Экономикадағы монополияның халыққа тек зиянын ғана тигiзетiнi тәрiздi, билiктегi монополиядан да келiп-кетер пайда шамалы. Сондықтан билiк эшелонындағы соңғы ауыс-түйiстен бәлендей өзгерiс күтудiң қажетi жоқ. Себебi шенеунiктер жатса да, тұрса да халыққа жағуды емес, бiр адамға жағынуды ойлап, соның ашу-ызасын тудырмаудың қамын жейдi. Ал жалғыз адамның алдында ғана жауапкершiлiк арқалайтын жүйеде қанша жерден жаңа министрлiк пен басы артық құрылымдар құрылса да бұл бос қақпаға доп тепкенмен бiрдей. Зейнетақы қорлары қауымдастығының төрағасы, "Ұлы дала" қоғамдық қозғалысы төрағасының орынбасары Айдар ӘЛIБАЕВПЕН болған әңгiмемiз осы тақырып төңiрегiнде өрбiдi. А.Әлiбаевтың ойынша, бұдан құтылудың бiрден-бiр жолы - әкiмдердi сайлау. Оның өзiнде бұл әрмен қарайғы саяси өзгерiстерге жол ашатын алғашқы қадам болуы шарт. Бұдан бөлек Ұлттық қор қаржысын тиiмдi жұмсау, әйелдердiң зейнет жасын көтеру мен зейнетақы жүйесiн жетiлдiру және жақында қабылданған "Қазақстан-2050" стратегиясы төңiрегiнде пiкiр бөлiстiк.

БЕЙМӘЛIМ АДАМ ЕСIМОВТЕН ГӨРI ЖӨНI ТҮЗУ ӘКIМ БОЛУЫ МҮМКIН

- Айдар Байдәулетұлы, әңгiмемiздi өткен аптада бол­ған ауыс-түйiстерден бастасақ. Бұдан былай өңiрлердегi ахуалды жаңадан құрылған аймақтық даму министрлiгi бақыламақ. Жаңа министрлiк туралы пiкiрiңiз қандай?

Экономикадағы монополияның халыққа тек зиянын ғана тигiзетiнi тәрiздi, билiктегi монополиядан да келiп-кетер пайда шамалы. Сондықтан билiк эшелонындағы соңғы ауыс-түйiстен бәлендей өзгерiс күтудiң қажетi жоқ. Себебi шенеунiктер жатса да, тұрса да халыққа жағуды емес, бiр адамға жағынуды ойлап, соның ашу-ызасын тудырмаудың қамын жейдi. Ал жалғыз адамның алдында ғана жауапкершiлiк арқалайтын жүйеде қанша жерден жаңа министрлiк пен басы артық құрылымдар құрылса да бұл бос қақпаға доп тепкенмен бiрдей. Зейнетақы қорлары қауымдастығының төрағасы, "Ұлы дала" қоғамдық қозғалысы төрағасының орынбасары Айдар ӘЛIБАЕВПЕН болған әңгiмемiз осы тақырып төңiрегiнде өрбiдi. А.Әлiбаевтың ойынша, бұдан құтылудың бiрден-бiр жолы - әкiмдердi сайлау. Оның өзiнде бұл әрмен қарайғы саяси өзгерiстерге жол ашатын алғашқы қадам болуы шарт. Бұдан бөлек Ұлттық қор қаржысын тиiмдi жұмсау, әйелдердiң зейнет жасын көтеру мен зейнетақы жүйесiн жетiлдiру және жақында қабылданған "Қазақстан-2050" стратегиясы төңiрегiнде пiкiр бөлiстiк.

БЕЙМӘЛIМ АДАМ ЕСIМОВТЕН ГӨРI ЖӨНI ТҮЗУ ӘКIМ БОЛУЫ МҮМКIН

- Айдар Байдәулетұлы, әңгiмемiздi өткен аптада бол­ған ауыс-түйiстерден бастасақ. Бұдан былай өңiрлердегi ахуалды жаңадан құрылған аймақтық даму министрлiгi бақыламақ. Жаңа министрлiк туралы пiкiрiңiз қандай?

