КСРО-да «пролетарлық интернационализм» болған жоқ. КСРО-ның бүкіл тарихы - бұл этносаралық қатынастардағы кескінсіздік пен деформациялардың тарихы. КСРО-да интернационализм болған жоқ, бірақ іс жүзінде антисемитизм, ұлыдержавалық шовинизм болды.

КСРО өмір сүрген түрлі тарихи кезеңдерде белгілі бір ксенофобиялық тенденциялар мемлекеттік саясаттың сипатына ие болды. Шындығында, «пролетарлық интернационализм» - бұл жалған коммунистік ұран, одан басқа ештеңе жоқ. Егер оны қазақ тіліне аударсақ, әр түрлі ұлттардың «жұмысшыларының бауырластығын» білдіреді.

Бірақ 1940 жылы КСРО Финляндияға шабуыл жасаған кезде, кеңестік пролетариатты финдік пролетариат автоматпен қарсы алып, олармен бауырластыққа барғылары келмеген. Сонымен бірге КСРО құрамындағы халықтар - шешендер, ингуштер, корейлер, немістер, болгарлар, гректер, қалмақтар, қырым татарлары – барлығы сталиндік қуғын-сүргінге және мәжбүрлі депортацияға ұшыраған кезде «пролетарлық интернационализм» мен «халықтар достығының» күшін өз бастарынан өткізді.

КСРО-да күнделікті тұрмыстық деңгейде «халықтар достығы» деген ұғым кеңес армиясы қаруының күшімен ғана өмір сүрді. Коммунистік мемлекеттің тұтқасы босаған сәтте-ақ, ұлтаралық қанды қақтығыстар басталды: Оштағы өзбектер мен қырғыздар арасындағы қырғын, армян-әзербайжан қақтығысы, Приднестровье т.б. КСРО құлады, өйткені онда ешқандай интернационализм болмаған еді.

1986 жылы 15 желтоқсанда Алматыға КОКП ОК мүшесі Г. Разумовский және Ульяновск облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Г. Колбин келді. 16 желтоқсанда Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Пленумында Колбин жоғары партия органдарының республикалық бірінші хатшы қызметіне ұсыныс жариялады. Қазақстандағы партиялық элиталар «талқылаусыз» дауыс берді, сөйтіп, партияның барлық нормалары мен жарғысын бұза отырып, Қазақстанмен байланысы жоқ және жергілікті жағдайларды білмейтін, жергілікті жерде тіркелмеген адам республиканың басшысы болып сайланды. Бұл қазақ халқын басыну ретінде қабылданды және наразылық туғызды.

1986 жылғы 17-18 желтоқсанда Алматы қаласының жастары республиканың және республика азаматтарының мүдделерін ескермеуге қарсы наразылыққа шықты. Демонстрация бейбіт болды, мемлекетке қарсы немесе үкіметке қарсы ұрандар болған жоқ, азаматтар өздерінің конституциялық құқығын пайдаланды, бірақ билік диалогқа барғысы келмеген. Террор мен репрессияға жүгініп, демонстранттарға қарсы әскер мен милиция жіберді. Осылайша, Конституция мен Кеңес заңдары қайтадан өрескел бұзылды.

Билік темір дубинкалармен және сапер күректермен қаруланған әскер мен милицияны, кәсіпорындардың орыс тілді жұмысшыларынан құралған отрядтарды қазақ жастарына қарсы қойды. Кейбір мәліметтер бойынша, 17-18 желтоқсандағы қайғылы оқиғалар кезінде 150-ден астам адам қаза тапқан. Алматыда 540 адам медициналық мекемелерге, 200-ден астамы ауруханаға түскен, 1700-ден астам адам түрлі жарақаттар алған.

Демонстрацияны тарату үшін сапер күректер, қызметтік иттер қолданылды, адамдарды суықта суға батырып, ұсталғандарды ұрып-соғып, жартылай жалаңаш көп адам қала сыртына шығарылды. Бұл хабар бүкіл Қазақстанды дүрліктірді, осыған ұқсас наразылықтар республиканың көптеген қалаларында да өткізіліп, билік басылды.

