Құрметті оқырман! «Abai.kz» ақпараттық порталы тұрақты түрде жүргізіп келе жатқан интернет-конференцияның кезекті тақырыбын – қазақ киносына арнаған едік.

Интернет-конференция спикері – белгілі режиссер, кинорежиссер, сценарист, драматург Данияр Саламат болды. Конференция барысында спикерге 22 сұрақ келіп түсті. Спикер Данияр Саламат Abai.kz оқырмандарының сауалдарына егжей-тегжейлі жауап берген еді. Аталған сұхбатты бүгін оқырман назарына ұсынып отырмыз.

Ескерту! Интернет-конференцияға сауал жолдау аяқталды. Енді тек спикердің берген жауаптарына қатысты өз ой-пікірлеріңізді білдірулеріңізге болады.

Редакция

Ұлттық кино дегеніміз не?

Кайран атты оқырман: Ұлттық кино, ұлттық кино дейміз. Сол Ұлттық кино дегеніміз не? Сіз өзіңіз қандай Ұлттық кино түсірдіңіз?

- Ұлттық кино – ұлттың болмысы. Дәл қазір бізге жетпей тұрғаны да осы. Мысалы, өзіміздің ұлттық театр өнері бар, ұлттық сурет өнері бар, ұлттық әдебиетіміз бар, қазақ әдебиетіне өзге ұлттың, өзге тілдің еркшелігін қосу әсте мүмкін емес. Қазақ «өнер алды қызыл тіл» дейді. Тіл – болмыс! Тілден шыққан ұлттық рух тамыр-тамырды қуалап, ұлттың өн бойына сіңеді.

Ал кинода картиналардың, суреттің қозғалысы бар. Оның тілге қандай қатысы бар деген сұрақтар туындауы мүмкін. Жақсы, жауап берейін, жалпы, ұлттың болмысы сөзсіз-ақ көзге ұрып тұрады! Ғалым Смағұл деген мықты карикатурист бауырымыз автобуста екі адманың бірінің ауызынан ақ ит кіріп, бірінің ауызынан көк ит шығып жатқанын бейнелейді. Егер сіз қазақ болмасаңыз, қазақтың тілін дұрыс білмесеңіз, бұл карикатураның не айтып тұрғанын түсінбес едіңіз. «Ауызынан ақ ит кіріп, көк ит шықты» деген тұрақты тіркесті білмейтін адам, бұл карикатураның иедеясын ұғына алмайды. Яғни, ұлттың болмысы дегеніміз осы. Ұлттық киноны да осы тұрғыда қарастыру керек. Бәрі тілден бастау алады. Тілді білмей тұрып кино арқылы ұлттық түр, ұлттық бет-бейне, ұлттық философия айту мүмкін емес. Тілді білмейтіндер түсірген кино, түрі қазақ болғанымен, болмысы бөтен, қазақ тіліне аударылған өзге ұлттың фильмі болып шығады. Ұлттық кино не дегенде алдыға қоятын басты ұстанымым - осы. Осыған жете алмай келе жатқанмыз өкінішті. Демек, тілден құр қалған адам, қазақтың бейнесінен де құр қалады. Ал қазақтың бейнесі болмаған киноны ұлттық кино деп мойындауға болмайды.

Ал өзімнің ұлттық кино түсіріп жүргеніме осы сөздерім де, жасаған дүниелерім де куә. Сол үшін оны дәлелдеп айтуымның ешқандай қажеті жоқ.

Жұмаш: Қазақ кинолары прокатта бәсекеге төтеп бере алмай ма?

- Қазақ кинолары ішкі нарықта бәсекеге төтеп бере алады. Қазақ киносы қазаққа ғана керек екенін, өзге ұлтқа керек емес екенін үнемі айтып жүрем. Орыс тілді жұрттың қазақстандық киноны да, ресейлік, тіпті алыс шетелдік фильмдерді де орыс тілінде көретін үлкен мүмкіндігі бар. Өйткені бүкіл әлемдік кинокомпанилардың «аты шулы» фильмдері орыс тілінде біздің елде еркін, кең көрсетіліп жатыр. Әлемдік ірі мэйджерлік компаниялардан Ресей жұрты алып, өз көрермендеріне орыс тіліне аударып, ұсынады. Ал біздікілер «дайын асқа тік қасық болып» болып ресейліктерден алады да, Қазақстанға әкеледі. Сол үшін де қазақстандық көрермен шетелдік киноларды орыс аудармасымен көруге мәжбүр болады.