- Бұл мәселенiң бiрнеше жағы бар. Аймақтардың ахуалын ескерер болсақ, бұл министрлiк қажет сияқты. Тұралап қалған аймақтарды аяғынан тiк тұрғызып, дамыту үшiн. Бiрақ басқа қырынан алып қарар болсақ, әр министрлiктiң айналысатын өз шаруасы бар. Әлеуметтiк даму министрлiгi, Индустрия және жаңа технологиялар министрлiгi, Ауыл шаруашылығы министрлiгi, әрқайсысы өз бағытында жұмыс iстейдi. Аймақтарды дамыту әрқайсысының мiндетiне кiредi. Оның үстiне облыстық әкiмдiктер бар емес пе. Олар да өзi орна­лас­қан аймағын дамыту үшiн жұмыс iстейдi. Демек, онсыз да бiр-бiрiнiң қызметiн қайталайтын министрлiктер мен әкiмдiктердiң үстiнен қосымша үшiншi орган құрылды. Олай болса, бұл ми­нистр­лiктiң қажетi не деген заңды сұрақ туады.

Шенеунiктерге салсақ, олар үшiн жаңа министрлiктiң құрыл­ғаны тиiмдi, әрине. Көп адам жұ­мысқа орналасады, жаңа органға қыруар қаржы бөлiнедi. Ми­нистрлiк арқылы өтетiн қаржының бiр бөлiгi талан-таражға салынып, жымқырылады. Ал шенеу­нiк­тер жұмысының тиiмдiлiгi тұрғысынан алып қарасақ, онда бұл министрлiктi құрудың жөнi де, мәнi де жоқ. Әсiресе, ол ми­нистрлiктi басқаруға қандай ше­неунiктiң келгенiн ескерер болсақ. Ол бұған дейiн қандай да бiр жақсы iсi арқылы көзге түспеген, ерекшеленбеген тұлға. Сондықтан бұл министрлiк қандай да бiр нақты iсi арқылы пайда әкеледi дегенге өз басым күмән келтiремiн. "Мiне, арнайы ми­нистрлiк құрдық, халықтың қа­мын жеп жүрмiз" деген көз­бояу­шылық, бюрократиялық ойын тәрiздi бұл. Бiрақ Қазақстанның әр азаматы тәрiздi мен де осы министрлiктiң ғайыптан тайып тиiмдi, креативтi орган болуын қалар едiм.

- Қанша дегенмен бұл билiктiң аймақтық факторды ескерiп, алдыңғы оқиғалардан сабақ алып қолға алған шаруасы тәрiздi. Себебi бұ­ған дейiн президенттiң өзi де әкiмдердi сынға алды. Аймақтарды "мини-президенттер" басқарып отыр" деген пiкiр қоғам тарапынан да жиi айтыла бастады. Оның үстiне Жаңаөзен факторын да ысырып тастай алмаймыз.

- Әкiмдер - "мини-президент­тер" деген пiкiрмен толық келiсе­мiн. Министрлер де өзi басқаратын органдардың "мини-пре­зиденттерiне" айналды. Тiптi шағын ауылды басқаратын әкiм "мини-мини-президент" болып алған. Ал нелiктен бұлай болды? Себебi бiзде саяси бәсекелестiк жоқ. Монополияның халық үшiн пайдасы жоқ. Экономикадағы монополияның не екенiн өмiрдiң өзi көрсеттi. Қантты бiр ғана кәсiпорын сатса, сапа мен бағаны таңдап жатпайсың. "Эйр Астананың" өзге бәсекелесi болмаған соң, әуе билеттерiнiң құны Лондоннан Парижге ұшып барудан да қымбат. Су, ЖКХ, өзге де салаларды жаулап алған монополистер де дәл солай. Қызмет бағасы ұшып тұр, ал сапасы сын көтермейдi.

