Ermek TÚRSYNOV, rejisser:

Kәsipker dostaryn júmyldyryp, «Shalgha»  Almatydan 60 myng dollardyng tóniregindegi ýidi alyp berip, Ermek Túrsynov talay auzymen oraq oratyndardyng qolynan kelmegen is jasady. Osy oqighadan keyin júrttyng Ermek Túrsynovqa degen  yqylasy oyandy. Azamattyq jasady dep qauqyldasyp qaldyq bәrimiz. «Shaldy» týsirip, «Jyldyng ýzdik rejisseri» de atanyp shygha keldi. Osy oqighalardyng izin suytpay, Ermek Túrsynovqa súhbatqa bardyq. Búryndary syn sadaghyna jii iligip, syny súraqtar kóbirek qoyylatyn kinorejisserge búl joly kónilimizdegi rizashylyghy da, ókpesi de, syn-eskertpesi de bar birneshe súraqtarymyzdy qoyyp qayttyq.
- «Kelindi» týsirgeninizde siz turaly júrttyng pikiri ekige jaryldy.  Jaghymdy pikirden góri jaghymsyz pikir kóbirek qalyptasty desem ótirik emes. «Shal» jaryqqa shyqqanda, siz jayly aitylghan «jaghymsyz» pikirlerding tony jibigendey boldy. Ótken jyldyng ýzdik rejisseri atandynyz. Súrayyn degenim - «Shaldy» týsirgende «Kelinge» aitylghan syn-eskertpelerdi eskerip, júrtty shulatqan Ermek Túrsynov halyqqa jaqyn kino da týsire alady degendi dәleldeginiz kelgen siyaqty ma, qalay ózi?!
- Birinshiden, men eshkimning aldynda aqtalghym kelmeydi. Onday oy mende bolghan emes. Ekinshiden, «Kelin» júrttyng bәrine jaqpaghan joq qoy. Jaqpasa Bekbolat Tileuhannyng tobyna, Núrlan Ónerbaylargha jaqpady. Qaytalap aitamyn, eger Bekbolattar meni maqtap jatsa, onda mening bitkenim. Solardyng dengeyindegi adam bolghanym. Qayta Bekbolat Tileuhandardyng kinom jayynda pikir tudyrghany jaqsy boldy ma deymin. Men olargha taqyryp tauyp berdim. Keyde oilap otyryp sonyng bәri oiyn syndy kórinedi maghan. Deputattargha halyqqa jaghu ýshin bireudi synau kerek. Sondyqtan da olar últtyq mýdde, últtyq patriotizm túrghysynan meni synap-minep jatty. Al men onday biyik sózderdi auyzgha aludan qashamyn. Biyik sózderdi bylghaghym kelmeydi. «Kelinnin» mәselesine qayta oralsam, men nege «jaghymsyz» boldym?! 268 filim 64 memleketten «Oskar» jýldesine qatystyryldy. 5 kezennen iriktelip kelip, 9-aq tuyndy jýldege talasty. Birde-bir qazaqtyng kinosy sol ýzdik ondyqqa ilingen joq. Esesine «jaghymsyz», «joqty» bastaghan Túrsynovtyng filimi sol ýzdik 9 tuyndynyng qataryna endi. Osyny moyyndau kerek qoy. «Oskar» jýldesin sarapqa salatyn komiytet 3000-nan astam kәsiby mamannan qúralghan. Sonda sonyng bәri aqymaq ta, «Kelindi» synaghandar kóregen bolghany ma? Al «Kelindi» Oskargha úsynyp, layyqty bagha bergen Satybaldy Narymbetov, Asanәli Áshimov, Gýlnәr Ábikeeva, Bauyrjan Nógerbekter de aqymaq pa sonda? Olar kiynematografiyada búrynnan kele jatqan maytalmandar ghoy?! Bekbolat Tileuhannyng úghymynda olar da qatelesken boldy qayteyik....
- «Kelinnin» jayy búghan deyin de aityldy ghoy. «Shaldy» týsirgende halyqqa jaqyn tuyndy da týsire alamyn dep, sony dәleldeginiz kelgen maqsat boldy ma? Men osyny bilgim kelgen edi...