Өзіміздің төл кинолармыз прокатта бұларға бәселекел бола алады. Бұған дәлел Нұрлан Қоянбаев, Нұртас Адамбаев секілді азаматтар түсірген комедиялық фильмдерді айтуға болады. Көпшілкке арналған осы комедиялық фильмдер кейінгі уақытта прокатта шетелдік кинолардың алдына шығып кетті. Қазақ руханияты өзінің киносын көргісі келеді. Сол үшін де қазақстандық фильмдер шетелде болмаса да, өз елімізде бәсекеге қабілетті.

Бірақ, бәсекеге қабілетті деп астына көпшік қойып отырған өз фильмдеріміздің орыс тілінде болғаны өкінішті. Қазақ тілді көрерменнің сұранысы ескерілмей отыр. Киногерлер де, прокатчиктер де «фильм орыс тілінде болмаса, ешкім көрмейді» деген әлде, сылтау, әлде қорқыныш бар. Бұл - қиянат. Себебі, кинода ойнап жүргендердің бәрі қазақ, оны көретіндер түгелдей қазақтың ұлдары мен қыздары. Оларға киноны қазақ тілінде ұсынсаңыз, қабылдауға әзір. Өкінштісі, өз ұлтымызды қорашсынып тұратын, талақша жабысқан әлде бір дерт бар.

Мұндай комплекс көрермендерімізде де бар. Киноны орыс тілінде көрмесе, киноның кеспірі кетіп қалатындай ма... Киноның тілі – басқа тіл деп ұға ма, білмеймін, әйтеуір көпшілік арасында аса бір толқыныс жоқ осы тұрғыда. Бірақ қазақ тіліндегі киноның да көрермені бар екенін, бар болғанда да қара ормандай қалың екенін Төреғали Төрәлі деген әнші жігіт дәлелдеді деп ойлаймын. «Ұлы дала баласының» кинотеатрларда да, кейін ютуб желісінде де көрсетілімі жоғары болды. Демек, таза қазақ тілді киноларға сұраныс бар. Тек өз тілімізді қорашсынатын жабайы комплекстен құтылуымыз керек.

Тағы бір мәселе, қазір кино түсіріп жүргендердің көбі қазақ тілінен алшақ, ұлттық сезім, ұлттық рух дегеннен алыстау адамдар. Олар көрерменге не керек екенінен хабарсыз, әрі орыс тілінде түсіру өздеріне де ыңғайлы. Баяғыда бастау алған осы дүбәралық әлі жалғасып келе жатыр.

Қазақстанда тәуелсіз кино бар ма?

Нұреке: Қазақ киногерлері министрлікке тәуелді. Сондықтан, олардың министрліктің басынан асып, ештеңе дей алмайды. Егер министрлікке қарсы сөйлесе, онда кино ақшадан қағылады. Ендеше еркіндігі жоқ киногерлерден таза дүние күтуге бола ма?

- Қазақстанда тәуелсіз кино жоқ деуге келмейді. Қазір «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы» ашылған. Соған сценарийіңізді беріп, өтініш білдіру арқылы сол жердегі сараптаудан өтіп, киноңызды түсіруіңізге болады. Бірақ ол жерде бірқатар тиымдар бар, әрине. Ондағы сарапшылық комиссия киноның идеологиялық жағын және басқа да жағын қадағалап отырады. Сол үшін «тым еркін самғағысы келетін» киногерлердің ол жерден өте алатынына сенім аз.

Бірақ бізде тәуелсіз кинолар шығып жатыр. Әділхан Ержанов бастаған «Партизандық кино» деген қозғалыс болған. Олар өз идеяларын өздері қаржы тауып іске асырып отырды. Және олар түсірген кинолар шетелдерде жүлде алып, біздің мемлекеттің ақша бөлуге мәжбүр болған кездері де бар. 2011 жылдан кейін маған да мемлекеттің қолдауымен кино түсіруге мүмкіншілік берілген жоқ. Өз қаржыммен 2015 жылы «Сағынтайдың бірінші әйелі» деген фильм түсірдім. Бар болғаны бес жүз-ақ мың теңге жұмсалды. 2019 жылы «Біздің үй» фильмім жарық көрді. Екеуі де шетелдік фестивальдерде жүлде алды.

Демек, өз бетіңше тәуелсіз фильмдер түсіруге болады. Бірақ ол киноны жарнамалай алмайсыз, көрсете алмайсыз. Себебі, осының бәрі қосымша қаржыны қажет етеді. Кино өнері қаржыдан қол үзе алмайды. Оны түсіруден бөлек, жарнамалау мен көрермен назарына ұсынудың өзі қаржысыз жүрмейтін жұмыс.