Ал ендi саясаттағы монополияны алып қарайық. Халықпен керi байланысы жоқ болса, ол неғылған әкiм? Оның жатса да тұрса ойлайтыны, қорқатыны, соған қалай жақсам, қайткенде ашу-ызасын тудырмасам деп қам жейтiнi де - жалғыз адам. Ол - президент. Қалғандарына түкiргенi бар. Қардың жиналмайтыны, қала көшелерi кептелiстен арылмайтыны, аймақтың дамымайтыны, жемқорлықтан көз ашпайтыны сондықтан. Ал егер бiзде басқа өркениеттi ел­дердегiдей әкiм үш-төрт жылға сайланса, халық оның жұмысын жiтi қадағалап, нашар жұмыс iстесе, орнынан алып тастап, басқа үмiткердi таңдар едi. Солай болған кезде ғана әкiм халыққа жұмыс iстейдi. Елдiң ұсыныс-пiкiрiн ескерiп, жол салып, арық тазалап, қылмысты азайтып, бағаны тежейдi. Алайда нақты саяси бә­секелестiк болмайынша, бұл бос қиял күйiнде қала бермек.

Егер әкiм сайланатын болса, онда ешқандай аймақтық даму минис­тр­лiгiнiң қажетi болмай қалады. Се­бебi әкiм өзi жақсы жұмыс iстеуге мүдделi. Мәселен, жол салсын делiк. Ол сапалы жол салатын компанияны таңдап, соларға салдырады. Егер әлгiлер бармақ басты, көз қыстыға салып, сапасыз жол салса, онда олардың басына әңгiртаяқ ойнатып, қуып шығады. Ал бiзде ше? Осыны ретке кел­тiрудiң орнына әлдебiр бұлыңғыр, түсiнiксiз, тiптi басы артық құрылым құру арқылы аймақтарды дамытпақ.

Жаңаөзен факторы жаңа минис­тр­лiктiң құрылуына түрткi болды ма дегенге келсек, бұл оқиға ескерiлген болуы әбден мүмкiн. Бiрақ Жаңаөзен бұл министрлiктiң бар-жоғынан пайда болған жоқ қой. Жаңаөзен шенеу­нiктердiң салғырттығы мен салақтығынан, құлықсыздығынан, халық пiкiрiн ескермеген­дiгiнен туды. Әлеуметтiк мәселе саяси сипатқа ұласты. Ол аздай, Жаңаөзенде әлi күнге дейiн бетi ашылмаған факторлар бүкiл әлем дүрлiккен түсiнiксiз арандатуға әкеп соқтырды. Ресми түрде Жаңаөзен шындығы әлi ашылған жоқ. Нағыз шындық айтылатын уақыт әлi алда.

- Әкiмдердi сайлау дегеннен шығады. Әлеуметтiк желiлерде осы тақырыпта қызу пiкiрталас өрбiген. Кейбiр сарапшылар "ха­лық әкiм сайлауға әлi пiсiп-жетiлген жоқ" немесе "жергiлiктi тұрғындар өздерiне жақсы таныс ықпалды, тiптi криминалитеттi сайлауы мүмкiн" деген пiкiр бiл­дiрдi. Бұған не дейсiз?

- Бұл онша салмақты аргумент емес. Мұның алдын алуға болады емес пе. Егер қылмысқа шатылған адам әкiм болып сайлануы мүмкiн деп қорқатын болсақ, онда оған тосқауыл қою оңай. Жас жағынан, бiлiмi бар ма, жоқ па, сотталған, яки сотталмаған дегендей параметрлер бойынша шек қоя аламыз. Егер адам сотталған немесе қылмысқа қатысы бар болса, онда сайлауға қатыса алмайды. Ал егер ықпалды адамның криминалдық авторитетi бар, бiрақ сотталмаған болса, онда өте берсiн. Билiкке келсiн. Өзiн көрсетсiн. Бәлкiм, ол шаруашылықты жақсы жүргiзiп, iстi дөңгелетер. Ал қолынан iс келмей ме, халық оны келесi жолы сайламайды.

