* * *

Жетінші күні доктор Бейкер мен полковник Мартинс Шингу өлкесіндегі индеецтердің қалдық тайпаларын түгелге жуық аралап, Рибейро селосына екі күнде жетіп қалармыз деген ниетпен жағасына маникола, аварра, кокорита, тісті жапырақты зәулім пальмалар өскен жалпақ өзеннің бойымен баяу жүзіп келе жатты. Полковник қайықты жағаға бұрып, қайраңға тіреді. Содан кейін үстін жапырақтармен көміп, тұсына ағаш шаншып, белгі қойды.

Доктор орман ішіне бойлап енген сайын күніге көзіне жүз елестетіп жүрген баяғы бала кезіндегі оқиғалар жан біткендей тіріліп, сол кезең енді міне, жылжып, қасына келгендей, тіпті қол созым жерде тұрғандай бір қызық әсерге қалдырып, айналасына таңырқаған күйі алақ-жұлақ қарай берді.

Бұтақтан бұтаққа секірген қызғылт-сары бақырауық маймылдар қос жолаушыға әлдеқандай өшпенділікпен жапы-
рақтар арасынан жауыға сығалап, тістерін шақырлатты.
Шымқай қызыл, жасыл-сары түсті алтын қанат тоты құстар ұшып-қонып, қарлыққан тәрізді дауыспен тынымсыз
барқылдайды.

Бойы алты футтық, қызғылт мойынды, аппақ, алып құтандар жайылма, тайыз суға төнген бұтақ үстінде әлдеқандай аянышты дыбыс шығарып және өз даусынан өзі сескенгендей маңайына сақтана қарайды.

* * *

Жетінші күні доктор Бейкер мен полковник Мартинс Шингу өлкесіндегі индеецтердің қалдық тайпаларын түгелге жуық аралап, Рибейро селосына екі күнде жетіп қалармыз деген ниетпен жағасына маникола, аварра, кокорита, тісті жапырақты зәулім пальмалар өскен жалпақ өзеннің бойымен баяу жүзіп келе жатты. Полковник қайықты жағаға бұрып, қайраңға тіреді. Содан кейін үстін жапырақтармен көміп, тұсына ағаш шаншып, белгі қойды.

Доктор орман ішіне бойлап енген сайын күніге көзіне жүз елестетіп жүрген баяғы бала кезіндегі оқиғалар жан біткендей тіріліп, сол кезең енді міне, жылжып, қасына келгендей, тіпті қол созым жерде тұрғандай бір қызық әсерге қалдырып, айналасына таңырқаған күйі алақ-жұлақ қарай берді.

Бұтақтан бұтаққа секірген қызғылт-сары бақырауық маймылдар қос жолаушыға әлдеқандай өшпенділікпен жапы-
рақтар арасынан жауыға сығалап, тістерін шақырлатты.
Шымқай қызыл, жасыл-сары түсті алтын қанат тоты құстар ұшып-қонып, қарлыққан тәрізді дауыспен тынымсыз
барқылдайды.

Бойы алты футтық, қызғылт мойынды, аппақ, алып құтандар жайылма, тайыз суға төнген бұтақ үстінде әлдеқандай аянышты дыбыс шығарып және өз даусынан өзі сескенгендей маңайына сақтана қарайды.

Ағаштар бірте-бірте жиілеп, орман іші қараңғылана түсті. Орасан биік гринхарттар, қызғылт-қоңыр уллабтар, пупурея, суари, кастанья ағаштары тіресіп, бұдан әрі өтуге болмайды дегендей сұстанып, түнере түседі.

- Қате келдік, - деді кенет полковник қалың жынысқа шалқая қарап. - Өтіп кетіппіз...

Ағаш төбесінен жел тұрғаны байқалды. Солтүстік-шығыс­тан көтерілген қара бұлт аспанды тұтас торлап, саңылаусыз қымтап алды.

- Жаңбыр жауғалы тұр. - Полковник тағы да бағдарлай қарап, басын шайқады.

Осы кезде найзағай оты жарқ ете қалды да, орасан үлкен шелек жерге құлағандай, күн қаңғыр-күңгір етіп, күркірей жөнелді. Алда келе жатқан полковник тоқтап, артына бұрылды.

- Доктор, біз енді алдағы индеецтер қонысына жете алмаймыз... Онан да...

Тағы да гүрс ете қалған найзағай полковниктің даусын естіртпей жіберді. Полковник қолын ербеңдетіп, сөзін жал­ғамақ болғанда күн үшінші рет гүрс етті де, жаңбыр төпелеп құйып кетті.

- Әрі жүріңіз, - деді полковник тұншыға айқайлап. - Әрі қарай... Кері қайтайық...

Ағаш бастары қатты шуылдап, шаңқылдаған құстар
даусы естілді.

- Түскен жерімізден қашық емес, - деді полковник етектей пальма жапырағын доктордың төбесіне бүркеп жатып. - Бір миссионер тұрады... Екі жыл болды, осы арадан өнеркәсіп орнын ашқан... Өз қаражатына индеецтерге арнап аурухана салдырды...

Бұрқанған өзен жиегінен жалғыз аяқ жол кезікті. Бұлттың ортасы жыртылып, жаңбыр бағанағыдай екіленбей, ақ
жауынға ұқсап, біркелкі сіркіреп тұр.

Алдан село оттары жылтырады.

Бұлар селоға кіргенде күн де ашылып, көкжиектегі саңылаудан батып бара жатқан алқызыл күннің сынығы көрінді.

Миссионер қонақтарды жылы жүзбен қабылдады. Полковник Мартинстің жанындағы атақты доктор Эдуард Бейкер екенін естігенде ол ақсүйектерге тән ашық мінезбен бұл кездесуді өз өмірінің ең бақытты сәттерінің біріне балайтынын сол минутте-ақ айтып салды. Одан кейін "Осындай қауіп-қатері мол орман ішінде жаяулап-жалпылап, жауындатып, жол жүрудің өзі не деген таңғажайып қарапайымдылық десеңші!" - деп сыбырлады полковниктің құлағына.

Миссионердің әйелі кезінде өте ажарлы болғанға ұқсайтын, инабатты, кеңпейіл, ақылды адам екен. Балалары да сүп-сүйкімді. Кешкі қонақасы бірыңғай доктор Бейкердің құрметіне арналды.

Кеште жиналғандардың бәрі әр басқан қадамы тарихта қалуға тиісті осынау ұлы адаммен бірге отырғандықтан, өздерінің болмашы, оғаш қылықтары да тарихта  қоса қалып қоя ма деп қорыққандай, өте сақ, сыпайы, жинақы отырды.

- Сіздің өз қаражатыңызға иңдеецтер үшін аурухана салдырғаныңызды естідім, - деді доктор бір тұста.

Миссионердің етженді жүзінен қуаныш нұры жарқ етті. Ол тіпті қуанғаннан не айтарын білмей, үнсіз қалды.

- Жақсы істегенсіз, - деді тағы да доктор.

- Жоқ, құрметті доктор... Қалай дегенмен де, мен бұлай істемесем, прогресшіл қауым алдында басқа ешқандай қылығыммен өзімді өзім ақтай алмас ем... Сондықтан бәлендей ерлік тындырдым деп айта алмаймын.

Қонақасы у-шусыз, ресми жиналыстай тыныш, біркелкі өтті. Бәрі де доктор Бейкердің аузынан бір ерекше, ешкім білмейтін, ешкім естіп көрмеген бірдеңелер тыңдағысы келді. Бірақ доктор ештеңе де айтқан жоқ.

- Рибейро селосы қанша жер? - деді жатарда.

- Тура жүргенде 30 шақырымдай...

Таңертеңгі астан кейін доктор аурухананы көргісі келетінін айтты.

Аурухана қызыл кірпіштен салынған, шатырлы, ұзын үй екен. Жапырақтар көмкерген көлеңкелі ауласында қолын таң­ған, басын таңған, таяққа сүйенген, қайсыбірі жалаңаш, қайсыбірі арзан, көк матадан тігілген халат киген, ала-құла боянған индеецтер жүр.

Ұзын бойлы, көзілдірікті жас дәрігер қабырғалары кісі бойы тұсқа дейін жасыл түспен боялған, жіңішке, ұзын коридорға бастап кіріп, қапталдағы бірінші бөлменің есігін ашты.

Дәрі исі мүңк ете қалды. Иін тірескен, керуеттер  арасынан өтіп жүрудің өзі қиын секілді. Аурулардың ешқайсысы да кіргендерге көңіл бөлген жоқ.

- Кереуеттер жетіспейді, - деп түсіндірді жас дәрігер. - Алғашқыда жақын тайпалардан ауыр жарақаттанғандарды өзіміз барып, әкеле алмаған едік, қазір... көріп тұрсыз ғой.

Доктор жағалап, шеткі кереуетке келді. Жасы қырықтар­ға келген, бет пішіні іргіл, мосқал индеец асырауға көнбейтін аңның жанарындай жабайы, жат жүзбен докторға әрқилы қарады.

- Сары безгек, - деді жас дәрігер көзілдірігін қозғап. - Алтауы түскен еді, тірі қалғаны осы ғана. Ал мынау жат­қан... - Дәрігер үрген шардың қабығындай жұп-жұқа терілерінің арасынан аппақ сүйектері айқын көрінген екінші индеецті көрсетті. Индеецтің әлсіз ғана көтеріліп-басылған кеудесі болмаса, бет-жүзінен тіршіліктің белгісі білінбейді. - Менкос тайпасынан... Түскеніне бір ай болды. Бери-бери*. Осы өлкедегілердің тең жартысына жуығы бери-бери дертіне шалдыққандар... Ал мынау жатқан бүгіннен қалмауға тиісті... Гангрен... Мына жігітті бізге паралич соққан күйінде әкелді... Тәрізі жарқанат шаққан болуы керек. Бірте-бірте жазылып келеді...

Екінші палатада жатқан индеецтердің жағдайлары бірін­ші­лер­ге қарағанда әлдеқайда жақсы екен.

Кейбіреулері бастарын көтеріп, түрегеп отыр. Бірақ бәрі үнсіз. Бір-біріне бейтаныс, әр тайпадан қосылғандарға ұқсайды. Дәрігер бет-аузын алапестендіріп, қызылмен бояп алған еңгезердей, жалпақтанау индеецтің жанына барды да:

- Аяғыңды ертең шығарамыз гипстен, бүгін болмайды, ертең, ертең, - деді испаншалап. Ертең дегенді қолымен белгісіз бір бағытты асыра сілтеп көрсетті.

Индеец басын изеді.

- Тикандардың көсемі, - деді дәрігер енді докторға қарап. - Аса ержүрек адам... Азғантай тайпалардың басын қосып, ақ адамдарға қарсы әлі де соғыс ашпақ ойы бар. Жарақаттанып, бірнеше рет түсті, жазылып шыққаннан кейін тайып тұрады. Ал басқалары қалып жатыр. 12 индеец осында фабрикада жұмыс істейді... Ал мына жатқандар - тегіс ваура тайпасынан...

Кенет доктор шеткі кереуетке тақай берді де, мелшиіп • тұрып қал­ды... Кереует үстінде мойны мен иығын қызылмен бояған, маң­дайына, жағына, иегіне жасыл бояумен қос сызық ноқат жүр­гіз­ген, елулер шамасындағы индеец жатыр. Өлі, тірі екені белгісіз, кө­зі жұмулы.

- Екі күн болды түскеніне, - деді жас дәрігер доктордың тоқтап қалғанын байқап. - Индеецтер әкеп тастады... Ана палатада орын болмаған соң, осында жатқыздық.

Дәрігер жүре түскісі келді де, доктор Бейкердің қозғалмай тұрғанын көріп, кідіріп қалды.

- Бұл өзі мүлде белгісіз, тропикалық ауру. Және тұқым қуалайды екен. Этнографтар бұл тайпаны осы уақытқа дейін аштан қырылды деп келген. Олай емес, дәл осы аурудан қырылып бітіпті.

Дәрігер болған шығар дегендей, ілгері озып, бірнеше қадамдай жерге барды да, доктордың сол орында әлі қимылсыз тұрғанын көріп, таңырқап, кері бұрылды.

- Айтпақшы, - деді есіне әлдене түскендей. - Бұл жат­қан индеец араку тайпасынан қалған ең соңғы адам...

Доктор теңселіп барып, кереуеттің басына сүйенді. Ол индеецтің араку тайпасынан екенін бетіндегі таңба бояудан таныған-ды. Қапелімде өң мен түстің арасындай бір халде қалды да, санасына "бұл қуанышты жағдай,  өте қуанышты жағдай" деген хабар жеткенде барып, бүкіл ғұмырында түйсініп көрмеген алапат сезім тасқыны дем алуға мұрша бермей, тұншықтырып, беймәлім тұңғиықка шым батырып жібергендей болды... Есін жиғанда түймелерін ағытып, қолдан дем салып жатқан дәрігерді көрді. "Доктордың жүрегі нашар екен ғой" деп күбірлейді әлдекімдер.

- Терезені ашыңдар! Сәл кейінірек, кейін...

Доктор Бейкер көмейіне тірелген ыстық жасты сезінді. Жаңа босанған әйелдің өзі әлсіреп жатса да, баласының түрін көргісі келіп, тырмысқан әрекетіндей бір қимылмен мойнын қалт-құлт созып, шеткі кереуетке қарады.

Араку индеец манағы күйінде, аласа жастықта басы шалқайып, қимылсыз жатыр. Жақ еттері анда-санда жыбыр-жыбыр етеді. "Тірі!"

Қарекет-тіршілігінде өмір бойы сәттілікке дағдыланып келсе де, тап осындай бақытты сәт жарық дүниеде бар деп ойламаған еді. Есін жиып, буындарын бекітті. Орнынан тұрып, аракулық индеец жатқан кереуетке келді.

- Жол соғып, қажығандықтан болар, - деді дәрігер доктордың шынтағынан демеген күйі ілесе жүріп. - Жатып, тыныққаныңыз жөн.

Доктор оның сөзін естімегендей, аурудың дымқыл білегін ұстап, көздерін ашып, қабысқан ішін сипап, өте баяу соққан жүрегін тыңдап, үнсіз тұрды да:

- Маған кабинетіңізді беріңізші, - деді дәрігерге.

Доктордың ауру индеецті жеке кабинетке алдыруы тұрған жұртты қайран қалдырды. Жердің сілкінгенін немесе күннің тұтылғанын тамашалағандай бір соқыр сезіммен ентелесіп, істің ақырын күтісті. Аты аңызға айналған доктор Бейкердің мейірімі түсіп, уақытын бөлгені өлгелі жатқан бейшара индеецтің бағы шығар деп жорамалдасты.

Бірақ күтпеген бір оқиға болды. Арада бірнеше сағат уақыт өткенде:

- Көмектес, құдай үшін, көмектес, - деді доктор жас дәрігердің жағасынан сілкілеп. - Іздеген мұратыңа жеткізейін... Көмектес қазір...

- Доктор мырза, - деді дәрігер шарасыз үнмен. - Сабыр етіңізші. Сіз ең алдымен бұл дерттің осы маңайдан басқа жерде кездеспейтініне назар аударыңыз... Джунглидің ішінде екі-үш жерде ғана көзі бар. Араку тайпасы ақ адамдардың әскерінен жеңіліп, мекендерін тастап көшкенде сол ауданға тап болыпты. Тайпаның атақты бір бақсысының айтуымен бұлар басқа жерге қоныс аударған. (Бұршақтап аққан тер доктор Бейкердің мойнына құйылды). Бірақ бақсы ақтардың қолынан қаза тапқаннан кейін жұқпалы дерт тайпаға біржола орнығып қалған. Ақыры 50-60 жылдың ішінде бәрі құрып бітіпті. Мынау жатқан жалғыз тірі қалған көсемнің баласы екен. Сүйретіліп вауралардың арасында жүрген жерінен бізге әкеп тастады... Мұның бәрін де өзі айтты. Кешелер сөйлеп жатқан. Бүгін қатты төмендеп кетті. Ал, менің қолымнан келер еш қайран жоқ, доктор! Бұл ауруды сақтап қалатын бір-ақ адам бар. Ол дәрігер - Рауль Радригес. Осы дертті мақсат етіп, ұзақ жыл зерттеген.

- Қайда? - деді доктор жұлып алғандай.

- Бұрын Гояс штатында істеген, қазір Ресифиде қалалық ауруханада көрінеді. Бірақ оған хабар жетіп, келгенше кемінде оншақты күн уақыт керек.

- Тез хабар беріңіз!

- Доктор, ол мүмкін емес. Көріп отырсыз, ауру бүгіннен, әрі кеткенде ертеңнен қалмайды...

"Бұл қалай?.. " - дей берді доктор қолдары қалтырап.

Бағанағы өлшеусіз бақыт, үміт, қуаныш су сепкендей басылып, арқанмен құзға салбыраған адамның қолынан соңғы түйін шығып бара жатқан сәтіндей қатерлі үрей өне-бойын билеп барады. Ол тіпті әлдеқашан ұмыт болған, сонау балалық шағында алғаш тәуіптік сапарға аттанардағы әкесінің үйреткен емін де есіне түсірмек болып тырысты. Ақыры өзі ешқашан да көңіл аударып көрмеген, өзін одан гөрі мәндірек, күрделірек кеселге лайық көргендіктен, қажет қылмаған мынау беймәлім дертке әлемді дүркіреткен ғажайып данышпандығының да, атақ-даңқының да қажеті жоғын, бұған так Ресифиде тұратын қатардағы дәрігердің ғана қажет екенін анық түсінді. Ол өзінің хал үстінде жатқан ауру шешесіне аптекадан тиісті дәрінің орнына мүлде қажеті жоқ, басқа, қымбат дәрілер алып келіп тұрған ақылсыз баланың күйіндей бір күйге түсті.

- Әрине докторға кінә жоқ, - деген дауыс естілді коридор жақтан. - Ол кісі үлкен істің адамы ғой...

Доктар әкесінің, ағасының өлімін есіне алды. "Біздің тұқымда өз ажалынан өлген ешкім жоқ, бәрі жорықта, араку үшін кек жолында құрбан болған" деп мақтанатын әкесі.

"Қазір аракуді сақтап қалу бір де бір көсемнің, бірде бір батырдың қолынан келмейді. Тек біздің қолымыздан келеді. Тек біз ғана сақтап қала алуымыз мүмкін" - деп еді әкесі.

Доктор жан-тәнімен беріліп, сол суреттерді тірілтіп, көз алдына әкелгісі келді. Әкесінің бет-пішіні бұлдырап, тақап келіп: "Ант бер, ант бер деймін!", - деп тұрған секілді.

- Мен араку тайпасынан шыққан ұлы Чоро баласы Кияку... - Доктор ақылынан алжасқандай өз-өзінен күбірлеп сөйлей берді.

Түн ортасы ауа араку тайпасынан қалған жалғыз индеец доктор Бейкердің алдында біржола көз жұмды.

- Бітті, бәрі де бітті... - дей берді доктор өліктің мұздай қолын тас қып ұстаған күйі. - Енді ешқандай мағына қалған жоқ... Түк қалған жоқ... Ең соңғы араку өлді... Бітті... Бәрі де бітті... бітті...

Бірақ ол араку тайпасының ең соңғы адамы өзі екенін аңғармады. Ол тіпті өзін адам қатарына санаған жоқ.

Бұл жәйт медицинаға тұтас бір дәуір әкелген данышпан доктор Эдуард Бейкердің дәрігерлік қызметіндегі жалғыз ғана сәтсіздік болып тарихта қалды.

Соңы

«Abai.kz»