇسىنىكتى.

ءارتۇرلى پىكىرلەردىڭ ايتىلىپ جاتۋى - دەموكراتيالىق قوعامدا وي ەركىندىگىنىڭ باستى كورسەتكىشى. دەسەك تە مىنا ءبىر نارسەگە نازار اۋدارعاندى ءجون كورەمىز: كەزىندە اباي بارىنشا سىناعان قازاقتىڭ بويىنداعى كەرتارتپا جاعىمسىز قىلىقتاردان ءالى كۇنگە دەيىن ارىلا الماي كەلە جاتقانىمىز - ءومىر شىندىعى. زامان وزگەرسە دە وسى ءبىر «ناداندىق» قالىپتان قالاي شىعۋدىڭ جولدارىن كورسەتىپ بەرگەن ۇلى ابايدىڭ ومىرشەڭ ويلارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن جويماي، كەرىسىنشە، وتكىرلەنە تۇسۋدە.

ۇلىلار ەكى ءتۇرلى بولادى: ويشىلدار مەن ەلباسشىلار-قولباسشىلار. ويشىلدار تازا وي ەڭبەگىمەن اينالىسىپ، سول ويلارىن ەلىنە ۇسىنىپ وتىرادى. ءوزى تىرشىلىكتە، سول ويلارىن جۇزەگە اسىرۋعا كەلگەندە، ەپەتەيسىزدەۋ، ءتىپتى قولىنان كەلمەۋى دە مۇمكىن. كوبىنە، ويشىلدار گۋممانيستىك ويلاردىڭ جەتەگىندە جۇرسە، ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ نامىسىن جىرتىپ، ءسوزىن سويلەپ، كەگىن قايتاراتىندار، ابىرويىن اسىرىپ، بيىكتەتىپ، قول  باستايتىندار قايتپاس-قايسار، باتىر-شالىس، ءور مىنەزدى كەلەدى. بۇل جەردە ابايدىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكە شىعىپ، سول كەزدە جەڭىسكە جەتۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن بىلە تۇرا، كەنەسارى-ناۋرىزباي قوزعالىسىنا قارسى شىقپاعاندىعىن تۇسىنۋگە بولادى. ويتكەنى، قولىڭنان كەلمەسكە ۇمتىلۋ - اقىماقتىق.  ونىڭ ۇستىنە گۋمانيستەردىڭ، مۇسىلمانداردىڭ قانتوگىسكە شاقىرمايتىندىعى، قارسى ەكەندىگى، مۇنداي قيىن جاعدايلاردان شىعۋدىڭ بەيبىت جولدارىن ىزدەيتىندىگى دە ەستە بولىپ، ابايدىڭ سول كەزدەگى قازاق ءۇشىن بىردەن-ءبىر دۇرىس باعىتتى كورسەتە بىلگەنىنە نازار اۋدارعان ءجون. ابايداي ۇلى تاريحي تۇلعاعا ارتىق-كەم كەتپەي، سول كەزدىڭ تاريحي جاعدايى، ول بىزگە، بۇگىنگى كۇنگى قازاققا نەسىمەن قىمبات تۇرعىسىنان باعالاۋىمىز كەرەك.  

تاعى ءبىر ءبارىمىز مويىندايتىن  ماسەلە - اباي دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە. يدەال ادام ءبىزدىڭ ميىمىزدا عانا ءومىر سۇرەدى. ومىردە ءبارى - باسقاشا، ءتىپتى كەرىسىنشە. ءومىر دەگەنىمىز - تۇنعان قايشىلىقتار. ابايدىڭ كەزى تۇگىلى، قازىرگى زاماننىڭ وزىندە دە ادامنىڭ ادام بولىپ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى سىن بولىپ جاتىر; شىڭعىس ايتماتوۆ ايتقانداي، «ادام قايتكەندە، ادام بولىپ قالادى؟» دەگەن ساۋال كۇن تارتىبىندە وتكىر تۇر. سوندىقتان دا، باستى ماسەلەگە اباي بىزگە نەسىمەن قىمبات دەگەن تۇرعىدا كەلۋىمىز كەرەك. 

اباي «ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما؟» اتتى ومىرمەن قوشتاسۋ، كەيىنگىلەرگە وسيەت مازمۇندى ولەڭىندە:

«جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،

مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا.