Билiк әлгiндей мәнсiз дәлелдердi алға тарту арқылы әкiмдердi сайлауды кейiнге ысыра бермек. Кезiнде Құлмаханов деген әкiм болды. Ол туралы бiр ауыз жылы сөз айта аласыз ба? Бүгiн оның орнында отырған Есiмовтi де пайдалы әкiм деуге ауыз бармайды. 6-7 жыл бойы Алматыны басқарған Храпунов артынша қылмыскер болып шықты. Мұндай масқараны өткере бергенше, одан да ешкiм бiлмейтiн беймәлiм адам әкiм болып сайлансын. Ел де оның қалай басқаратынын байқап көрсiн.

Әкiмдi ауыстырдық па, онда жер­гiлiктi жердегi мәслихатты да алмастыру керек. Әйтпесе, бүгiнгi мәслихат құдды бiр тiрi өлiк iспеттi. Ол аймақтағы парламентке, қызметi қыз-қыз қайнап жататын органға айналуы керек. Әкiм олардан қорқуы тиiс. Әкiм шалт басты ма, мәслихат оған импичмент жариялауға қауқары жетуi шарт.

- Бағанадан берi төменнен болатын реформалар туралы сөз қоз­ғап отырмыз. Жоғарыдан өзгерiс­тер жасалмайынша, төменнен болатын реформалар ахуалды айтарлықтай өзгертпейтiн сияқты. Сiз қалай ойлайсыз?

- Бiз сайлау ендiрiлсе деген шартты қарастырдық. Әрине, құсты ұшырарда бiр қанатын байлап тастаса, ол құс қалай ұшсын?

Бiрақ бiр нәрседен бастау керек. Мәселен, парламенттi алып қарайық. Бұл парламент пе? Өркениеттi елдерде парламент мемлекет тағдырын өзгерте алады. Бәрiн осы күйiнше қалдырып, тек қана аудан әкiмдерiн сайласа, бұдан ахуал өзгермейдi. Ал егер бұл келесi қадамдарға жол ашатын бастапқы қозғалыс болса, онда әңгiме бөлек. Десек те билiк өз еркiмен саяси модернизацияға барады дегенге күмән келтiремiн. Билiк одан өлердей қорқады. Бiрақ бұл ендi басқа әңгiме.

"ҚАЗАҚСТАН-2050" - ТIЛЕКТЕР МЕН ҰРАНДАРДЫҢ КЕЗЕКТI ЖИНАҒЫ"

- Былтырғы жылдың аяғында "Қазақстан-2050" стратегиясын таныстырған президент "Қазақстан-2030" стратегиясының не­гiзгi бағыттары орындалып бiт­кенiн айт­қан едi. Ал сiздiңше, расымен солай ма?

- 2030 стратегиясын байыпты түрде қабылдай алмағаным тәрiздi бұл жолғы стратегияға да онша мән бермедiм. Себебi 2030 - стратегия емес, ұрандар мен тiлектер, ұсыныстардың жинағы. "2030 орындалып бiттi" дегенде президент ненi меңзедi? Нақты қандай параметрлер бойынша орындалып бiттi, не iстелдi, неге жеттiк, қандай жобалар салынды деген сұраққа жауап бергенi жөн болар едi. Расын айтқанда, "Қазақстан‑2050" стратегия­сын аяғына дейiн оқи алмадым. Оны соңына дейiн оқудың өзi азап. Сондықтан бөлiм­дерiнiң тақырыптарын ғана оқып шықтым. Бұл да құрғақ сөз, сылдыр су болып шықты. Бәсекеге қабiлеттi 50 елдiң iшiне ендiк, ендi 30 елге кiру керек дегендей абстрактiлi, түсiнiксiз нәрселерге толы. Демек, бұл да талап-тiлектердiң жинағы, әрi оның нақты өмiрге еш қатысы жоқ. Бiр ғана мысалды алып қарастыралық. Мәселен, кадр­лық мәселе. Кадр мәсе­лесiне келгенде бұл құжатта "кадрларды жетiл­дiру керек" делiнген. Бұл не деген сөз сонда? "Менед­жменттiң жаңа формаларын ендiру", "шетелдiк мамандарды тарту керек" дейдi тағы. Осы үш ұран стратегия ма? Қазiргi кадрларды көрiп‑бiлiп жүрмiз. Отыз жасында өмiрлiк тәжiрибесi жоқ, терминологияны шатастырса да, әлде­бiреудiң туысы болғандықтан министр болып жат­қандар бар. Ерболат Досаев тәрiздi алдымен медицинаны басқарып, бүл­дiретiн затын бүлдiредi де, артынша жетi қат жердiң астына түсiп кеткендей iзiм‑ғайым жоқ болады. Бiраз уақыттан кейiн ғайыптап тайып пайда болады да, экономика минис­трлiгiн бас­қарады.