- Mende onday maqsat bolghan joq. Alty jylda ýsh kino týsirip, trilogiyany ayaqtaymyn dep ózime sert bergenmin. «Kelin» men «Shaldy» ayaqtadym, qazir «Kenjeni» týsirip jatyrmyn. «Kelin» degen ol - sheshey, «Shal» - әkey, «Kenje» - bala. «Shal» eshbir aqtalayyn degen úghymnan tughan joq. Osy ýsh tuyndymda men adamzatty, tútastyqty kórsetkim keldi. «Kelin», - tau, «Shal» - dala, «Kenje» - qala. Yaghny mening trilogiyam qazaq etnosynyng evolusiyasymen ayaqtalady. Qaydan payda boldyq, qayda kele jatyrmyz, qayda keldik? Men kinotuyndylarym arqyly osy saualdargha jauap aitqym keledi.
- Siz búghan deyin ózinizdi rejissermin dep emes, kinodramaturgpyn dep keldiniz. Biyl «Shal» kinokartinanyzben «Jyldyng ýzdik rejisseri» atandynyz. Endi rejissermin dep auyz toltyryp aita alasyz ba?
- «Qúlager» kәsiby jýldesimen men ekinshi mәrte marapattalyp otyrmyn. «Kelin» de kezinde eng ýzdik filim, ózim - eng ýzdik rejisser atanghanmyn. Men eshkimmen bәsekelespeymin. Kinony jalghyz adam jasamaydy, ol kópting enbegi. Ýzdik rejisser atanghanym mening ghana emes, týsiru tobynyn, býkil shygharmashylyq újymnyng tabysy. «Shaldy» týsirgennen keyin men turaly jaghymdy pikirler nege aityla bastady? Óitkeni, «Shal» - halyqtyq kino. Shaldy somdaghan Erbolat Toghyzaqov ta halyqtyng arasynan shyqqan qarapayym adam. Sondyqtan negizgi keyipker halyqtyng ózi. Filim sondyqtan da halyqqa jaqyn boldy. Al «Kelin» - anyz. ««Kelindi» kórgen joqpyn, biraq ol kinony men qabylday almaymyn» degen sózdi adamdardyng auzynan men kóp estidim.
- Al «Shaldan» keyin qanday pikirlerdi qúlaghynyz shalyp jatyr?
- Áriyne, «Kelinmen» salystyrghanda jaghymdy pikirler. Kórermen aghylyp baryp jatqan, bizding sanamyzdy jaulap jatqan sheteldik kinolargha tosqauyl qoyghym keledi. «Shal» - sol baghytta jasalghan dýniye.  Búrynghy kezge qaraghanda kórermen qazaq kinosyna keletin boldy. Búl - ýlken jetistik. Sýleymen Demiyrel atyndaghy uniyversiytette studenttermen bolghan kezdesude bir qyz maghan: «Sizding filiminizdi kórgende kóz aldyma әkem elestedi. Kinodan shyqqan song dereu auylgha telefon soqtym», - deydi. Demek mening kinom onyng jýregin qozghaghan. Kórermenning múnday pikiri men ýshin eng joghary bagha.
- Jana bir sózinizde mening bәsekelesim joq dediniz. Biraq sóite túra, búdan biraz búryn «Bayan Esentaevanyng týsirgeni kino emes» dep saldynyz. Kәsiby túrghydan ekeuinizding júmystarynyzdy salystyrmay-aq qoyayyq. Biraq shynymen ózinizge bәskeles joq dep sanasanyz, basqalar jayly búlay demes ediniz ghoy?!
- Mening jolym - halyqty aghartu. Al kommersiyalyq kino týsirip jýrgenderding joly aqsha tabu. Qazirgi kórermenning dengeyi óte tómen. Olar jaman kinolargha әbden ýirenip qalghan.
- Jaman kino degen sizding týsiniginizde qanday kino ol?
- Jaman kino degenim - kórermenine oy salmaytyn, maghynasyz, adamnyng oiyn óshiretin kino. Bizding zamanymyzda kinodan biz oy týiip, әser alyp qaytatynbyz. Búrynghy tuyndylar kórermenine oy salatyn, oilandyratyn. Al qazirgi kinolardy qazir kóresin, sosyn úmytyp qalasyn. Kinogha baryp, pop korn jep, eshtene oilamay, kýlip otyryp kino kóresin. Bir jarym saghattan song «kino ne jóninde» dep bireu súrasa, úmytyp qalasyn. Búl - Timur Bekmambetovtyng joly. Jenil tuyndy kórermenin demaldyrmaydy, kerisinshe uaqytyn zaya ketiredi. Men kórermenning dengeyine týskim kelmeydi, kerisinshe kórermenning dengeyin kótergim keledi. Aghartu joly qiyn, әriyne. Men filimderdi «mynau kino», «mynau kino emes» degen eki topqa bólemin. «Qyz Jibek», «Mening atym Qoja» - búlar kino. Al «Qayrat chempion. №1 Beykýnә jigit», «Almatyda pәktikti joghaltu» degender kino emes.