Нурлан: Қазақ киносын қолдау орталығындағы 15 сарапшының 4-і ғана қазақша біледі, ал ұсынылған 200-ден астам жобаның 10 пайызы ғана сценарийлерін қазақ тілінде ұсыныпты.

- Бұл рас ақпарат. Кино орталықтың кезекті бір отырысында «Қазақфильм» киностудиясы президентінің орынбасары Қанат Төребай деген азамат осы мәселені көтерді. «Сіздерде төрт адам ғана қазақша оқи алады екен, сонда қалған сценарийлерді кім оқиды?» деп сұрады. Сол кезде жауапты адамдар қазақша сценерийлерді аудартып жатқанын айтқан. Бірақ олардың қай сценарийлерді аудартып жатқанын білмейім. Өйткені Бейімбет Майлиннің «Талақ» және «Әже» деген шығармалыр негізінде жазған қос сценарийімді өз қаржыма орыс тіліне аударып беруге мәжбүр болдым. Бұл әрине үлкен қасірет. Қазақстанның ұлттық кино орталығы болғаннан кейін ұлттың ең бірінші белгісі қазақ тілі басым болуы керек еді.

Аталған орталықтағы жауапты адамдар «бізге келген сценарийлердің он пайызы ғана қазақ тілінде, сол үшін комиссияда қазақ тілін білетіндер аз» деген уәж айтады. Бұлай айтуға болмайды. Ол жерде отырған басшылар, сарапшылар бәрі орыс тілді болса, қазақ тілді киногерлер оларға қалай жақындай алады? Сол себепті мен қазақ тілді сценарийлер орыс тілді сценарийлерден бөлек, дербес қарастырылуы керек деген ұсыныс айтып жүрмін. Өйткені басшылар мен сарапшылардың көбі орыс тілділер болғандықтан, орыс тілді сценарийлерге басымдылық берілетіні белгілі. Қазақ тілді дүниелер орыс тілді дүниелердің тасасында қалып кетпеуі үшін, әлгіндей әрекет жасау керек. «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталғы» ұлттық киноларға қолдау көрсетуі керек деп есептеймін. Ал ұлттың басты белгісі – тіл.

Қуаныш: Бізде қазақ тілді кинолардағы орыс кейіпкерлер тек қана орысша сөйлейді. Сонда олардың сөзсін қазақшаға аударып берсе болмай ма? Әлде орыстар қазақша сөйлемесін деген талап бар ма?

- Бұл қасірет емес. Себебі киноны шынайы өмірдің жаршысы деуге болады. Өмірдегі шын жағдайды беру үшін кейде осылай жасалады. Өмірде біреудің қазақша, біреудің орысша сөйлеп жүргені – қасірет. Осы қасіретті көрсету үшін сол қалпында беруге тура келеді. Ал идеологиялық мақсаттағы сериалдардың жөні бөлек.

Киноның қоғамдағы рөлі қандай?

Орынбордың қазағы: «Кино – өнердің өзге саласына қарағанда жас» - дейді. Сіз бұл бұл өнер түрінің қазіргі қоғамдағы рөлін қалай бағалайсыз?

- Киноның қоғамдағы рөлі өте жоғары. Қазір жастар ғана емес, ересек адамдардың өзі кітап оқымайтын болды. Бәрі бейнеге тәуелді. Сол себепті бәріміздің көретініміз кино. Демек, кино қай бағытқа бет алса, халық та сол бағытта жүреді. Қазір кітаптың парақтарынан гөрі бейнеден көбірек қызық іздейміз. Киномыз ұлттық болса, халқымыз, болашақ ұрпағымыз ұлттық бейнесін сақтайты анық. Бұған дейін біз кітаптан алатын қазақғы болмыстар – сайын сахараның ауасы, жусанның жұпары, ауылдың иісі енді киноларымыз арқылы қанға сіңуі керек. Егер киномызда осы құндылықтар болмаса, ұрпағымыздың дүбәраланатыны сөзсіз. Кино түзелмей, ұлттың рухы түзелмейді.

Мұрат Қойшыбайұлы: Қадірменді Саламат! Пікірлеріңмен толықтай келісемін. «Қазақтың тілі экранға жарамай ма? Біз қайда бара жатырмыз? Біз қандай ұлт болдық? Іске аспаса, тілің кім үшін? Тілің болмаса, күнің кім үшін?» - деп ашына жазыпсың. Мен әрине кионотеатрға бармаймын, көгілдір экран арқылы отандық телесериалдар көремін. Олардың көркемдігі мен шынайылығы және актерлердің ойнау шеберлігін түрік туындыларымен салыстыруға болмайды. Тілі де алапес болып шұбарланып жатқаны.