Қысқасы, стратегияда кадр мәсе­лесiне қатысты айтылған нәрселердi қабылдай алмадым. Кадрлық саясатты түбегейлi өзгерту керек. Басқасын қайдам, бiрақ жан басына шаққандағы шенеунiктер саны жөнiнен мемле­кеттердiң алдыңғы ондығына енетiн шығармыз. Шенеунiктердiң санын екi есе немесе жетпiс пайызға азайту керек. Әйтпесе, iстерге ермек таппай жүргендер де жоқ емес. Мәселен, Бәйменов А класты, В класты шенеу­нiктер туралы сөз қозғады. Мұнысы тiптi күлкiлi ендi. Өзiнiң алып жүрген ақысын қалай ақтарын бiлмей дал болып жүрген адамның тiрлiгi бұл.

Алысқа бармай‑ақ бұрынғы премьер‑министр Кәрiм Мәсiмовтi алайық. Алты жылдан астам уақыт бойы үкiметтi басқарса да, ләм‑мим деместен сол қызметтен кеттi де қалды. Тап бiр сыраханадан кеткендей болды. Ал алты жыл бойы не бiтiрдi, қандай жоспары iске асты, қайсысы аспады дегендей нәрсе­лердi тiзiп есеп беру ойына кiрiп те шықпады. Тiптi кiшiгiрiм компанияда алты жыл бойы қызмет еткен қызметкер кетерiнде есеп берiп кетедi. Ал мұнда тұтас елдiң үкiметiн басқарған адам түк болмағандай есiктi тарс жапты да, басқа қызметке қонжиды.

- Бiзде ешбiр шенеунiктiң халық алдында жауапкершiлiгi жоқ. Есесiне, бiр адамның алдында арқалайтын жауапкершiлiгi бар.

- Иә. Мұның себебi - олардың сайлау арқылы емес, тағайындалу арқылы билiкке келетiнiнде. Саяси реформалар жөнiнен алыстан үлгi алмай‑ақ Моңғолияға қарайық. Бұл ел бiздi саяси реформалар жөнiнен әлдеқашан басып озды. Бiрде қазақ делегациясы Моң­ғолияға барғанда бiздiң бiр журналист: "Сiздер алдыңғы елдердiң отыздығына кiру дегендей мақсат қоясыздар ма?" деп сұрақ қойғаны бар. Сонда олардың инвестиция жөнiндегi министрi: "Бiз қандай да бiр сандық көрсеткiштi желеу етiп, соған жетудi көздемеймiз. Бар мақсатымыз - бизнес жүргiзуге қолайлы жағдай жасау. Рұқсат ету функцияларын 80-90 пайыз­ға қысқарттық", - дептi. Ал бiзде ше? Керiсiнше, пост терминал ендiрiп әлек. Ал бұл кiшiгiрiм дүкен иелерiнiң өзiн тығырыққа тiрейдi. Тiптi басқыншының өзi басып алған аумағында олай әрекет етпейдi. Ал бiз өзiмiзге жұмыртқа беретiн тауықты буындырып жүрмiз.

"Әйелдердiң зейнет жасын көтерудiң пайдасы лезде жойылмақ"

- Жаңа жылдан бастап зейнетақы тоғыз пайызға көбейдi. Алайда қымбатшылықтың құры­ғы бұдан да асып түстi. Коммуналдық төлемдер 10-20 пайызға бiр‑ақ көтерiлдi. Сөйте тұра халықтың қарсылығы әлсiз. Не­лiктен?