- Kommersiyalyq filimdermen salystyrghanda sizding filimderiniz tabysty bola aldy ma?  «Kelin» men «Shaldyn» qaysysy kóbirek tabys әkeldi?
- Eki filimimdi de qymbatqa týsirdim dep aita almaymyn. Salyq, anau-mynau shyghyndaryn qosqanda 1,5 million dollardyng tónireginde. Búl qarjy birden aqtala qoymas. Biraq «Shal» 4 aptanyng ishinde 63 million tenge kassa jinady. Ózim tanghaldym. Meninshe, mening kinolarym eskirmeydi. Al «Ghashyq jýrek» syndy filimder, ary ketse, eki jyldan song úmytylady. Biz «Qyz Jibek», «Mening atym Qojalardy» kýni býginge deyin kórip kelemiz ghoy, olar ómirshen. Men óz tuyndylarymnyng da ómirshendigine senem. Qansha tabys taptynyz dep tek qana aqshamen esepteuge bolmaydy. Filimderimning ruhany qúndylyghy bar, maghan sol jaghynan da olja.
- Jón eken. Siz ruhany kemel adamsyz ba? Kezinde Amerikagha ketkeninizde qazaqtan jerinip kettim dep ediniz. Qazir qazaqty jaqsy kóresiz be?
- Bireuler meni qazaqtyng jauy dedi. Qazaqtan bir kezderi jeringenim de ras. Men qazaqty onsha maqtamaymyn. Maqtaytyndar kóp qoy mensiz de. Synaghanym, ózim qazaq bolghannan song ózimdi de synaghanym. 12 jyl jer sharyn aralap, Amerikada 4 jyl, Tayau Shyghys elderinde, Siriya men Egiypette, Izraili men Iordaniyada túryp keldim. 4 jyl Europada boldym. Mәskeude de 4 jylymdy ótkizdim. Jer sharyn eki ret ainalyp shyqtym desem bolady. Shet eldi kórip kelgennen keyin ne nәrsege bolsyn basqa kózben qaraysyn. Mening bayqauymsha, qazaq bir kezderi men jerinip ketken bolmysynan onsha ózgergen joq. Bayaghyday toyshyl, maqtanshaq, jaghympaz, ekijýzdi, ózin-ózi óte biyik baghalaydy, biraq jetistigi azdau. Jetistik dep neni aita alamyz? Mening júmys kabiynetimde túrghan ekeumiz otyrghan mynau divan da, anau kompiuter de, myna úyaly telefon da, sening qolyndaghy diktofon da, ýstine ilgen kiyiming de ózimizden shyqpaghan. Biz ne jasadyq? Nesine maqtanyp jýrmiz?!  Ótkende Amerikadan kelgen dosyma biz toyshyl, qonaqjay halyqpyz dep maqtanyp otyrgham. Ol bizding kredit alyp toy jasaytynymyzgha tanghaldy. Men qazaqty qaralap, túqyrtu ýshin synamaymyn, kózin ashyp, jaman әdetterinen jiyrendiru ýshin synaymyn.
- Siz synaytyn qazaqtyng biri ózinizsiz. Óz boyynyzda da qazaqqa tәn jaybasarlyq, toghysharlyq bar ma? Shet elde birneshe jyl túryp keldiniz, ózgerdiniz be?
- Qangha singen ol qasiyetter mening boyymda da bar. Biraq men keshikpeymin eshqashan. Búl shet el kórgenimning paydasy shyghar. Óitkeni, shet elde júmystan keshikseng eshkim ýndemeydi, biraq aidyng ayaghynda jalaqynnan keshikken uaqytynnyng aqshasyn qiyp otyratyn. Maqtanshaqtyq boyymda bar. Ásirese shet elge barghanymda qazaq bolghanyma maqtanyp, toqtamay ketem. Qazaq tiline shorqaqtaumyn ghoy, oryssha oqydym, biraq men auyldyq jerde tuyp óskenmin, auyldyng dәstýr-saltyn mengergenmin. Auyldyng shany qanyma sinip ketken.
- Auyldyng shany qanyma singen, auyldyng dәstýr saltyn mengergenmin dep sóilep otyrghan rejisserding kinosynda auyldaghy qarapayym jayttardan qate jibergeni qalay?
- Mәselen?
- Búghan deyin talay basylymdarda aitylghan syndy aitayyn. Qasym shal qoydyng jýnimen ot tútatady. Qoydyng jýni janbaydy ghoy, ýiitilip ketedi. Sosyn shalynyz filimde qoygha: «Bosanatyn uaqytty tauypsyn»,  - deydi. Qazaq «qoy qozdaydy, tóldeydi» deydi. Auyzeki tilde «qoy tudy» dep sóileydi. Qoydyng bosanghany qalay?
- Myna siz siyaqty kórermender kinony qate izdep otyryp kóredi. Qalyn-qalyng kitaptardy qatesin tauyp otyryp oqidy. Qateni klassikalyq kinodan da tabugha bolady.  Múnday qatelikterge nazar audara berseniz, kinony qaramay-aq qoyynyz. Shal nege qoygha «bosanatyn» dep sóiledi? Jan-jaghynan qasqyr qyspaqqa alghanda adamnyng әdeby tilde «qozdap, tóldep» dep sóileuge emes, bosanyp dep sóileuge shamasy әreng jetedi emes pe?
- Oi, qoyynyz, qansha qysyltayang kez bolsa da, qazaq eshqashan «qoyym bosandy», «qoyym bosanady» demeydi, «qoyym tudy» dep sóileydi.
- Shal qoygha: «tuatyn mezgildi tauypsyn» - deui kerek edi. Olay aita almady. Basqasha aityp qaldy. Ne isteymiz endi?! (kýledi)
- Búl ssenarist sizding qateliginiz bolyp túr ghoy?! Eger siz men siyaqty auyldan shyqqan, qalanyng emes dalanyng qazaghy bolsanyz múny biler ediniz ghoy. Qoydyng jýninen ot tútatqanynyz da sodan...
- Asfalittyng qazaghy, qalalyq, auyldyq dep sender bólmender. Bәlening bәri osylay bólinuden bastalady. Qalada tughandar da, auylda tughandar da bәrimiz bir qazaqpyz. El bolamyz desek bólinbeuimiz kerek. Ýsh jýzge, odan ru-rugha bólinetinimiz de jetedi. Búl sózdi men emes, shaldar aituy kerek edi. «Shalaqazaq», «taza qazaq» dep bólinbey-aq qoyayyq. Kemshilikti kez kelgen nәrseden tabugha bolady. «Shal nege Hammerge minip ketip qalmady?», «Ózi biletin jerde nege adasyp jýr?» dep filimning jelisine syn aitqandar boldy. Búl endi topastyq. Kinonyng kino ekenine senbeu. Qate izdesek neden bolsyn taba beremiz. Men búl kemshilikterdi qate dep eseptemeymin. Kete bersin. Kinonyng negizgi oiy, negizgi jelisi sol qatege baylanyp qalghan joq.
- Kinonyng negizgi jelisi kýshiktegen qasqyrlargha tiyisuden bastalady ghoy. Qasqyr kóktem kezinde kýshikteushi edi. Al «Shaldaghy» qay mezgil? Kóktem deyin desen, shal qoylaryn qosugha qystaugha aidap bara jatady...
- Kinony biz kóktemde týsirdik. Kóktemde qar birese erip ketedi, birese qar qayta jauady.   Sondyqtan kinodaghy mezgildi kóktem deuge de bolady.
- «Kelindegi» nanym-týsiniginiz synalghany óz aldyna, «Shalda» tәnirshildik, shamanizm beynelengen», - dep jatty baspasózde әriptesterimiz. Sizding dinge kózqarasynyz qanday? Sizdi tәnirshil, shamanist degenderge ne deysiz?
- Dindi men tarihiy-mәdeni-estetikalyq týrde qabyldaymyn. Dinning tabighatyn týsinu ýshin bir jyldary Siriyagha ketip, ýsh jylday túryp keldim. Evreylerdin  iudaizmin, hristiandardyng tanym-týsinigin islam dinimen salystyra zerttedim. Ayyrmashylyq joq eken. Kóptegen payghambarlardyng aty basqa bolghanmen zaty bir. Mening týigenim - Qúday jer betindegi adamdardyng barlyghymen bir tilde sóilesedi. Tek qana Qúdaydy әrkim әr týrli týsinedi meninshe. Qúdaydyng sózi bir. Qúday degenimiz ol - ar, mahabbat, úyat. Buddizmdi de zerttedim. Álemdegi barsha nәreste bir tilde jylaydy. Bәri úqsas. Keyinnen eseye kele olardyng tili bólinedi. Men osy bólinu degendi únatpaymyn. Adamzatqa bólinuding qajeti joq.   Islamda Allanyng 99 aty bar. Sol toqsan toghyz atynyng biri mәselen Mosart, taghy bir aty - Abay, Múqaghali. Búlardyng bәri - Qúday. Búl tәnirshildik pe seninshe?
- Eger olardy Qúdaygha teneseniz, әriyne búl tabynushylyq, tәnirshildik bop ketpey me?
- Tәnirshildik pe, búl qanday dinge jatady maghan bәribir. Búl tabynushylyq emes, olar da Qúdaydyng bir belgisi emes pe? Sen «Alladan basqa Tәnir joq, Múhammed onyng elshisi» dep islam túrghysynan aityp otyrsyn. Al mening dinge degen kózqarasym ken. Men tek qana islam túrghysynan qaramaymyn.
- Qyzyq eken... Siz Qúdaydyng bar ekenine senesiz be ózi? Álde kinonyzdaghyday «Mening Qúdayym - myna dala» demeksiz be?
- Qúdaydyng bar ekenine senemin.  Qúday bar. Ol bizge ózining belgilerin jiberip otyrady. Mәselen, Abay. Nege ony men Qúdaydyng bir belgisi dep otyrmyn. Abaydyng oilary basqa adamnyng oiyna kelgen joq qoy, ekining biri Abayday danyshpan emes, ol aitqandy aita alghan joq. Múhammed Payghambar da Qúdaydyng belgisi. Mosartty nege aittym? Anaday muzyka jazghan adam jay adam emes qoy?! Múqaghalidyng ólenderin de eshkim jaza almaydy. Olargha Qúday qonaqqa keldi me, jan dýniyesine bir minutqa kelip, jýreginen týrtti me, kim biledi?! Sondyqtan da men múny Qúdaydyng bir belgisi sanaymyn.
- Sizding týsiniginiz qyzyq eken.  Qúday kelip, qúlaghyna sybyrlap, jýregin týrtti me degeniniz ne sóz, týsinbey otyrmyn...
- Mening filimimdi synap jýrgender kimder, meni tәnirshil dep jýrgender?! Islamister ghoy?!
- Mening de týsinik-payymym islam dinining tónireginde...
- Sonda sen tәnirshildikting qúndylyqtarynan bas tartasyng ba, ata-babalarynda tәnirshildik bolmady deysing be, moyyndamaysyng ba?
- Olay demeymin, әriyne baghzy zamanda otqa, sugha tabynghanyn bilemin. Otpen alastau degen týsinikter sodan tuyndaghan da shyghar...
- Moyyndaysyn, әne. Sender bәrin joqqa shygharghylaryng keledi, bәrin bólip tastaghylaryng keledi. Bólinbendershi... Islamdy joqqa shygharmaymyn, qarsylyghym da joq. Biraq islam men tәnirshildik sabaqtasqan nәrse. Auyldyq jerlerde tәnirshildik dәstýrler әli de qalyp qoyghan. Men auylda sony kórip óstim. Alastau, siynu degenderden qol ýzging kelse de ýze almaysyn.
- Songhy súraq. Kino salasynan búryn siz jurnalistikada da, audarma salasynda da enbek ettiniz, nebir ýlken әdebiyet maytalmandarymen qyzmettes boldynyz, solarmen aralastynyz. Beldi-beldi jerlerde qyzmetter atqardynyz. Biraq sonynda kino salasyna taban tiregeninizding syryn bilgim keledi...
- Men tórt til bilemin. Kez kelgen elde túra alamyn. Bәri shet elge qashyp jatqanda men qaytyp keldim. Ne ýshin deysing be, birdene ózgertkim keledi, halyqtyng kózin ashqym, halyqqa payda әkelgim keledi. Mening jolym - aghartu joly. Qaranghylyqpen, nadandyqpen keliskim kelmeydi. «Jan baghu onay, jannyng rahatyn tabu qiyn» degen qazaqtyn  sózi bar ghoy. Kinogha túraqtaghanym sodan shyghar.
Súhbattasqan - Qarlygha IBRAGIMOVA

"Halyq sózi" gazeti