سوقتىقپالى سوقپاقسىز جەردە ءوستىم، 

مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما!

 

وي كىرگەلى تيمەدى ەرىك وزىمە،

ساندالمامەن كۇن كەشكەن تۇسپە ىزىمە. 

ءوزى ەرمەي، ەرىك بەرمەي، جۇرت قور ەتتى،

سەن ەسىركە، تىنىش ۇيىقتات، باق سوزىمە!

 

ءىشىم - تولعان ۋ مەن ءورت، سىرتىم دۇردەي، 

مەن كەلمەسكە كەتەرمىن تۇك وندىرمەي.

ولەڭ، شىركىن - وسەكشى، جۇرتقا جايار،

سىرىمدى توقتاتايىن ايتا بەرمەي» (سوندا، 280-بەت)- دەپ، ءومىرىنىڭ قانداي جاعدايدا وتكەنى، نەنى اتقارىپ، نەنى اتقارا الماي كەتىپ بارا جاتقانى جايلى اعىنان جارىلىپتى. «جۇمباق ادام» ابايدى ءتۇسىنۋ ءۇشىن  الدىمەن، وقىلاتىن ولەڭ - وسى. 

كەرەك دەسەڭىز، اباي ءبىزدىڭ قورعاۋىمىزدى كەرەك ەتپەيدى; كەرىسىنشە، اباي ەلىمىزدىڭ ەل بولىپ، قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالۋى ءۇشىن بىزگە قاجەت. «ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان اباي» قازاق بار جەردە جاڭعىرىپ، جاسارىپ، بۇزىلىپ بارا جاتقان زاماندا ادام بولىپ، قازاق بولىپ جاساي بەرۋىمىزگە قىزمەت ەتە بەرەتىن بولادى.

                                                 *   *   *

ابايدىڭ ۇلىلىعىن العاش تانىپ، «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتاپ، ماقالا جازعان  ۇلت كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى ا.  بايتۇرسىنوۆ «وقىپ قاراسام، باسقا اقىنداردىڭ سوزىندەي ەمەس. ولار سوزىنەن باسقالىعى سونشا، əۋەلگى كەزدە جاتىرقاپ، كوپكە دەيىن توساڭسىپ وتىراسىڭ. ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭ. بۇرىن ەستىمەگەن ادامعا شاپشاڭ وقىپ شىقساڭ، ءتۇسىنىپ، كوبىنىڭ ماعىناسىنا جەتە الماي قالادى. كوپ سوزدەرىن ويلانىپ داعدىلانعان ادامدار بولماسا، مىڭ ارا وقىسا دا تۇسىنە المايدى. نە ماعىنادا ايتىلعانى بىرەۋ بايانداپ ۇقتىرعاندا عانا بىلەدى»-دەپ، جازىپتى.

بۇل تۋراسىندا قازىرگى زاماننىڭ ايتۋلى اقىندارىنىڭ ءبىرى سەرىك اقسۇڭقارۇلى اعىنان جارىلىپتى: «ابايدىڭ تومىن اشقان سايىن ءوزىمنىڭ اقىماقتىعىم مەن دارىنسىزدىعىمدى اڭعارا باستاعاندايمىن (باس قويىپ وقىمايتىنىم – سودان!), مىنا وپاسىز دۇنيەدەن كورەسىنىڭدى كورگەن سايىن ابايدىڭ كىتابىن جاڭا اشقانداي بولاسىڭ! باسىنا كۇن تۋعاندا عانا اللاسىن ەسكە الاتىن ولىمگە بولا تۋعان ماڭدايى قۋشىق پەندە قۇساپ، مەن دە تاعدىردىڭ تالكەگىنە تۇسكەندە ابايدىڭ قارا تومدارىنا ۇڭىلەمىن، سوندا ول سول ساتتەگى كوڭىل كۇيدى تاپ باسادى!» ( س. اقسۇڭقارۇلى. مەنىڭ ابايىم. «ەگەمەن قازاقستان»، 20.01.2020).  