-Халыққа не нәрсе қозғау сала алатынын өзiм де бiлмеймiн. Өзiм де мүлгiген тыныштыққа таңғаламын. Осыдан бес жыл бұрын елiмiзге келген американдықпен сөйлескенiм бар. Сонда ол: "Егер сендердiң президент­терiң болсам, жалақыны екi есе қыс­қартып, коммуналдық тарифтер мен салықты үш есе көтерер едiм" , - дегенi бар. Бұған аң-таң болып "нелiк­тен?" десем, "ақыры сендер үндемей­сiңдер ғой, демек, әрқайсыларының үйлерiнде қап‑қап ақша жатыр" дейдi. Әлемнiң басқа елдерiнде, Еуропада қандай да бiр тарифтi бiр пайызға көтерсе де, халық көшеге шығады. Италияда зейнет жасын көтеру жөнiнде айтылып едi, халық бүкiл көшенi жауып тастады. Ол туралы аузын ашқан шенеунiк отставкаға кеттi. Ал бiзде Марченко бiр мезетте девальвация жасайды. Ол үшiн ешкiм ештеңе демейдi. Марченко айырбастау пунктерiнiң соңына шам алып түседi. Сонда да үнсiздiк. Марченко әйелдердiң зейнет жасын көтередi. Сонда да түк емес. Халық оның ойыншық мүсiнiн өртеп, суретi салынған шарды аспанға ұшырады. "Марченко, келiп кетiңiз" деп жалбарынып жүретiн Сенаттың өзi онымен бiрнеше жылда бiр рет жылап көрiседi. Мемлекеттiк қызметкердiң осылай қызмет етуi дұрыс па ендi? Жалғыз Марченко емес, басқа да шенеу­нiктердiң тiрлiгi осы. Себебi олар бiр ғана адамға тәуелдi. Мiне, тағы да осы тезиске қайтып оралдық.

- Әйелдердiң зейнет жасын көтеру демекшi, бұл бiржолата шешiлген мәселе ме?

- Әзiрге жоқ. Қаңтар айының аяғы мен ақпан айының басында Ұлттық банк дайындаған "Жинақтаушы зейнет­ақы жүйесiн жетiлдiру" атты пакет ресми түрде жария етiлуге тиiс. Осы "жетiлдiрудiң" iшiнде зейнет жасын көтеру де бар болуы мүмкiн. Бiрақ бұл ұсыныстың арты неге апарып соқтырады, ол жағын тап басып айта алмаймын. Өз басым бұл саяси мәнге ие емес, билiкке қауiп төндiрмейтiн әлеуметтiк мәселеге келгенде қауқарсыз парламент азу тiсiн көр­сетiп, қарсылық танытып, мұны болдырмай тастаса екен деп тiлеймiн.

- Әйелдердiң зейнет жасын көтеру жөнiнде бастама көтерген Марченко ненi басшылыққа алды сонда? Зейнетке шыққан әйел­дердiң салымдары көбiрек болсын дей ме, әлде бюджет қаржысын үнемдеудi көздей ме?

- Негiзгi себеп - бюджеттiң кiрiс және жоғары шығындарының мәсе­лесi. Шамасы, әлеуметтiк шығын - зейнет­ақыға көп ақша жұмсалатын болуы керек. Сөйтiп, зейнетақыны үнемдеу арқылы кiрiс бөлiгiн арттыруды көздейтiн сияқты. Менiңше, зейнет жасы кө­терiл­ген күннiң өзiнде бастапқы кезеңде одан бюджетке пайда түсуi мүмкiн. Алайда бұл ұзаққа бармайды және онша тиiмдi болмайды. Мемле­кеттiк бюджеттi тиiмсiз басқару, оны талантаражға салудың арқасында мұның пайдасы лезде жойылмақ. Алайда халыққа бұл бiрден керi әсер ететiнi сөзсiз. Оның үстiне посткеңестiк елдердiң арасында Қазақстан зейнет жасын бiр мәрте көтерген. Ал Ресейде зейнет жасы көтерiлген емес. Путин жақында "зейнет жасы көтерiлмейдi" деп бiр‑ақ кестi. Оларда әлi күнге дейiн әйелдер - 55, ал ерлер 60 жасында зейнетке шығады. Ал бiзде осымен екiншi мәрте көтеру туралы сөз қозғап жатыр.