Халық көтерілісінің қанды басуы қатыгез репрессиямен аяқталды. 900-ге жуық адам әкімшілік жазаға тартылды, 99 адам сотталды, оның ішінде түрмеде қайтыс болған 18 жастағы Қ. Рысқұлбеков. Тек елордада жоғары оқу орындарынан 264 адам, комсомолдан 758 адам, партиядан 52 адам шығарылды. Комсомолдық және партиялық жазалар 1400-ге жуық адамға қолданылды. Ішкі істер органдарынан 1200 адам, көлік және медициналық мекемелерден 300 адам жұмыстан шығарылды. Университеттің 12 ректоры қызметінен кетті. Тергеу мен сот процедуралық ережелерді өрескел бұзды. Билік Сталиннен кейінгі кезеңде бұрын-соңды болмаған ұлттық интеллигенцияны қудалауды бастады.

1987 жылдың басында КОКП ОК қарар қабылдады, онда 1986 жылғы оқиға «қазақ ұлтшылдығының» көрінісі деп жарияланды. 1987 жылы жұмыс орындарына және жоғары оқу орындарына түсуге пайыздық квоталар енгізу практикасы азаматтардың ұлттық құрамына қарамастан теңдігінің конституциялық принциптерін бұзу болып табылады.

Г.Колбиннің интернационализм және қазақ тілін үйрену қажеттілігі туралы демагогиялық мәлімдемесі білімге қол жетімділіктің жабылуына және байырғы тұрғындардың беделді жұмысына, «ұлтшылдар» мен «жемқор шенеуніктерді» іздеумен қатар жүрді. Соған қарамастан, 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы бүкіл Кеңес Одағының саяси өмірін демократияландырудың катализаторы болғанын және КСРО халықтары үшін де, бүкіл әлем үшін де тарихи маңызы барын атап өткен жөн. Сонымен қатар, бұл бұрынғы КСРО аумағында қалыптасқан саяси жүйеге қарсы алғашқы демократиялық көтеріліс болды, ол қазақ халқының тәуелсіздік пен егемендікке қол жеткізуіне жол ашты.

Хрущев ана тілін үйренудің ерікті екенін жариялады, содан кейін Брежнев русификация саясатында тағы бір қадам жасады - ол орыс тілін ұлттық республикалар үшін мемлекетаралық тіл ғана емес, республикалардың өздері мен тұрғындары үшін мемлекеттік тіл деп жариялады.

Жаңа тарих тұжырымдамасына сүйене отырып, кеңестік тарихшыларды орыс емес халықтардың бүкіл тарихын қайта жазуға мәжбүр еткен Брежнев басшылығы болды. Жаңа тарихи тұжырымдама тек анти-ғылыми ғана емес, сонымен қатар анти-тарихи болды.

Жоғарыда аталған үш тұжырымдаманың негізін құрайтын үш қағида ұсынылды:

бірінші қағида - барлық орыс емес халықтар патшалық империяға өздері ерікті түрде қосылды;

екінші қағида - бұған қарсы тұрған ұлт-азаттық қозғалыстар реакциялық қозғалыстар болды;

үшінші қағида - бұл халықтардың ескі патша империясына енуі олар үшін тарихи прогрессивті әрекет болды.

КСРО-ның құрылуының 60 жылдығына арналған баяндамасында Андропов барлық ұлттардың бір ұлтқа бірігуі туралы большевизмнің ескі утопиялық тезисін өзінің ұлттық бағдарламасының орталық нүктесі етіп, Лениннің өзі көп ұлтты Ресейді басқарған кезде қабылдаған тезисін жасады. Алайда, ол қайтыс болғаннан кейін, Сталин мен оның мұрагерлері осы «алғашқы ленинизмге» оралды.

Тәуелсіз Қазақстан 1991 жылдан бастап, еліміздің Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен республикадағы ұлттық мәселеге немесе ұлтаралық қатынастарға үлкен және байыпты назар аударды.

Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ұлттық саясаттың негізгі конституциялық принциптері:

- ұлттық саясатты жүзеге асыруда шешуші рөл атқаратын этникааралық қатынастар саласындағы негізгі бағыттарды ескеру;

- нәсіліне, ұлтына, тіліне, дініне, әлеуметтік топтарға және қоғамдық бірлестіктерге мүшелігіне қарамастан адам мен азаматтың тең құқықтары мен бостандықтары;

- азаматтардың құқықтарын әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, тілдік немесе діни көзқарастарға байланысты шектеудің кез келген нысандарына тыйым салу;

- республиканың тарихи қалыптасқан тұтастығын сақтау;

- Қазақстан Республикасының Конституциясына, жалпыға бірдей танылған халықаралық құқық принциптері мен нормаларына және Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес Қазақстанда тұратын халықтардың құқықтарына кепілдік беру;

- ұлттық мәдениеттер мен Қазақстан Республикасы халықтарының тілдерін дамытуға жәрдемдесу;

- қайшылықтар мен қақтығыстарды уақтылы және бейбіт жолмен шешу;

- әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық және діни араздықты, өшпенділікті немесе араздықты қоздыратын мемлекеттің қауіпсіздігін бұзуға бағытталған іс-әрекеттерге тыйым салу;

- шетелде Қазақстан Республикасы азаматтарының құқықтары мен мүдделерін қорғау, шет елдерде тұратын отандастарға ана тілін, мәдениетін және ұлттық дәстүрлерін сақтау мен дамыту, халықаралық заңнамаға сәйкес тарихи отандарымен байланысын нығайту.

Қазіргі уақытта осы қағидалардың барлығы жүзеге асырылуда. Мемлекеттік ұлттық саясаттың негізгі қағидаттары - барлық ұлттық және діни топтардың өкілдеріне тең құқықтар және барлық конфессиялардың қызметі үшін қолайлы жағдайлар жасау.

Бірақ бұл мәжбүр емес. Кез-келген басқа елдегідей, бірқатар факторлармен байланысты. Көптеген сарапшылардың пікірі бойынша, көші-қонның басты себебі - экономикалық компонент болды және болып қала береді. Жасыратыны жоқ, кейбір адамдар Қазақстанды Ресейдің жалғасы және уақытша тұрғылықты жер деп санаған, сондықтан оған рухани байланбаған адамдар кетіп жатты. КСРО ыдырағаннан кейін бұл адамдар ықтимал эмигранттарға айналды.

Қазақстанмен бірге өсіп, оны өз Отаны деп санайтын орыстар осында қалды. Олардың менталитеті ресейлік орыс менталитетінен мүлдем өзгеше, сондықтан мұндай адамдар, егер Ресейге кетсе да, көбі Қазақстанға қайтып келуде.

Осыған байланысты, Қазақстанда соңғы 29 жыл ішінде этникалық немесе діни себептер бойынша бірде-бір саяси жаппай қақтығыс болған жоқ. Міндетті түрде тәуелсіз Қазақстанның алғашқы заңнамалық актілерінде этникалық немесе діни шығу тегіне қарамастан барлығының тең құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін, барлық азаматтардың азаматтық және саяси қауымдастығына негізделген құқықтық база құрылды деп айтуға болады.

Қазақстанның жүргізіп отырған этносаралық саясатының тәжірибесі әлемдік қоғамдастық тарапынан жоғары бағаланды және халықтың көп этникалық құрамы бізге ұқсас елдердің қызығушылығын оятты. Қазақстан халықаралық қоғамдастықта Қазақстанда тұратын барлық ұлт өкілдерінің толеранттылықты, конфессияаралық және мәдениетаралық келісімді қамтамасыз етуге бағытталған дәйекті ішкі саясат жүргізетін ел ретінде танылады және Қазақстанның біртұтас халқы - қазіргі заманғы және бәсекеге қабілетті зайырлы мемлекетті белсенді құрып жатқан халықты білдіреді.

Қазақстан Республикасы ұлттық мәселе саласындағы кеңестік тәжірибені ескере отырып, этносаралық қатынастар саласындағы мемлекеттік саясатын айқындады. тұрақты бейбітшілік, келісім және достық әлемдік мемлекеттердің бірі ретінде біледі.

Керімсал Жұбатқанов,

Тарих ғылымдарының кандидаты

Abai.kz