Таяу Шығыс — адамзат өркениетінің бесігі. Бұл жерде пайғамбарлар өмір сүрді, үш ұлы дін – иудаизм, христиандық және ислам осы өлкеде дүниеге келді. Бірақ дәл осы қасиетті жерде мыңдаған жылдар бойы соғыс, қайғы-қасірет, босқындық пен әділетсіздік тоқтаған емес. Израиль мен Палестина арасындағы тартыс — осы ұзақ тарихтың ең күрделі жалғасы.

Палестина мен Израильдің тарихы — адамзат өркениетінің ең күрделі және қайшылыққа толы беттерінің бірі. Адамзат тарихының өнебойы талай империялар бұл аймақ үшін күресіп, халықтардың тағдыры бірнеше рет өзгеріске ұшырады. Еврей халқының әлемге таралуы (диаспора), олардың ғасырлар бойы қуғын-сүргінге ұшырауы және ХХ ғасырдағы Холокост қырғыны осы тарихтың ең қасіретті кезеңдері болып табылады.

Әріге барар болсақ, б.з.д. XIII ғасыр шамасында ежелгі еврей тайпалары қазіргі Израиль мен Палестина аумағында қоныстанып, Израиль және Иудея патшалықтарын құрады. Бұл кезеңде иудаизм діні қалыптасып, Иерусалим рухани орталыққа айналды. Алайда б.з.д. 586 жылы Вавилон патшасы Навуходоносор Иерусалимді жаулап алып, ғибадатханаларын қиратты. Еврей халқының бір бөлігі Вавилонға айдалды – бұл оқиға «Бабыл тұтқыны» деген атпен тарихта қалған. Кейін ел қайта қалпына келсе де, Б.з. 70 жылы Рим әскерлері Иерусалимді өртеп, халықты қуып таратты. Осыдан бастап еврей халқы әлемнің түкпір-түкпіріне шашырап кетті. Бұл құбылыс тарихта «диаспора» деген атпен белгілі болды.

Диаспора кезеңі екі мың жылдан астам уақытқа созылды. Еврейлер Еуропада, Таяу Шығыста, Солтүстік Африка мен кейін Америка құрлығында өмір сүрді. Олар барған жерлерінде сауда, медицина, ғылым және қаржы саласында табысқа жетті. Дегенмен, діни және мәдени ерекшелігіне байланысты еврейлер жиі кемсітіліп, қуғынға ұшырады. Орта ғасырлардағы Еуропада оларды «басқаша сенімдегілер» деп қабылдап, арнайы геттоларда өмір сүруге мәжбүр етті. Кейбір елдерде (мысалы, Испания мен Португалияда XV ғасырда) еврейлер христиан дініне өтпесе, күштеп елден қуылды. Бұл кезең антисемитизмнің — еврейлерге қарсы өшпенділік идеологиясының — тарихи негізін қалады.

XIX ғасырдың соңы — ХХ ғасырдың басы еврей халқының жаңа ояну кезеңі болды. 1897 жылы Базель қаласында (Швейцария) алғашқы Сионизм конгресі өтті. Оның ұйымдастырушысы — австриялық публицист Теодор Герцль. Ол еврей халқы тек өз жерінде ғана бостандық пен қауіпсіздік таба алады деп сенді. 1917 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Ұлыбритания сыртқы істер министрі Артур Бальфур «Бальфур декларациясын» жариялады. Онда Палестинада еврей халқының ұлттық отанын құруға қолдау көрсетілетіні айтылды. Бұл шешім еврейлердің үмітін оятқанымен, аймақтағы араб халқының наразылығын тудырды.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, 1947 жылы БҰҰ Палестинаны екі мемлекетке — еврей және араб мемлекеттеріне  бөлу жөнінде қарар қабылдады. 1948 жылы Израиль мемлекеті ресми түрде жарияланды.

Осы сәттен бастап Таяу Шығыстағы саяси жағдай түбегейлі өзгерді: Израиль мен араб елдері арасында бірнеше соғыс (1948, 1967, 1973) өтті. Бұл қақтығыстар бүгінге дейін тоқтаған жоқ.

Израиль бүгінде Таяу Шығыстағы ең дамыған мемлекеттердің бірі. Ал Палестина халқы өз тәуелсіздігі үшін күресіп келеді. Бейбітшілік келісімдері бірнеше рет жасалғанымен, түпкілікті шешімге қол жеткізілмеді.

Бұл оқиғалар бізге бір үлкен шындықты еске салады: қандай дін, нәсіл немесе ұлт болмасын, адам өмірі бәрінен қымбат. Тарихтағы жаралар ұмытылмайды, бірақ олардан сабақ алу — адамзаттың басты міндеті.

Бүгінде Израиль — экономикасы дамыған, ғылым мен технология саласында әлемдік көшбасшылардың бірі. Палестина халқы Батыс жағалау мен Газа секторында автономиялық билік құрғанымен, толық тәуелсіздікке әлі қол жеткізе алған жоқ. Израиль мен Палестина арасындағы қақтығыстар негізінен жер, шекара және Иерусалимнің мәртебесі төңірегінде өрбиді. Көптеген халықаралық ұйымдар мен елдер бейбіт келісім орнатуға талпынып келеді, бірақ түпкілікті шешім әзірге табылған жоқ.

Бейбітшілік жолы — ең қиын, бірақ ең қажетті жол. Өйткені тарих дәлелдегендей, соғыс ешқашан мәңгі шешім бола алмайды.

Палестина мен Израиль арасындағы қақтығыс — ХХ ғасырдың ортасынан бері шешілмей келе жатқан ең ұзақ әрі ең күрделі халықаралық даулардың бірі. Бұл соғыс тек Таяу Шығыс аймағына ғана емес, бүкіл әлемдік саясатқа, діндер мен өркениеттер арасындағы қарым-қатынасқа әсер етті. Қақтығыстың түп-тамыры ғасырлар бойғы жерге, ұлтқа және діни мұраға деген таласта жатыр.

Қақтығыстың негізі XX ғасырдың басында, Осман империясы ыдырағаннан кейін қаланған. 1917 жылғы Бальфур декларациясында Ұлыбритания Палестина жерінде еврей халқының «ұлттық отанын құруды» қолдайтынын мәлімдеді. Сол кезеңде Палестинада араб халқының үлесі шамамен 90 пайыз болатын. Еуропадағы антисемитизм мен геноцидтен кейін (әсіресе Холокосттан соң) еврейлердің Палестинаға жаппай қоныс аударуы артты.

Араб халқы бұл жағдайды өз жерінің тартып алынуы ретінде қабылдады. Нәтижесінде, 1947 жылы БҰҰ Палестинаны араб және еврей мемлекеті етіп екіге бөлу жөнінде шешім қабылдады. Араб елдері бұл жоспарға қарсы шықты. 1948 жылы Израиль мемлекеті құрылған кезде бірінші араб–израиль соғысы басталды.

Израиль мен араб мемлекеттері арасындағы соғыс бір рет емес, бірнеше рет қайталанды:

1948–1949 жж. — Бірінші араб–израиль соғысы (Израильдің құрылуы).

1956 ж. — Суэц дағдарысы.

1967 ж. — Алты күндік соғыс (Израиль Иерусалимнің шығысын, Иордан өзенінің батыс жағалауын, Газа секторы мен Синай түбегін басып алды).

1973 ж. — Йом-Киппур соғысы.

Кейіннен Ливан, Газа, және Батыс жағалауда қарулы қақтығыстар жалғаса берді. Бұл соғыстардың барлығы ондаған жылдарға созылған саяси, діни және экономикалық шиеленістердің нәтижесі болды.

1948 жылғы соғыс кезінде 750 мыңнан астам палестиналық өз үйлерінен қуылды немесе босқынға айналды. Бұл оқиға тарихта «Накба» (арабша — апат, қасірет) деп аталады. Көптеген ауылдар жойылып, Израиль аумағына қосылды. Бүгінде де миллиондаған палестиналық босқын көрші елдер — Ливан, Иордания, Сирия және Египет лагерлерінде тұрып жатыр. Олардың ұрпақтары өз жеріне қайту құқығын талап етуде, бірақ бұл мәселе шешілмей келеді.

Израиль мемлекеті алғашқы құрылғаннан кейін өз аумағын бірнеше есеге ұлғайтты. 1967 жылғы соғыстан кейін Израиль Иерусалимнің шығысын және Батыс жағалауды иеленіп, мұнда еврей қоныстарын (settlements) салуды бастады. Бұл халықаралық құқық тұрғысынан заңсыз деп танылғанымен, Израиль бұл саясатты жалғастырып келеді.

Бұл экспансия Палестинаның егемендікке қол жеткізу мүмкіндігін барған сайын шектеді.

Осыған байланысты 2023 жылы 7 қазанда «Хамас» ұйымы Израильге қарсы күтпеген шабуыл жасады. Израиль жағы бұл әрекетке жауап ретінде Газа секторында ауқымды әскери операция бастады. Соның салдарынан Палестина аумағы күн сайын әуе соққылары мен артиллериялық шабуылдарға ұшырап, бейбіт тұрғындар арасында мыңдаған адам қаза тапты. Біріккен Ұлттар Ұйымы (БҰҰ) мен өзге де халықаралық ұйымдар қақтығыстың ушығуы аймақтағы гуманитарлық жағдайды күрт нашарлатқанын мәлімдеді.

Палестина Денсаулық сақтау министрлігінің дерегінше, 2025 жылдың қыркүйек айына дейін 64 мыңнан астам палестиналық қаза тапқан. Мыңдаған адам жарақат алып, миллиондаған тұрғын үйлерін тастап кетуге мәжбүр болды. Газа секторында азық-түлік, дәрі-дәрмек және ауызсу тапшылығы күшейіп отыр. Халықаралық Қызыл Крест пен Жарты ай және БҰҰ агенттіктері аймаққа гуманитарлық көмекті үздіксіз жеткізуге тырысқанымен, әскери блокада мен шабуылдар бұл процесті қиындатып жіберді.

2025 жылдың жазында БҰҰ Бас Ассамблеясы Израиль мен Палестина арасындағы «тез арада және шартсыз атысты тоқтату» жөніндегі резолюцияны қабылдады. АҚШ, Еуроодақ, Түркия, Қатар, Сауд Арабиясы, сондай-ақ Азия мен Африка елдерінің көпшілігі Израильге әскери операцияларды тоқтатуды талап етуде.

Израиль билігі өз кезегінде әскери операцияларды «қауіпсіздік пен кек алу шарасы» деп сипаттап, Хамасты толығымен жоюға ниетті екенін мәлімдеді.
Ал «Хамас» қозғалысы Израиль әскері Газа секторынан толық шығарылмайынша және блокада алынбайынша, бейбіт келісімге бармайтынын айтуда. Осы қайшылықтар екі жақтың нақты және ұзақ мерзімді атысты тоқтату келісіміне келуін тежеп отыр.

Палестинадағы қарулы қақтығыстар мен Израильдің әскери операциялары салдарынан мыңдаған бейбіт тұрғын қаза тапты. Әсіресе, Газа секторында халық саны тығыз орналасқан аймақтарда әскери шабуылдар ауыр гуманитарлық дағдарыс туғызды. Электр энергиясы, ауыз су және медицина тапшылығы миллиондаған адамның өмірін қиындатып отыр.

Халықаралық қауымдастықтың бұл мәселеге көзқарасы әртүрлі.

АҚШ Израильдің басты одақтасы ретінде оның қауіпсіздігін қолдайды.

Еуропа елдері көбіне бейбіт шешімді қолдап, екі мемлекеттің қатар өмір сүру принципін («two-state solution») жақтайды.

Мұсылман елдері мен БҰҰ Палестинаның тәуелсіздігін қолдайды және Израильдің оккупациялық саясатын сынға алады. Бірақ геосаяси мүдделер мен экономикалық тәуелділіктер бұл даудың әділ шешімін табуға кедергі келтіріп отыр.

Палестина мен Израиль арасындағы қарулы қақтығыс — бүгінгі халықаралық күн тәртібіндегі ең күрделі де қайғылы мәселенің бірі. 2023 жылдың қазан айында басталған бұл соғыс әлі де толастаған жоқ. Әлемдік қауымдастықтың сан мәрте ескертуі мен бейбітшілікке шақыруына қарамастан, Газа секторында бомбалау мен қырғын тоқтар емес.

Сурет: aa.com.tr сайтынан алынды.

Бейбіт халық — соғыс отында

Газа секторында электр энергиясы мен ауызсу тапшылығы асқынып тұр. Дәрі-дәрмек пен азық-түлік жетіспейді. Мыңдаған отбасы баспанасыз қалды.
Біріккен Ұлттар Ұйымының дерегінше, Газа халқының үштен екісі қазір босқын жағдайында өмір сүруде. Бұл — тек аймақтық емес, адамзаттың ар-ожданына сын болған жағдай.

Әлем елдері Израиль мен Палестина арасындағы соғысты дереу тоқтатуға үндеп келеді. Биылғы жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы арнайы резолюция қабылдап, «шартсыз және жедел атысты тоқтату» талабын қойды. Түркия, Қатар, Мысыр, Сауд Арабиясы, Қытай және Еуропа елдері де осы ұстанымды қолдады. Халықаралық гуманитарлық ұйымдар Газаға кедергісіз гуманитарлық көмек жеткізуді талап етуде.

Алайда, қайшылықтың түйіні тарқамауда. Израиль билігі өз әрекетін «қауіпсіздік пен лаңкестікке қарсы күрес» деп түсіндіреді. Олар Хамастың әскери қуатын толық жоюды мақсат етсе, палестиналық тарап Израиль әскері Газа секторынан шығарылмайынша бейбіт келісім мүмкін емес деп санайды.
Бұл екі түрлі ұстаным соғыстың тоқтауына кедергі келтіріп отыр.

Бауырлас халыққа қолдау — адамгершіліктің парызы

Палестина халқының қазіргі жағдайы — бүкіл мұсылман әлемін де алаңдатып отыр. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев бірнеше мәрте халықаралық мінберлерде бейбітшілік орнатуға, қантөгісті тоқтатуға шақырған болатын. Еліміз БҰҰ және Ислам ынтымақтастығы ұйымы аясында гуманитарлық көмек көрсетуге әзір екенін мәлімдеді. Қазақ халқы ежелден бейбітшілік пен әділдікке сүйенген ел. Сол себепті біздің ел де бұл мәселеде бейбіт шешімді қолдайды.

Палестинадағы соғыс — адамзаттың біртұтас қасіреті. Бейбіт тұрғындардың көз жасы мен баланың шері — саяси мүддеден биік тұруға тиіс. Әлем елдері күш біріктіріп, қантөгісті тоқтатып, әділетті бейбітшілік орнатуға ұмтылуы қажет.

Ал, бүгінгі күннің басты талабы — соғысты тоқтату, бейбіт өмірді сақтау және адам баласының ар-ожданын қорғау. Палестина мен Израиль арасындағы соғыс — тек жер мен саясаттың емес, адам тағдырларының қақтығысы. Мыңдаған жылдар бойғы қасиетті жерлер бүгінде әлемдік бейбітшіліктің сынақ алаңына айналды. Бұл соғыс тек аймақтық мәселе емес, ол бүкіл адамзаттың ар-ұжданы мен әділетке деген көзқарасын көрсетеді.

Сурет: aa.com.tr сайтынан алынды.

Енді біз қасиетті қала ­ иерусалим үшін болған шайқастарды назарларыңызға ұсынамыз:
Ежелгі дәуір:

1. Дәуіт пен Иерусалимнің алынуы (б.з.д. шамамен 1000 ж.)

Израиль патшасы Дәуіт jebуситтерден қаланы тартып алып, оны өзінің астанасы етті.

Осы оқиға Иерусалимнің еврей халқының қасиетті орталығына айналуына негіз болды.

2. Вавилондықтардың жаулап алуы (б.з.д. 586 ж.)

Вавилон патшасы Навуходоносор II қаланы басып алып, Бірінші ғибадатхананы (Соломонның ғибадатханасы) қиратты.

Израиль халқы Вавилонға жер аударылды.

Антикалық дәуір

3. Парсылар мен гректер кезеңі (б.з.д. 539–332 ж.)

Парсылар еврейлерге оралып, Екінші ғибадатхананы қалпына келтіруге рұқсат берді.

Кейін Александр Македонскийдің жаулап алуы басталды.

4. Римдіктермен соғыстар

б.з. 70 ж. — Рим генералы Тит Иерусалимді басып алып, Екінші ғибадатхананы қиратты.

б.з. 132–135 ж. — Бар-Кохба көтерілісі кезінде римдіктер қаланы қайта қиратты және еврейлерге кіруге тыйым салды.

Орта ғасырлар

5. Мұсылмандардың жаулап алуы (638 ж.)

Халифа Омар ибн әл-Хаттабтың әскері Византиядан Иерусалимді алды.

Мұсылмандар Құббат әс-Сахра мен әл-Ақса мешітін салды.

6. Бірінші крест жорығы (1099 ж.)

Еуропалық крестшілер қалаға басып кіріп, мұсылмандар мен еврейлерді қырып, Иерусалим патшалығын құрды.

7. Салах ад-Диннің қайта жаулап алуы (1187 ж.)

Мұсылман қолбасшысы Салах ад-Дин крестшілерден қаланы қайтарып алды.

Бұл оқиға мұсылман әлемінде үлкен рухани жеңіс ретінде есте қалды.

8. Кейінгі крест жорықтары (1192–1244 жж.)

Иерусалим бірнеше рет қол ауыстырды: бейбіт келісімдер арқылы христиандарға уақытша берілді, кейін 1244 ж. мұсылмандар түпкілікті қайтарып алды.

 Жаңа және қазіргі дәуір

9. Осман империясының билігі (1517–1917 жж.)

Сұлтан Селим I кезінде Османдар қалаға кіріп, төрт ғасыр билік етті.

Қала салыстырмалы түрде бейбіт кезеңге өтті.

10. Бірінші дүниежүзілік соғыс (1917 ж.)

Британ генералы Алленби Османдардан қаланы алды.

Иерусалим Британ мандатының құрамына енді.

11. 1948 жылғы Араб-Израиль соғысы

Израиль мемлекеті құрылған соң, қала батыс (Израиль) және шығыс (Иордания) болып бөлінді.

Ескі қала шығыс жағында қалды.

12. Алты күндік соғыс (1967 ж.)

Израиль Шығыс Иерусалимді басып алып, қаланы біріктірді.

Бұл оқиға қазіргі Таяу Шығыс қақтығыстарының басты себебіне айналды.

Қазіргі жағдай

Израиль бүкіл Иерусалимді өзінің астанасы деп жариялағанымен, БҰҰ мен көптеген елдер Шығыс Иерусалимді болашақ Палестина мемлекетінің астанасы деп таниды.

Қала қазіргі таңда әлемдегі ең даулы және қасиетті орындардың бірі болып қала береді.

Сурет: Автордың мұрағатынан алынды.

Қуат Қайранбаев

Abai.kz