- Бюджеттiң әлеуметтiк бө­лiгiне қаржы жетпейдi, ал Азиада, EXPO жобаларына ақша табыла кетедi...

- Егер мемлекетте расымен ақша жетпей жатқан болса, өмiр сүру қиынға айналса, онда түсiнер едiк. Десек те Азиада өттi, үнемi бiр жиындар мен құрылтайлар өтiп жатады. Ендi мiне, EXPO өткiзбек. Ол аздай, Көкжайлауды бүлдiрмек. Жұмсартып айтқанда, бұл - мемлекеттiң қаржысын тиiмсiз жұмсау.

ЗЕЙНЕТАҚЫ АКТИВТЕРIН КӨБЕЙТУ САЯСИ МОДЕРНИЗАЦИЯҒА КЕЛIП ТIРЕЛЕДI

- Бiлуiмше, Ресей бұрынғы бiрыңғай зейнетақы жүйесiнен бас тартқан жоқ. Сөйте тұра бұл елде өз еркiмен жинақтаушы зейнетақы қорына ақша аударатындар бар. Қорға ақша аудару‑аудармауды адамның өзi шешедi. Бәлкiм, бiзге де солай ету керек шығар? Немесе бiржолата бұрынғы бiрыңғай зейнетақы жүйесiне қайта көшкен орынды болар?

- Ресей, Чили, АҚШ мысалына сiлтеуге болмайды. Әркiмнiң өз таңдаған жолы бар. Бiрыңғай жүйеге қайтып оралайық деген әңгiме нелiктен көтерiлгенiн түсiнемiн. Жинақтаушы зейнетақы жүйесi өз тиiмсiздiгiн көрсеттi, салымдар табыс әкелмейдi және қыруар ақшаның қызығын тек қорлар ғана көрiп отыр. Әу баста   зауытфабрика тұрғызамыз дегенге қарамастан, бұл ақшаға ештеңе салынбады. Он бес жыл бойы қорларға қаржы аудар­ған халықта сенiмсiздiк туды. Десек те бiрыңғай жүйеге қайтып оралу мүмкiн емес. Оның бiрнеше себебi бар. Бiрiншiден, бiрыңғай жүйе iске асуы үшiн бiр зейнеткерге кем дегенде үш‑төрт жұмыс iстейтiн адамнан келуi керек. Ресми дерекке сүйенсек, бiзде бiр миллиондай жұмыссыз бар. Бұған 2,7 миллион өзiн‑өзi жұмыспен қамтығандарды қосыңыз. Түрмеде отырғандары тағы бар. Сонымен, 8 миллион жұмысқа қабiлеттi халықтың 4 миллионының нақты табыс көзi жоқ. Әрi жұмыс iстейтiн халықтың жалақысы соншалықты жоғары емес.Тең жарым халық жұмыссыз болса, бiрыңғай зейнетақы жүйесiн кiм қалыптастырады? Екiн­шiден, бiрыңғай жүйеге көшудi техникалық тұрғыда қалай iске асырады? Ал қорлардағы ақшаны қайтедi? Қордағы ақша салымшыға тиесiлi. Ол активтер қандай құнды қағаздарға салынғаны белгiсiз. Осыдан он жыл бұрын мың теңге тұрған қағаз бүгiнде он тиын болып қалуы ғажап емес. Инвестициялық портфельдi бағалау жұмыстарын жүргiзу керек. Қысқасы, техникалық мәселе шаш етектен. Оның үстiне бiрыңғай жүйеге көшудiң бiр түйiр пайдасы бар деген күннiң өзiнде оны қазiргi шенеунiктерге тапсырудың өзi қорқынышты. Үшiншiден, бұрынғы жүйеге қайтып оралуға мүдделi емес, бұған барынша кедергi келтiруге тырысатын ықпалды саяси күштер бар екенiн естен шығармайық. Олардың бұған ықпал ете алатын тетiктерi бар. Төртiншiден, жинақтаушы зейнетақы жүйесi мем­лекеттiң өзiне тиiмдi. Он бес жыл iшiнде қорларда 20 миллиард долларға жуық қаржы жиналды. Осы активтердiң елу пайызы мемлекеттiк құнды қағаздарға салынған. Олардың табысы 3-4 пайыздан аспайды. Яғни, 10 миллиард доллар мемлекеттiң қолында. Мемлекет мұндай ақшаны басқа қайдан тапсын? Кiм не десе де мемлекет ескi жүйеге көшуге бармайды.