شىنىندا دا ابايدى بىردەن وقىپ ءتۇسىنۋ قيىن. ابايدى اسىقپاي، نيەت قىلىپ وقۋ كەرەك، ويلانىپ-تولعانىپ وقۋ كەرەك، قايتالاپ، ويعا توقىپ، سەزىنىپ وقۋ كەرەك. وقۋ بارىسىندا «اقىن نە ايتىپتى» دەگەن ويمەن وقىساڭ، ءماتىن دە مەنى «قالاي تۇسىنەر» ەكەن دەپ، سىناي قاراپ تۇرعانداي بولادى. سوندىقتان دا اباي الەمىنە ۇلكەن دايىندىقپەن كەلىپ كىرىسۋگە تۋرا  كەلەدى. ويتكەنى، دانىشپانداردىڭ وي تەرەڭىندە جاتقان دانالىق يىرىمدەرىن ءتۇسىنۋ، يگەرۋ كەز-كەلگەن وقىرماننىڭ قولىنان كەلە بەرەتىن وڭاي شارۋا ەمەس. 

قازاق رۋحانياتىنىڭ كوگىندە جارقىراپ تۇرعان جارىق جۇلدىزىنا اينالعان ۇلى ابايدىڭ  «وتىز جەتىنشى سوزىندەگى» مىنا ءبىر ناقىل سوزدەردى تاعى دا  وقىپ، ويلانا جۇرەيىك ، اعايىن: 

«كىسىگە بىلىمىنە قاراي بولىستىق قىل: تاتىمسىزعا قىلعان بولىستىق ادامدى بۇزادى»;

«اكەسىنىڭ بالاسى - ادامنىڭ دۇسپانى. ادامنىڭ بالاسى - باۋرىڭ»; 

«ءوزىڭ ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، ءوزى ءۇشىن وتتاعان حايۋاننىڭ ءبىرى بولاسىڭ، ادامشىلىقتىڭ قارىزى ءۇشىن ەڭبەك قىلساڭ، اللانىڭ سۇيگەن قۇلىنىڭ ءبىرى بولاسىڭ»;

«ادام بالاسىن زامان وسىرەدى، كىمدە-كىم جامان بولسا، زامانداسىنىڭ ءبارى ۆينوۆات»;

«مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم»;

«دۇنيەدە جالعىز قالعان ادام - ادامنىڭ ولگەنى»;

«بيىك مانساپ - بيىك جارتاس،  ەرىنبەي ەڭبەكتەپ، جىلان دا شىعادى،  ەكپىندەپ ۇشىپ قىران دا شىعادى»;

«دۇنيە - ۇلكەن كول،  زامان - سوققان جەل،  الدىڭعى تولقىن - اعالار،  ارتقى تولقىن - ىنىلەر، كەزەكپەنەن ولىنەر،  باياعىداي كورىنەر»; 

«باقپەن اسقان پاتشادان، ميمەن اسقان قارا ارتىق. ساقالىن ساتقان كارىدەن، ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق»;

«جامان دوس - كولەڭكە،  باسىڭدى كۇن شالسا،  قاشىپ قۇتىلا المايسىڭ; باسىڭدى بۇلت شالسا، ىزدەپ تابا المايسىڭ»;

«دوسى جوقپەن سىرلاس، دوسى كوپپەن سىيلاس. قايعىسىزدان ساق بول، قايعىلىعا جاق بول»;

«قايراتسىز اشۋ - تۇل،  تۇرلاۋسىز عاشىق - تۇل،  شاكىرتسىز عالىم - تۇل»; 

«باعىڭ وسكەنشە - تىلەۋىڭدى ەل دە تىلەيدى، ءوزىڭ دە تىلەيسىڭ، باعىڭ وسكەن سوڭ - ءوزىڭ عانا تىلەيسىڭ» ت. ب.  (سوندا، 183-185 بەتتەر).

زىمىراپ زاماندار، «كەزەكپەنەن» ۇرپاقتار اۋىسىپ جاتىر. بىراق تا ون توعىزىنشى عاسىردا ايتىلعان وسى ءبىر سوزدەر جيىرماسىنشى عاسىردا دا كۇنى كەشە عانا ايتىلعانداي. «ءولدى دەۋگە سيا ما، ايتىڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان»-دەپ، اقىننىڭ ءوزى ايتپاقشى، ابايدىڭ كەلەر ۇرپاققا جازىپ كوقالدىرعان  وسيەتتەرى دە - قازاقپەن بىرگە ماڭگى جاسايتىن «ولمەس سوزدەر».

