Сәуірдің 5-і күні Abai.kz ақпараттық порталында профессор Шегебай Нұрсейітовтің «Мырқының қажыға баруы. Меккедегі тәкияны кім салды?» аттты мақаласы жария болған. Онда Мырқы Мұртазаұлы Жарасбаевтың Меккеге сапары һәм Меккедегі тәкияны кім салдырғаны жайлы баяндалған. Бүгін редакциямызға Мырқының інісі Мінайдар Жарасбаевтың немересі Зұқарнай Сеитовтің жоғарыдағы аталған мақаладағы бұрмаланған деректерге қатысты жазған жауабы келіп түсті.

Редакциядан

Менің дана аталарым туралы азды-көпті...

Профессор Ш.Н. өзінің жазбасында Мырқы Мұртазаұлы Жарасбаев туралы ғажап, керемет, адам нанғысыз өтірік жазады. Профессор сол кездегі барлық құрметке лайық, көпке белгілі шақта өмір сүріп жатқан, беделді адам туралы салқынқанды түрде, жайбарақат былай дейді: «Мырқы мырза қажылық жасап Меккеден қайтар жолда, 1876 жылы Стамбул арқылы теңіз кемесімен келе жатқан сапарында, кенеттен ауырып, қайтыс болды. Оның денесіне тастар байланып, теңізге лақтырылды». Сұмдық! Мен профессордың осы жазбасындағы қорқынышты жолдарды 2-3 рет оқыдым, содан кейін ғана бұл адасушылықты түсіндім. Бұл лас әрекетті кім ойлап тапты? Профессор Ш. Н. өзінің дана басымен немесе қасындағы басқа данагөйімен! Профессор Ш. Н. халық арасында кеңінен танымал адам туралы қорқынышты өтіріктен кейін оның жазбадағы жазбасы теріс. Бақытымызға орай, қазақтардан қажылыққа барғандар және Мырқы, оның екі інісі Мінайдар мен Аппаз, Құнанбай, Нұрпейіс хазірет және олармен бірге жүрген адамдар Отанына, отбасыларына аман-есен оралды.

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университетінің құрметті профессоры, этнограф Тынышбек Дайрабай «Қазақ батырлары» газетінің 2002 жылғы қазан айындағы №10(51) нөмірлі санында «Жарасбаевтар әулеті» атты үлкен мақала жариялады. Мақалада ол Мырқы мырза Мұртазаұлы Жарасбаев 1840 жылы дүниеге келіп, 1916 жылы қайтыс болған деп жазады. «Нұр Қазақстан» қорының жетекшісі Амангелді Әбдіхалықтың «Мырқы қайда жерленді?» деген сұрағына этнограф Дайрабай мырза үлкен құрметпен «Қызылордада жерленді», деп жауап береді.

Мен Мырқының ұлы, бүгінгі күнде мейірімді және ақкөңіл атамыз Салықпен бірнеше рет кездестім. Ол Челябі облысының Бреды ауданында Жарасбаевтар отбасымен бірге тұрды. Салық атаға көрші болып Мырқының немесі Опабек Хамитов тұрды. Бірінші мүлкімізді тәркілеуден кейін, отбасымызды Семей облысының Жарма ауданына жер аударғаннан кейін Жетіқара ауданының шенеуніктері әрдайым Жарасбай ұрпақтарын қудалады, сондықтан олар көршілес Бреды ауданына қоныс аударуға мәжбүр болды. Ауданда қой совхозы болды, олар қой бағып, сауып, зауытта қой сүтінен «брынза» өндірді.

Менің әкем Сейіттің әңгімелері бойынша біздің Жарасбай атамыз Ресей императорының құрметіне ие болған. Бұл біздің атамыздың орыс генералы В.А. Перовскийге Хиуа ханымен (1839-1840 жж.) соғыста жылқылармен, түйелермен және азық-түлікпен көмектескеніне байланысты. Бұл жорықта Перовскийдің әскері өте қиын жағдайда болды және біздің атамыздың материалдық көмегі армияны өлімнен құтқарды. Ол кезде Оңтүстік Қазақстан Хиуа билеушісінің қол астында болды. Ресей императоры осындай көмек үшін ризашылық білдіріп, Жарасбайды Санкт-Петербургке шақырды. Жарасбай өзінің ұлы Мұртазаны Ресей астанасына жіберді. Ол үлкен құрметпен қабылдауда болып, алтын жалатылған шатыр, қазандық, пеш және түрлі үйге арналған алтын және күміс бұйымдар тарту ретінде берілді. Шатыр өте үлкен болды, оны орнату бес атты адамның көмегімен жүзеге асырылды.

Бұл қымбат бұйымдарды Кеңес өкіметі 1928 жылы Жарасбайдың немересі, менің әкем Сейіт Мінайдарұлынан тәркіледі.

Жарасбай бидің үш ұлы болды - Мұртаза, Бекназар және Ілияс. Мұртазаұлы Мырқының (Мырқыайдар) және Мінайдардың игі істері туралы, сондай-ақ Бекназардың ұлы Аппаз жайлы әлі күнге дейін еліміздегі журналдар мен газеттерде жазылуда. Мұндай материалдар мысалы «Қазақстан ұлттық энциклопедиясының» 2001 жылғы 3-ші томында, 576 парақта, «Парасат» журналының 1992 жылғы №1 санының 16 бетінде, «Жас Алаш» газетінің 1993 жылғы 30 наурыздағы нөмірінде, «Білім жарысы» (Қостанай облысы) басылымының 2002 жылғы №9 нөмірінде, «Қазақ әдебиеті» газетінің 1993 жылғы 19 наурыздағы нөмірінде, «Ана тілі» газетінің 2018 жылы 17-23 мамырдағы нөмірінде, «Алматы ақшамы» газетінің 2018 жылы 28 наурыздағы нөмірінде, «Қазақ Батырлары»  2002 жылғы қазан айындағы №10(51)-нөмірлі сандарында нақты айтылған.

Жарасбай ұрпақтары туралы «Қазақ Батырлары» газетінде этнограф Тынышбек Дайрабай егжей-тегжейлі жазды. «Википедияда» Өтетілеу би және оның ұрпақтары туралы және Сейіт Мінайдарұлына дейін туралы қызықты тарихи материалдар бар.

Тынышбек Дайрабай Мырқы, Мінайдар, Аппаз, Ідіріс және олардың балалары Кәкімжан (Кәкім), Сейіт, Мүсілім, Апақай, Шәпи өз халқына шексіз қызмет еткендерін сеніммен айтуға болады деп жазады. Мұртаза мен Бекназар өз әкелері Жарасбай сияқты, бай болған, көршілері мен ауыл-аймаққа көмектескен, мешіттер салу, балаларды мектептерде оқыту бойынша сіңірген еңбегі ерекше атап өтілген.

      Мырқы (Мырқыайдар) Мұртазаұлы Жарасбаев (1840-1916 жж.)

Перовск (Қызылорда) қаласында тұрған. Ол өз заманының сауатты, білімді адамы болған, Перовск – Орынбор темір жолының №3 қашықтығын басқарушы болған. Мырқы өз қаражатына Қызылордадағы Сырдария өзені арқылы өтетін үлкен көпір салдырды. Ол Перовскідегі қалалық мектептің қамқоршыларының бірі болған, Қызылордадағы әдемі және берік үйлері 1975 жылға дейін болған.

Белгілі ақын Кеншімбай (1865-1925 жж.) Айсұлумен кездескенде:

...Ақмешіт, Перовск қаласында үйлер бар,

Мырқы мырза салдырған өз күшімен,

Салдырған мырза мешіт әр қалаға.

Мың сомдық әр қайсысының дағдыры бар.

Сауабы пайғамдардың аруағына, - деген.

Менің атам (аталарым) Мырқы, Мінайдар және Аппаз Жарасбаевтар, этнограф Т. Дайрабай жазғандай, өз заманында, XIX ғасырда қазақ даласында танымал және өте бай адамдар болған. Бірге туған бауырлар Мырқы мен Мінайдар, ортақ шаруашылыққа ие болды, мал мен басқа да мүліктерді өзара бөліспеді. Оларда 39 мың бас түйе және сансыз жылқы, қой мен ешкілер болған. Мырқы отбасымен Қызылордада, ал Мінайдар Қостанай өңіріндегі Жетіқара маңында тұрған. Жазғы кезеңде мал Қостанай жерлерінде жайылды, ал қыста Қызылорда жағына, Сырдария жағалауына бағылды. Аппаздың айтуы бойынша, Мырқы аға өзінің алтынын ірі еуропалық банктерде сақтаған.

1870-1874 жылдары қазақтар арасында алғаш Мырқы, Мінайдар, Аппаз және Абайдың әкесі Құнанбаймен және Кіші жүздің Нұрпейіс хазіретімен бірге қажылық жасап, Мекке мен Мединаға барған. Олар Меккедегі қажылыққа келген қазақтар үшін Меккеде қонақ үй (Тақия) салды. Менің атам Құнанбайға Тақия салу үшін ақша берді. Хазірет Нұрпейістің ұсынысы бойынша қонақүйге Мырқының есімі берілді, өйткені ол оның құрылысына негізгі қаражат берді. Бабаш Жәкеновтың 2001 жылы Қызылорда қаласында шыққан «Ақыл ойдың кеңге жайдым құшағын» атты кітабының 77-ші бетінде Мырқының жомарттығы мен бекзаттығы туралы жақсы бір эпизодпен көрсетеді. Онда былай деп жазады: «Қазақ халқы арасында кеңінен танымал, менің жақын туысым Мырқы Жарасбаевтың өмір тарихын толығырақ білу үшін мен Сары Досжанға 1957 жылы жолықтым. Ол кезде Сары Досжан 80 жастан асқан және Қараөзек станциясында тұрады екен. Ол кісінің айтуы бойынша, бұл күз мезгілінде болды, күн суық болды, бірде қар, бірде жаңбыр жауып ауа-райы қолайсыз болып тұрған болатын. Біз 4-5 жігіт жайлаудан қыстауға қарай жылқыларды айдап келе жаттық, бізге Мырқы мырза өз жігіттерімен иен далада кездесті. Ол қара айғыр мініп алыпты, айғырдың басында ақ таңбасы бар еді. Мырқы мырза әдемі қара аң терісінен тігілген тон киіп алыпты. Біз ол кісімен жылқылар, мал төңірегінде, ауа-райы және тағы да басқалар туралы біраз әңгімелестік. Қоштасарда Мырқы бізге жақсы жұмыс, өмірде амандық тілеп, маған жақсылап оралған қомақты үлкен дорба беріп: «тоңып қалмаңдар», - деп қош айтысты. Біз дорбаны ашып қарасақ, онда қағаз үлгідегі Николаев ақшасы екен, ішінде 100 қағаз ақша бар екен. Біз ол ақшаны әрқайсымызға өзара бөлдік, маған 20 қағаз ақша келді. Бұл ақшаға мен елге келген соң үйлендім, үй салдым, бірталай мал сатып алдым». Міне, осындай жомарт жанды бай-мырза болатын Мырқы Жарасбаев...

1930 жылы Қостанай облысынан Семей облысының Жарма ауданына қоныс аударғаннан кейін, біздің отбасымыз жергілікті найман руына кіретін тұрғындардың жоғары жаққа қарай жіберген «домалақ арыздары» бойынша қатты қуғын-сүргінге ұшырады. Алғашқы тәркілеуден кейін отбасында қалған, майда-шүйде заттар, басқа іске асатынның барлығы тағы да тәркіленді. Отбасымыз Батыс Сібір өлкесіне көшірілді, ал менің әкем Мінайдаров Сейіт Қарағанды лагеріне жіберді. Карлагта әкем Құнабайдың бір туысымен кездеседі. Ол әкесінің Мырқының туған інісі екенін, сол кезде Құнанбай қажының туысы Құнанбайдың Меккеде қонақ үй (Тәкия) салу кезінде ақшасы жетпей қалғанын, оған Мырқының ақшалай көмектескенін, бірақ өзінің уақытында қарызын қайтара алмағанын айтты. Сондықтан Құнанбай өзінің туысқандарына: «егер Мырқы, Мінайдар немесе Аппаз ұрпақтарының бірі сендерге кездесетін болса, оларға мені кешіру үшін оған менің қарызым үшін титтей де болса бірнәрсемен көмек беріңдер», деп айтқанын айтады.

Б.Сатыбалды өзінің «Құнанбай қажы» атты кітабында Меккедегі қонақ үй құрылысына жаппас Мырқы мырза Құнанбайға ерекше көмек көрсеткенін жазады. Құнанбай қажы бұл туралы отбасылық ортада өз туыстарына айтқан екен.

Түркияда тұратын қазақтардың әңгімелері бойынша қонақ үйдің маңдайшасында 1975 жылға дейін «Мырқы Тақиясы» деген атау ілініп тұрған. 2020 жылдың наурыз айында мені имам Жүзей Мырзахмет Аманқұлұлы іздеп тауып, Меккеде болғанын және қаладағы жергілікті экскурсовод көшеде бір қонақ үйді көрсетіп, бұл қонақ үй қазақ жерінде тұрғанын айтты. Меккеден жерімізді іздеу керек, бірақ вирустық дағдарыс басталып, мәселе қозғаусыз қалды.

Мінайдар Мұртазаұлы Жарасбаев (1842-1919жж.).

Қостанай уезінің Жетіқара маңындағы ауылда ірі байдың отбасында дүниеге келген. Мінайдар кішкентай кезінен бастап халық арасында басшылық қызметтерге араласып, өз балаларын мектептерде оқытты. Ол Торғай облысынан келген жетімдерге материалдық көмек көрсетудің бастамашысы болды, бұл іс-шараны басқарды және жеке өзі қаржылық көмек көрсетіп отырды. Мінайдар Жетіқарада жасыл металл төбесі бар ағаш үй салды. Үй 1928 жылы Минайдаров Сейіттен тәркіленді. Орынборда үйі болған.

Жоғарыда жазғанымдай, Мінайдар мырза Мырқы, Аппаз бауырларымен бірге қажылық жасап, Меккеде қонақ үй салған. Бұл туралы Төребайдың Сарамен айтысында айтылады:

Меккеде гаухар тастан үй салдырған,

Найманда Мінайдардай кісі бар ма?

Мұнда Төлебай Сараға: «наймандардың арасында Меккеде інжу тастарынан үй салған Мінайдар сияқты адам бар ма», деп сұрау тастайды.

Біздің атамызбен бірге Меккеге аудармашы ретінде араб тілін жақсы білетін жас татар молда Зейнолла да барған. Содан кейін ол Ресейде әйгілі және құрметті Ишан (мүфти) болды. 1934 жылы мен әкеммен бірге Троицкіде ол кісінің үйінде болдым, бірақ ол кісінің өзі болмады. Бізді оның ұлы Әбдірахман жылы қабылдады.

Мінайдар Қостанай уезінде би, судья болып сайланды, орыс-қазақ әйелдер гимназиясына материалдық көмек көрсетті.

1880 жылы Мінайдарды Ресей императоры күміс медальмен және Әулие Анна лентасымен марапаттады. 1869 жылы ол Әулие Станислав лентасымен марапатталды.

Аппаз Бекназарұлы Жарасбаев (1844-1922жж.

Сырдария өңіріндегі Аппаз есімі ерекше құрметпен айтылады.

Әзілкеш ақын (1830-1902жж.) мен Болық қыз арасындағы белгілі айтыста:

...Ащыкөл Ащыөзендей сайың бар ма?

Желіңде жетпіс шұбар тайың бар ма?

Жетпіс іңген, сексен мая боталатқан,

Еліңде Әбекеңдей байың бар ма?, - деп айтылады.

Мұнда Әбекең деп болжалды түрде айтылып отырған Аппаз мырза болуы керек.

Аппаз өз бауырлары Мырқы мен Мінайдар сияқты өте бай болды. Қыста мал Сырдарияның жағасында, ал жазда Торғай мен Қостанай жағында бағылды. Аппаз Орынбор-Ташкент темір жолының құрылысына белсенді қатысып, материалдық көмек көрсетті және оның бастамасы бойынша жолды Сырдарияның оң жағымен өткізді.

Елге танымал ақындар Бұдабай мен Жарылқап Аппазға өз әндерін арнады, өздерінің тұрмыстық қажеттіліктері туралы айтты. Аппаз оларға материалдық көмек көрсетті. Аппаз беделді би болды, оның сөздеріне қауым құлақ асып, тыңдады. Өзінің даналықты түрде араласуымен 8 жылға жуық созылған Қаңлы Жүсіп пен Кете Жүсіп арасындағы алауыздықтың алдын алды.

Аппаз өзінің болысындағы мектептерді қамқорлыққа алды, 1870 жылы Қостанайдағы әйелдер училищесіне қаражат бөлді. Ресей билігі Аппазға құрметпен қарады, оның пікірімен санасты, оған «Құрметті би» атағы берілді. Ол бірнеше рет би және халық судьясы болып сайланды.

Менің әкем Сейіттің әңгімелеріне сәйкес, Аппаз қысқа әрі нұсқа сөйлейді екен. Өзімен пікірлескен адамдардың жан-жүйесіне ене білу қасиетіне ие болды. Күнделікті мәселелер бойынша дауласқан адамдар оған жүгінген кезде, онымен кездесуден кейін олар қанағаттанды, олардың мәселелері ақылды және әділ шешілді.

Аппаз Қызылорда маңында, Сырдария өзен жағасына үлкен алтын жалатылған шатыр мен ондаған ақ киіз үй тігіп, Орынбор генерал-губернаторын қабылдады.

          Ыдырыс Бекназарұлы Жарасбаев (шамамен 1850-1913 жж.)

Қостанай уезінің Дамбар болысында тұрған. Ыдырыс Қостанай уезінің мектептеріне қаржылай көмек көрсетіп, қолдағандардың бірі болды. Ол Дамбар болысында халық судьясы болды. 1890 жылы Граф Воронцов-Дашков Торғай және Қостанай аймақтарына барып, онда Ідіріс пен Мінайдар Жарасбаевтармен кездесті Графтың келуіне арналған мақалада Жарасбаевтардың балаларының жазғы жайлауында 11 мың бас жылқы бар екендігі жазылған.

Менің әкем Сейіттің өзі бай, болыс билеушісі болған, бірақ әрқашан Ідірістің байлығына, даналығына, мейірімділігіне, тектілігі мен жомарттығына таң қалып отыратын болған. Газеттерде менің аталарым Мырқы, Мінайдар, Аппаз, Ідіріс үлкен денелі, физикалық қуатты, биік бойлы, әдемі ақылды жүздері және әдемі мейірімді көздері бар адамдар деп жазылған. Мен Мырқының немересі Опабек ағаның да көзі ұшқындаған,  аталарына тартқан осындай әдемі жүзді екенін байқадым. Менің әкем Опабек өте ақылды, әдепті және іскер екенін айтып отыратын. Опабек аға сөйлеген кезде оның самай сүйектері діріл қағып, әрбір сөзді айтуына орай бет-жүзінде соған лайық орамдар мен шұқырлар пайда болушы еді дейді. Әкемнің айтуынша, бұл даналықтың белгісі, мен ондай өзгерістерді ешкімнен, ешқашан көрген емеспін дейтін. Сондай-ақ, әкесі Мінайдар атаның басындағы шашын аларда әдетте екі адам бірігіп ұстарамен алатынын, бір адамның шаш алуға шамасы жетпей әлсіреп қалатынын айтатын.

Зұқарнай Сеитов,

Мінайдардің немересі, Ұлы Отан соғысының II т. мүгедегі

Abai.kz