XXІ ғасырдың халықаралық қатынастары өңірлік блоктардың күшеюімен ерекшеленіп отыр.

Әлемде ішкі нарықты біріктіріп, ресурстарын тиімді пайдалануға ұмтылған аймақтық одақтар көбейсе, геосаяси тұрғыдан күрделі аймақтардың бірі – Орталық Азия мен Оңтүстік Кавказ да интеграция идеясына бет бұруда. Кейінгі уақытта «Орталық Азия – Оңтүстік Кавказ одағы» (ОАОКО) жөнінде көптеген ой-пікірлерімізді жетілдіре келе, мұндай құрылымның экономикалық, көлік-логистикалық, энергетикалық және мәдени тұрғыдан әлеуеті өте күшті боларына сене бастадым. Бұл идея әсіресе түркі мемлекеттері үшін жаңа мүмкіндіктер аша алады – деп ойлаймын.

Алдыменен айтарымыз, Орталық Азия мен Оңтүстік Кавказ өңірлері тарихи және мәдени байланыстарға тола. Түркі тамыры бар Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Әзербайжан – өзара жақын этномәдени кеңістік құрайды. Тілі, дәстүрі, тарихи тамыры ұқсас халықтар интеграцияны жеңіл қабылдайды, бұл – кез келген аймақтық бірлестіктің табысты болуына қажет фактор.

Аймақ елдері соңғы жылдары көпвекторлы саясат жүргізе отырып, сыртқы әсерлерге тәуелділікті кемітуге ұмтылуда. Әсіресе, Ресей мен Батыс арасындағы шиеленістер, Қытайдың белсенді экономикалық экспансиясы, Иран мен Түркияның аймақтық ықпалы – барша елді теңгерімді, дербес аймақтық саясат іздеуге итермелейді. Одақ соның бір жолы болмақ.

Экономикалық өзара толықтыру әлеуеті жоғары. Әзербайжан – энергетикалық ресурстар мен Каспий инфрақұрылымының иесі. Қазақстан – ірі шикізат және астық өндіруші. Өзбекстан – үлкен демографиялық ресурстар мен өндірістік базаға ие. Қырғызстан мен Тәжікстан – гидроэнергетика көздері, көліктік клещевина ретінде маңызды. Грузия – теңіз порттарына, халықаралық дәліздерге шығатын қақпа. Осыларды өзара толықтырып, біріккен нарық қалыптастыруы табиғи процесс.

Одақтың құрылу жолдары

Алдымен, саяси интеграция емес, экономикалық әріптестікті тереңдетуден бастау тиімді. Мүмкін болатын қадамдар мыналар:

Одақ құрылған жағдайда шекаралық рәсімдерді жеңілдету, кедендік ставкаларды үйлестіру, жалпы транзит жүйесін енгізу – сауда айналымын айтарлықтай арттырады. ЕО немесе Еуразиялық экономикалық одақ тәжірибелері пайдалы ориентир бола алады.

– Каспий арқылы өтетін мұнай-газ бағыттарын әртараптандыру;

– Транскаспий халықаралық көлік бағытын (TITR) кеңейту;

– Орталық Азия – Кавказ – Еуропа бағыты жолы теміржол және автомобиль дәліздерін көпжақты басқару.

Ортақ даму банкін немесе инвестициялық қорды қалыптастыру – біріктірілген қаржылық қуат береді. Түркі инвестициялық қорының қазіргі жұмысы осы бағытта мысал бола алады. Аймақтағы сертификаттау, фитосанитарлық нормалар, техникалық регламенттер бірізденсе, түркі мемлекеттері арасындағы сауда кедергілері кемиді. Ортақ білім жүйесі, студенттік алмасу, мәдени жобалар – халықтар арасындағы интеграцияны нығайтады.

Одақтың алғашқы кезеңінде кеңестер, форумдар, салалық комитеттер құрылып, біртіндеп институционалдық негіз қалыптастырылады. Толыққанды экономикалық одаққа көшу үшін 5–10 жылдық кезең қажет болуы мүмкін.

Одақтың негізгі қозғаушысы кім болуы мүмкін?

Біздің пікірімізше, Қазақстан мен Әзербайжан бастамашы рөл атқара алады. Қазақстан – Орталық Азиядағы ең ірі экономика, геосаяси тұрғыда да бейтарап әрі орнықты мемлекет. Әзербайжан кең логистикалық инфрақұрылымға ие, Каспий аймағын Кавказ және Түркия арқылы Еуропамен байланыстыратын негізгі буын.

Өзбекстанның демографиялық және өндірістік әлеуеті де шешуші рөл ойнайды. Соңғы жылдары Ташкент аймақтық интеграцияның белсенді қатысушысына айналды. Грузия – қара теңізге, Еуропа бағыттарына шығатын басты қақпа ретінде стратегиялық маңызға ие.

Одақтан түркі халықтарына қандай артықшылық болады?

Одақтың құрылуы 100 миллионнан астам халқы бар аймақ нарығын қалыптастыра алады. Бұл – ішкі сауда, инвестиция және өндірісті дамытуда үлкен артықшылық.

Түркі елдерінде шығарылатын тауарларға сұраныс өседі. Жергілікті өндірушілер бірыңғай нарыққа жұмыс істеп, бәсекеге қабілетті өнім шығарады. Агроөнеркәсіп, машина жасау, құрылыс, энергетика, көлік салалары өзара толықтырып, өңірлік брендтер қалыптасуы ықтимал. Одаққа кіретін елдердің географиясы аса тиімді: Қытай – Орталық Азия – Каспий – Кавказ – Түркия – Еуропа бағыты, тұтас транзит дәлізіне айналады.

Бұл Түркі әлемін Еуразиядағы стратегиялық «байланыстырушы ұйымға» айналдырады. Жүк ағынының өсуі есебінен бюджет кірісі артады. Инфрақұрылымдық жобалардың дамуына түрткі болады.

Бірлескен энергетикалық жүйелер елдердің өзара тәуелділігін кемітеді. Каспий мұнайы, түркімен газы, қазақ ураны, өзбек энергетикасы – ортақ стратегиямен тиімді үйлесуі мүмкін. Еуропаға жаңа экспорт бағыттары ашылады. Энергия бағасы салыстырмалы тұрақты болады. Өңірлік энергетикалық хаб қалыптасады.

Инновациялық орталықтардың, ІТ-парктердің, ғылым мекемелерінің кооперациясы түркі әлемінің технологиялық дамуын жеделдетуі мүмкін.

Түркі мәдениетінің күшеюі

Ортақ ақпараттық кеңістік, медиалық платформалар, тарихи мұраны жаңғырту жобалары – түркі өркениетінің халықаралық ықпалын арттырады.

Біріккен Орталық Азия – Оңтүстік Кавказ блогы әлемдік саясатта дербес позиция қалыптастырады. Аймақ өз мүддесін қорғауда бірлескен түрде әрекет ете алады. Үлкен державалардың ықпалынан тәуелділік кемиді. Түркі мемлекеттері халықаралық ұйымдарда ықпалды ойыншыға айналады.

Қандай кедергілер бар?

Әр елдің сыртқы саяси бағытындағы айырмашылықтар. Дамудың экономикалық деңгейінің біркелкі еместігі. Кейбір елдердің басқа одақтардағы міндеттемелері (мысалы, ЕАЭО). Үшінші державалардың ықпалы мен қысымы. Аймақтық қақтығыстардың ықтимал қауіптері. Дегенмен бұл кедергілер бойынша да біртіндеп келісімге келу мүмкін.

Орталық Азия және Оңтүстік Кавказ одағы – болашақтың ықтимал жобасы ғана емес, түркі әлемінің экономикалық және мәдени өрлеуіне жол ашатын стратегиялық мүмкіндік. Осындай одақ құрылса, Еуразия кеңістігінде жаңа, дербес, қуатты аймақ қалыптасар еді. Бастысы – мемлекеттердің саяси еркі, экономикалық мүдделердің тоғысуы және халықтардың өзара қолдауы.

Бейсенғазы Ұлықбек,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі

Abai.kz