«ەدينيتسا - جاقسىسى، ەرگەن ەلى - بەينە ءنول. ەدينيتسا ءنولسىز-اق،  ءوز باسىندىق بولار سول. ەدينيتسا بولماسا،  نە بولادى وڭكەي ءنول»-دەيدى دانىشپان. ءوزى ايتقانداي، ابايدىڭ ءوزى دە - قازاقتان شىققان «ەدينيتسا» ۇلىلاردىڭ ءبىرى، ءبىرى عانا ەمەس-اۋ، بىرەگەيى.

ءيا، حالقىنىڭ بولاشاعىن ويمەن بارلاپ، دۇرىس جولعا باستايتىن يدەيالار تۋعىزىپ، اقىل ايتىپ وتىراتىن ويشىلدارسىز، سول ومىرشەڭ وزىق ويلاردى بويىنا ءسىڭىرىپ، حالقىنا جەتكىزىپ، ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كوش باستايتىن حاكىم كوسەمسىز حالىق - جەتىم; ياعني، - باسشى «ەدينيتساسىز» حالىق - ءنول. اباي  ەل-جۇرتىنىڭ وسىنشاما قۇلدىراپ كەتۋىنىڭ باستى سەبەبىنىڭ ءبىرى رەتىندە حالىقتىڭ ىشىنەن جارقىن بولاشاقتى بەتكە الاتىن كوسەمدەردىڭ شىقپاي جاتقانىن وكىنىشپەن ەسكە سالادى. 

شىعىستا «بارلىعىن بىلەتىن، بىلگەنىن ىسكە اسىرۋعا ۇمتىلاتىن ادام – دانىشپان،  ونى ۇستاز تۇت» دەگەن ءسوز بار.  اباي - قالىڭ ەلدىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، ازىپ-توزىپ بارا جاتقان قازاقتى قايتكەندە، ادام بولىپ قالاتىن، باقىتقا جەتكىزەر، ناداندىقتىڭ مي باتپاعىنان شىعارار جولدارىن ىزدەپ، «باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرعان»، ونى حالقىنىڭ دانالىعىنان، يسلامنىڭ يماندىلىعىنان، باتىستىڭ عىلىمىنان تاۋىپ، «تولىق ادام» ءىلىمىن جاساعان، جۇرتىن وسى ادامزات دامۋىنىڭ سارا جولىنا تۇسۋگە شاقىرعان دانىشپان. اباي باستاپ، ودان كەيىن الاششىلدار جالعاستىرعان قازاقتىڭ قاسقا جولىمەن اداسپاي ءجۇرۋ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن سىن بولىپ وتىر.

ءسوزدىڭ توقەتەرىن س. تورايعىروۆتىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىمەن تۇيگىمىز كەلىپ وتىر: «اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ، ابايدى وقى، ەرىنبە. ادامدىقتى كوزدەسەڭ، جاتتاپ، توقى كوڭىلگە».

ءسوزىمىزدىڭ قورىتىندىسى، اباي - قازاق ادەبيەتىن ح1ح عاسىردىڭ وزىندە-اق الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ۇلى اقىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، قازاقتىڭ ماڭگىلىك ويى مەن ءسوزىن وركەنيەتتىڭ بيىگىندە تۇرىپ ايتقان دالا دانىشپانى دا. قازاقتىڭ حالىق بولىپ جۇرت قاتارلى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ادال ەڭبەك ەتىپ،  وزىق ءبىلىم مەن عىلىمدى يگەرىپ، ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتار مەن يماندىلىقتىڭ اسىل قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن «تولىق ادام» بولۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتكەن دە - دانا اباي.  ابايدىڭ ۇلىلىعى سول، ونىڭ ءسوز ونەرىنىڭ ءىنجۋ-مارجانىنا اينالعان پوەزياسىنىڭ ءاربىر ءسوزى ويىمىزعا، بويىمىزعا ادامگەرشىلىكتىڭ، ۇلتتىق رۋحتىڭ ءنارىن سەۋىپ، سانامىزدى جاڭعىرتىپ، ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسىمىزدى ارتتىرا تۇسۋىندە جاتىر. 

دانداي ىسقاقۇلى، 

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz