Ермек ТҰРСЫНОВ, режиссер:

Кәсіпкер достарын жұмылдырып, «Шалға»  Алматыдан 60 мың доллардың төңірегіндегі үйді алып беріп, Ермек Тұрсынов талай аузымен орақ оратындардың қолынан келмеген іс жасады. Осы оқиғадан кейін жұрттың Ермек Тұрсыновқа деген  ықыласы оянды. Азаматтық жасады деп қауқылдасып қалдық бәріміз. «Шалды» түсіріп, «Жылдың үздік режиссері» де атанып шыға келді. Осы оқиғалардың ізін суытпай, Ермек Тұрсыновқа сұхбатқа бардық. Бұрындары сын садағына жиі ілігіп, сыни сұрақтар көбірек қойылатын кинорежиссерге бұл жолы көңіліміздегі ризашылығы да, өкпесі де, сын-ескертпесі де бар бірнеше сұрақтарымызды қойып қайттық.
- «Келінді» түсіргеніңізде сіз туралы жұрттың пікірі екіге жарылды.  Жағымды пікірден гөрі жағымсыз пікір көбірек қалыптасты десем өтірік емес. «Шал» жарыққа шыққанда, сіз жайлы айтылған «жағымсыз» пікірлердің тоңы жібігендей болды. Өткен жылдың үздік режиссері атандыңыз. Сұрайын дегенім - «Шалды» түсіргенде «Келінге» айтылған сын-ескертпелерді ескеріп, жұртты шулатқан Ермек Тұрсынов халыққа жақын кино да түсіре алады дегенді дәлелдегіңіз келген сияқты ма, қалай өзі?!
- Біріншіден, мен ешкімнің алдында ақталғым келмейді. Ондай ой менде болған емес. Екіншіден, «Келін» жұрттың бәріне жақпаған жоқ қой. Жақпаса Бекболат Тілеуханның тобына, Нұрлан Өнербайларға жақпады. Қайталап айтамын, егер Бекболаттар мені мақтап жатса, онда менің біткенім. Солардың деңгейіндегі адам болғаным. Қайта Бекболат Тілеухандардың кином жайында пікір тудырғаны жақсы болды ма деймін. Мен оларға тақырып тауып бердім. Кейде ойлап отырып соның бәрі ойын сынды көрінеді маған. Депутаттарға халыққа жағу үшін біреуді сынау керек. Сондықтан да олар ұлттық мүдде, ұлттық патриотизм тұрғысынан мені сынап-мінеп жатты. Ал мен ондай биік сөздерді ауызға алудан қашамын. Биік сөздерді былғағым келмейді. «Келіннің» мәселесіне қайта оралсам, мен неге «жағымсыз» болдым?! 268 фильм 64 мемлекеттен «Оскар» жүлдесіне қатыстырылды. 5 кезеңнен іріктеліп келіп, 9-ақ туынды жүлдеге таласты. Бірде-бір қазақтың киносы сол үздік ондыққа ілінген жоқ. Есесіне «жағымсыз», «жоқты» бастаған Тұрсыновтың фильмі сол үздік 9 туындының қатарына енді. Осыны мойындау керек қой. «Оскар» жүлдесін сарапқа салатын комитет 3000-нан астам кәсіби маманнан құралған. Сонда соның бәрі ақымақ та, «Келінді» сынағандар көреген болғаны ма? Ал «Келінді» Оскарға ұсынып, лайықты баға берген Сатыбалды Нарымбетов, Асанәлі Әшімов, Гүлнәр Әбікеева, Бауыржан Нөгербектер де ақымақ па сонда? Олар кинематографияда бұрыннан келе жатқан майталмандар ғой?! Бекболат Тілеуханның ұғымында олар да қателескен болды қайтейік....
- «Келіннің» жайы бұған дейін де айтылды ғой. «Шалды» түсіргенде халыққа жақын туынды да түсіре аламын деп, соны дәлелдегіңіз келген мақсат болды ма? Мен осыны білгім келген еді...
- Менде ондай мақсат болған жоқ. Алты жылда үш кино түсіріп, трилогияны аяқтаймын деп өзіме серт бергенмін. «Келін» мен «Шалды» аяқтадым, қазір «Кенжені» түсіріп жатырмын. «Келін» деген ол - шешей, «Шал» - әкей, «Кенже» - бала. «Шал» ешбір ақталайын деген ұғымнан туған жоқ. Осы үш туындымда мен адамзатты, тұтастықты көрсеткім келді. «Келін», - тау, «Шал» - дала, «Кенже» - қала. Яғни менің трилогиям қазақ этносының эволюциясымен аяқталады. Қайдан пайда болдық, қайда келе жатырмыз, қайда келдік? Мен кинотуындыларым арқылы осы сауалдарға жауап айтқым келеді.
- Сіз бұған дейін өзіңізді режиссермін деп емес, кинодраматургпын деп келдіңіз. Биыл «Шал» кинокартинаңызбен «Жылдың үздік режиссері» атандыңыз. Енді режиссермін деп ауыз толтырып айта аласыз ба?
- «Құлагер» кәсіби жүлдесімен мен екінші мәрте марапатталып отырмын. «Келін» де кезінде ең үздік фильм, өзім - ең үздік режиссер атанғанмын. Мен ешкіммен бәсекелеспеймін. Киноны жалғыз адам жасамайды, ол көптің еңбегі. Үздік режиссер атанғаным менің ғана емес, түсіру тобының, бүкіл шығармашылық ұжымның табысы. «Шалды» түсіргеннен кейін мен туралы жағымды пікірлер неге айтыла бастады? Өйткені, «Шал» - халықтық кино. Шалды сомдаған Ерболат Тоғызақов та халықтың арасынан шыққан қарапайым адам. Сондықтан негізгі кейіпкер халықтың өзі. Фильм сондықтан да халыққа жақын болды. Ал «Келін» - аңыз. ««Келінді» көрген жоқпын, бірақ ол киноны мен қабылдай алмаймын» деген сөзді адамдардың аузынан мен көп естідім.
- Ал «Шалдан» кейін қандай пікірлерді құлағыңыз шалып жатыр?
- Әрине, «Келінмен» салыстырғанда жағымды пікірлер. Көрермен ағылып барып жатқан, біздің санамызды жаулап жатқан шетелдік киноларға тосқауыл қойғым келеді. «Шал» - сол бағытта жасалған дүние.  Бұрынғы кезге қарағанда көрермен қазақ киносына келетін болды. Бұл - үлкен жетістік. Сүлеймен Демирел атындағы университетте студенттермен болған кездесуде бір қыз маған: «Сіздің фильміңізді көргенде көз алдыма әкем елестеді. Кинодан шыққан соң дереу ауылға телефон соқтым», - дейді. Демек менің кином оның жүрегін қозғаған. Көрерменнің мұндай пікірі мен үшін ең жоғары баға.
- Жаңа бір сөзіңізде менің бәсекелесім жоқ дедіңіз. Бірақ сөйте тұра, бұдан біраз бұрын «Баян Есентаеваның түсіргені кино емес» деп салдыңыз. Кәсіби тұрғыдан екеуіңіздің жұмыстарыңызды салыстырмай-ақ қояйық. Бірақ шынымен өзіңізге бәскелес жоқ деп санасаңыз, басқалар жайлы бұлай демес едіңіз ғой?!
- Менің жолым - халықты ағарту. Ал коммерциялық кино түсіріп жүргендердің жолы ақша табу. Қазіргі көрерменнің деңгейі өте төмен. Олар жаман киноларға әбден үйреніп қалған.
- Жаман кино деген сіздің түсінігіңізде қандай кино ол?
- Жаман кино дегенім - көрерменіне ой салмайтын, мағынасыз, адамның ойын өшіретін кино. Біздің заманымызда кинодан біз ой түйіп, әсер алып қайтатынбыз. Бұрынғы туындылар көрерменіне ой салатын, ойландыратын. Ал қазіргі киноларды қазір көресің, сосын ұмытып қаласың. Киноға барып, поп корн жеп, ештеңе ойламай, күліп отырып кино көресің. Бір жарым сағаттан соң «кино не жөнінде» деп біреу сұраса, ұмытып қаласың. Бұл - Тимур Бекмамбетовтың жолы. Жеңіл туынды көрерменін демалдырмайды, керісінше уақытын зая кетіреді. Мен көрерменнің деңгейіне түскім келмейді, керісінше көрерменнің деңгейін көтергім келеді. Ағарту жолы қиын, әрине. Мен фильмдерді «мынау кино», «мынау кино емес» деген екі топқа бөлемін. «Қыз Жібек», «Менің атым Қожа» - бұлар кино. Ал «Қайрат чемпион. №1 Бейкүнә жігіт», «Алматыда пәктікті жоғалту» дегендер кино емес.
- Коммерциялық фильмдермен салыстырғанда сіздің фильмдеріңіз табысты бола алды ма?  «Келін» мен «Шалдың» қайсысы көбірек табыс әкелді?
- Екі фильмімді де қымбатқа түсірдім деп айта алмаймын. Салық, анау-мынау шығындарын қосқанда 1,5 миллион доллардың төңірегінде. Бұл қаржы бірден ақтала қоймас. Бірақ «Шал» 4 аптаның ішінде 63 миллион теңге касса жинады. Өзім таңғалдым. Меніңше, менің киноларым ескірмейді. Ал «Ғашық жүрек» сынды фильмдер, ары кетсе, екі жылдан соң ұмытылады. Біз «Қыз Жібек», «Менің атым Қожаларды» күні бүгінге дейін көріп келеміз ғой, олар өміршең. Мен өз туындыларымның да өміршеңдігіне сенем. Қанша табыс таптыңыз деп тек қана ақшамен есептеуге болмайды. Фильмдерімнің рухани құндылығы бар, маған сол жағынан да олжа.
- Жөн екен. Сіз рухани кемел адамсыз ба? Кезінде Америкаға кеткеніңізде қазақтан жерініп кеттім деп едіңіз. Қазір қазақты жақсы көресіз бе?
- Біреулер мені қазақтың жауы деді. Қазақтан бір кездері жерінгенім де рас. Мен қазақты онша мақтамаймын. Мақтайтындар көп қой менсіз де. Сынағаным, өзім қазақ болғаннан соң өзімді де сынағаным. 12 жыл жер шарын аралап, Америкада 4 жыл, Таяу Шығыс елдерінде, Сирия мен Египетте, Израиль мен Иорданияда тұрып келдім. 4 жыл Еуропада болдым. Мәскеуде де 4 жылымды өткіздім. Жер шарын екі рет айналып шықтым десем болады. Шет елді көріп келгеннен кейін не нәрсеге болсын басқа көзбен қарайсың. Менің байқауымша, қазақ бір кездері мен жерініп кеткен болмысынан онша өзгерген жоқ. Баяғыдай тойшыл, мақтаншақ, жағымпаз, екіжүзді, өзін-өзі өте биік бағалайды, бірақ жетістігі аздау. Жетістік деп нені айта аламыз? Менің жұмыс кабинетімде тұрған екеуміз отырған мынау диван да, анау компьютер де, мына ұялы телефон да, сенің қолыңдағы диктофон да, үстіңе ілген киімің де өзімізден шықпаған. Біз не жасадық? Несіне мақтанып жүрміз?!  Өткенде Америкадан келген досыма біз тойшыл, қонақжай халықпыз деп мақтанып отырғам. Ол біздің кредит алып той жасайтынымызға таңғалды. Мен қазақты қаралап, тұқырту үшін сынамаймын, көзін ашып, жаман әдеттерінен жирендіру үшін сынаймын.
- Сіз сынайтын қазақтың бірі өзіңізсіз. Өз бойыңызда да қазаққа тән жайбасарлық, тоғышарлық бар ма? Шет елде бірнеше жыл тұрып келдіңіз, өзгердіңіз бе?
- Қанға сіңген ол қасиеттер менің бойымда да бар. Бірақ мен кешікпеймін ешқашан. Бұл шет ел көргенімнің пайдасы шығар. Өйткені, шет елде жұмыстан кешіксең ешкім үндемейді, бірақ айдың аяғында жалақыңнан кешіккен уақытыңның ақшасын қиып отыратын. Мақтаншақтық бойымда бар. Әсіресе шет елге барғанымда қазақ болғаныма мақтанып, тоқтамай кетем. Қазақ тіліне шорқақтаумын ғой, орысша оқыдым, бірақ мен ауылдық жерде туып өскенмін, ауылдың дәстүр-салтын меңгергенмін. Ауылдың шаңы қаныма сіңіп кеткен.
- Ауылдың шаңы қаныма сіңген, ауылдың дәстүр салтын меңгергенмін деп сөйлеп отырған режиссердің киносында ауылдағы қарапайым жайттардан қате жібергені қалай?
- Мәселен?
- Бұған дейін талай басылымдарда айтылған сынды айтайын. Қасым шал қойдың жүнімен от тұтатады. Қойдың жүні жанбайды ғой, үйітіліп кетеді. Сосын шалыңыз фильмде қойға: «Босанатын уақытты тауыпсың»,  - дейді. Қазақ «қой қоздайды, төлдейді» дейді. Ауызекі тілде «қой туды» деп сөйлейді. Қойдың босанғаны қалай?
- Мына сіз сияқты көрермендер киноны қате іздеп отырып көреді. Қалың-қалың кітаптарды қатесін тауып отырып оқиды. Қатені классикалық кинодан да табуға болады.  Мұндай қателіктерге назар аудара берсеңіз, киноны қарамай-ақ қойыңыз. Шал неге қойға «босанатын» деп сөйледі? Жан-жағынан қасқыр қыспаққа алғанда адамның әдеби тілде «қоздап, төлдеп» деп сөйлеуге емес, босанып деп сөйлеуге шамасы әрең жетеді емес пе?
- Ой, қойыңыз, қанша қысылтаяң кез болса да, қазақ ешқашан «қойым босанды», «қойым босанады» демейді, «қойым туды» деп сөйлейді.
- Шал қойға: «туатын мезгілді тауыпсың» - деуі керек еді. Олай айта алмады. Басқаша айтып қалды. Не істейміз енді?! (күледі)
- Бұл сценарист сіздің қателігіңіз болып тұр ғой?! Егер сіз мен сияқты ауылдан шыққан, қаланың емес даланың қазағы болсаңыз мұны білер едіңіз ғой. Қойдың жүнінен от тұтатқаныңыз да содан...
- Асфальттың қазағы, қалалық, ауылдық деп сендер бөлмеңдер. Бәленің бәрі осылай бөлінуден басталады. Қалада туғандар да, ауылда туғандар да бәріміз бір қазақпыз. Ел боламыз десек бөлінбеуіміз керек. Үш жүзге, одан ру-руға бөлінетініміз де жетеді. Бұл сөзді мен емес, шалдар айтуы керек еді. «Шалақазақ», «таза қазақ» деп бөлінбей-ақ қояйық. Кемшілікті кез келген нәрседен табуға болады. «Шал неге Хаммерге мініп кетіп қалмады?», «Өзі білетін жерде неге адасып жүр?» деп фильмнің желісіне сын айтқандар болды. Бұл енді топастық. Киноның кино екеніне сенбеу. Қате іздесек неден болсын таба береміз. Мен бұл кемшіліктерді қате деп есептемеймін. Кете берсін. Киноның негізгі ойы, негізгі желісі сол қатеге байланып қалған жоқ.
- Киноның негізгі желісі күшіктеген қасқырларға тиісуден басталады ғой. Қасқыр көктем кезінде күшіктеуші еді. Ал «Шалдағы» қай мезгіл? Көктем дейін десең, шал қойларын қосуға қыстауға айдап бара жатады...
- Киноны біз көктемде түсірдік. Көктемде қар біресе еріп кетеді, біресе қар қайта жауады.   Сондықтан кинодағы мезгілді көктем деуге де болады.
- «Келіндегі» наным-түсінігіңіз сыналғаны өз алдына, «Шалда» тәңіршілдік, шаманизм бейнеленген», - деп жатты баспасөзде әріптестеріміз. Сіздің дінге көзқарасыңыз қандай? Сізді тәңіршіл, шаманист дегендерге не дейсіз?
- Дінді мен тарихи-мәдени-эстетикалық түрде қабылдаймын. Діннің табиғатын түсіну үшін бір жылдары Сирияға кетіп, үш жылдай тұрып келдім. Еврейлердің  иудаизмін, христиандардың таным-түсінігін ислам дінімен салыстыра зерттедім. Айырмашылық жоқ екен. Көптеген пайғамбарлардың аты басқа болғанмен заты бір. Менің түйгенім - Құдай жер бетіндегі адамдардың барлығымен бір тілде сөйлеседі. Тек қана Құдайды әркім әр түрлі түсінеді меніңше. Құдайдың сөзі бір. Құдай дегеніміз ол - ар, махаббат, ұят. Буддизмді де зерттедім. Әлемдегі барша нәресте бір тілде жылайды. Бәрі ұқсас. Кейіннен есейе келе олардың тілі бөлінеді. Мен осы бөліну дегенді ұнатпаймын. Адамзатқа бөлінудің қажеті жоқ.   Исламда Алланың 99 аты бар. Сол тоқсан тоғыз атының бірі мәселен Моцарт, тағы бір аты - Абай, Мұқағали. Бұлардың бәрі - Құдай. Бұл тәңіршілдік пе сеніңше?
- Егер оларды Құдайға теңесеңіз, әрине бұл табынушылық, тәңіршілдік боп кетпей ме?
- Тәңіршілдік пе, бұл қандай дінге жатады маған бәрібір. Бұл табынушылық емес, олар да Құдайдың бір белгісі емес пе? Сен «Алладан басқа Тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі» деп ислам тұрғысынан айтып отырсың. Ал менің дінге деген көзқарасым кең. Мен тек қана ислам тұрғысынан қарамаймын.
- Қызық екен... Сіз Құдайдың бар екеніне сенесіз бе өзі? Әлде киноңыздағыдай «Менің Құдайым - мына дала» демексіз бе?
- Құдайдың бар екеніне сенемін.  Құдай бар. Ол бізге өзінің белгілерін жіберіп отырады. Мәселен, Абай. Неге оны мен Құдайдың бір белгісі деп отырмын. Абайдың ойлары басқа адамның ойына келген жоқ қой, екінің бірі Абайдай данышпан емес, ол айтқанды айта алған жоқ. Мұхаммед Пайғамбар да Құдайдың белгісі. Моцартты неге айттым? Анадай музыка жазған адам жай адам емес қой?! Мұқағалидың өлеңдерін де ешкім жаза алмайды. Оларға Құдай қонаққа келді ме, жан дүниесіне бір минутқа келіп, жүрегінен түртті ме, кім біледі?! Сондықтан да мен мұны Құдайдың бір белгісі санаймын.
- Сіздің түсінігіңіз қызық екен.  Құдай келіп, құлағына сыбырлап, жүрегін түртті ме дегеніңіз не сөз, түсінбей отырмын...
- Менің фильмімді сынап жүргендер кімдер, мені тәңіршіл деп жүргендер?! Исламистер ғой?!
- Менің де түсінік-пайымым ислам дінінің төңірегінде...
- Сонда сен тәңіршілдіктің құндылықтарынан бас тартасың ба, ата-бабаларыңда тәңіршілдік болмады дейсің бе, мойындамайсың ба?
- Олай демеймін, әрине бағзы заманда отқа, суға табынғанын білемін. Отпен аластау деген түсініктер содан туындаған да шығар...
- Мойындайсың, әне. Сендер бәрін жоққа шығарғыларың келеді, бәрін бөліп тастағыларың келеді. Бөлінбеңдерші... Исламды жоққа шығармаймын, қарсылығым да жоқ. Бірақ ислам мен тәңіршілдік сабақтасқан нәрсе. Ауылдық жерлерде тәңіршілдік дәстүрлер әлі де қалып қойған. Мен ауылда соны көріп өстім. Аластау, сиыну дегендерден қол үзгің келсе де үзе алмайсың.
- Соңғы сұрақ. Кино саласынан бұрын сіз журналистикада да, аударма саласында да еңбек еттіңіз, небір үлкен әдебиет майталмандарымен қызметтес болдыңыз, солармен араластыңыз. Белді-белді жерлерде қызметтер атқардыңыз. Бірақ соңында кино саласына табан тірегеніңіздің сырын білгім келеді...
- Мен төрт тіл білемін. Кез келген елде тұра аламын. Бәрі шет елге қашып жатқанда мен қайтып келдім. Не үшін дейсің бе, бірдеңе өзгерткім келеді, халықтың көзін ашқым, халыққа пайда әкелгім келеді. Менің жолым - ағарту жолы. Қараңғылықпен, надандықпен келіскім келмейді. «Жан бағу оңай, жанның рахатын табу қиын» деген қазақтың  сөзі бар ғой. Киноға тұрақтағаным содан шығар.
Сұхбаттасқан - Қарлыға ИБРАГИМОВА

"Халық сөзі" газеті