Сериал – киноның бауыры. Бірақ адамдар сериалдың өзін кино деп айта береді. Шынын айтқанда, қазір бізде сериал түсіру мамандардың қолынан шығып кеткен. Киноға қатыссыз адамдар түсіріп жүр. Кез-келген адам өзін продюсер деп жариялап, тапсырысты жеңіп алып, сериал түсіре беретін болды. Сериал кім болса соның тақымында кетіп жатыр деуге толық негіз бар. Қазіргі сериялардардың көбі нәрсіз сөз, солғын сурет, оралымсыз ойларға құралған. Сөйтіп, бір сериалдан екінші сериалға көшіп жүре береді...

Техас: Кинотеатрлардың бәрі жеке меншікте, олардың басты мақсаты ақша табу, көрсететін фильмдерінің 99%-ы шет елдікі және орыс тілінде. Оларға мемлекеттік тіл туралы заңның еш қатысы жоқ па? Ол киноларды көрген жастарда шет елдік патриотизм басым болмай ма? Болашақта қазақ тіліне аударылмаған фильмдерді кинотеатрларда көрсетуге тиым салу керек. Ал сол шет елдің фильмдерін қазақшаға жүйелі түрде аударатын бір орталық (Қазкиноаударма орталығы) ашқан жөн сияқты. Бұл ұсынысқа көзқарасыңыз қалай?

- Негізі кинотеатрға шығатын өнім шетелдікі болсын, Қазақстандыкі болсын қазақ тілінде шығуға міндетті. Осындай ереже бар. Бірақ оның механизмі жолға қойылған жоқ. Аударма жұмыстары да әр жерде жүргізіліп жатыр. Аудармамен жеке компаниялар айналысады. Сол үшін аудармаға мемлекет қаржы бөліп, арнайы қарастыруы керек.

«Қазақфильм» неге өртенді?

Исламғали: Қазір Қазақстанның кинематографистер одағын Ермек Тұрсынов басқарады. Оның жұмысына қатысты не айтар едіңіз? Сізше, одаққа кім басшы болуы керек?

- Ермек Тұрсыновтың азаматтығына да, суреткерлігі де, білімі де бөлектеп айтуға тұралық. Ол кісі басқарушылық тұрғысынан да ерте танылыды. Бұған дейін де бірнеше жерде басшылық қызмет атқарды. Менеджерлік қызметте ысылған және көп еңбек сіңірген адам. Сонымен қатар, киноны да жақсы біледі. Сапасыз кинолар тасқынына қарсы тұрып, шын мәнініндегі ұлттық киноларды қолдауға атсалысып жүрген азамат. Қазір кино орталықта, жалпы кино әлемінде болып жатқан әділетсіздіктер үшін күресіп жүр. Ол кісі Кинематографистер одағының басшылығына сайланғанда да шулы мәселелер орын алды. Аталған одақты оған дейін басқарған адамдар тұсында заңсыздықтар болған секілді. Тұрсыновты қашан да әділеттіклік үшін күресіп жүрген азамат деп есептеймін.

Берік: Қазақфильм неге өртенді? Сатаев әдейі өртеді деді. Қазақфильмді өртеу кімге тиімді?

- Менің білуімше, ескі ағаш бұйымдар тұратын қойма және ескі декорация өртенген секілді. Екеуінің де нарқы анық, бәлендей шығын әкелетіндей құны аз. Оны шынымен бірудің әдейі өртегені анық. Бірақ оның кімге тиімді болғанын білмедім. Бұрығы басшылар үшін тиімді ме, әлде қазіргілерге тиімді ме оған анық жауап бере алмаймын. Маңыздысы, баяғыдан көпшілікке құшағын айқара ашып жататын киностудияның айналасы қазір сымтемірмен тышқан жорғалап өте алмастай қоршалды. Өрттің нәтижесі осы болды.

Арманжан: Қазақ киносының корифейлері мен кинематографистер соңғы кездері Ашық хат жазғыш боп кетті. Неге?

- Ашық хат әділет іздегенде жазылады ғой негізі. Мәселен, Мәдениет министрлігінде, «Ұлттық кино орталығында» болып жатқан келеңсіздіктер Ермек Тұрсынов секілді азаматтарды ашық хат жазуға мәжбүлерді. Келеңсіздіктердің де түп төркіні осыған дейін егжей-тегжейлі жазылды, айтылды... «Арқада қыс жайлы болса, арқар ауып несі бар?»

Дайындаған Қуаныш Қаппас

Abai.kz