- Жинақтаушы зейнетақы қорларының соңғы бес жыл iшiндегi қалыпты инвестициялық порт­фелi бойынша орташа кiрiстiлiгi - 28 пайыз, алайда бес жыл iшiндегi инфляцияның жинақталған деңгейi - 42 пайыз. Бұл масқара емес пе. Осы сандарға қарап өз басым зейнетке шыққанда жинаған салымдарым көк тиын болып қала ма деп алаңдаймын.

- Сiзге өз мүддеңiздi қорғап, қорды сотқа тартуға кiм кедергi келтiрiп отыр? Салымшылар өз құқын өздерi қорғауы қажет. Егер осыған қызығушылық танытқан тұлғалар табылса, бiрiгiп қор салымшыларының мүддесiн қор­ғайтын қауымдастық құрайық. Менiң ұсынысым осы. Тек бұл идея iске асу үшiн жақтастар керек. Әрi бұған онша көп қаржы қажет емес.

- Зейнетақы активтерiн кө­бейтудiң жолы жоқ па сонда?

- Әлбетте, бар. Бiрақ қазiргi жағдайда оны iске асыру қиын. Мұны бiр мезетте ешкiм де жасай алмайды. Түптеп келгенде, саяси модернизация­сыз табысты көбейту мүмкiн емес. Бәрi саяси өзгерiстерге келiп тiреледi. Сая­си реформалар арқылы экономиканы алға бастыру керек. Қазiрдiң өзiнде инфрақұрылымдық жобаларды iске асырудан бастауға болар едi. Онсыз амал жоқ. Әйтпесе, өзiмiздi киiндiре алмайтын күйге түстiк. Бұлай кете берсе, өзiмiздi тамақтандырмайтын ахуалға жетемiз. Онсыз да азық-түлiктiң жетпiс пайызын сырттан тасимыз. Технология­лық күрделi заттарды былай қойғанда, қисық шеге де өндiрмеймiз.

ҰЛТТЫҚ ҚОР ТАҒДЫРЫ ДА БIР АДАМНЫҢ ҚОЛЫНДА

- Былтырғы жылдың аяғында кейбiр банкирлер Ұлттық қор қаржысын экономиканы несиелен­дiруге жұмсайық деген бастама көтердi. Сол-ақ екен, Ұлттық банк бұған қарсы шығып, одан да зейнетақы қорларының ақшасын пайдаланыңдар деген ұсыныс тастады. Бұған не дейсiз?

- Банкирлер өз қамын күйттеп жүргенi түсiнiктi. Осыдан 6-7 жыл бұрын шетелден арзан несиенi оңды-солды алған уақытты аңсайды. Одан кейiн сол қаржының үстiне пайыз қосып халықты несие алуға үгiттедi. Ерiн­бегеннiң бәрi несие алды сол кезде. Ендi мiне, банк қоржындарының 30-40 пайызы "жаман" несиелерге толы. Қазiр банкирлер жатса да, тұрса да қаржы көзiн қайдан тапсам деп бас қатырады. Бiзде қандай қаржы көздерi бар? Бюджет, Ұлттық қор активтерi, депозиттегi салымдар мен халықтың көрпе астында тығып отырған ақшасы, сондай-ақ зейнетақы қорларындағы қаржы. Ұлттық қор мен зейнетақы активтерiне жеке-жеке тоқталсақ. Ұлттық қор қаржысы негiзiнен Батыс құнды қағаздарына салынған. Олардың пайызы төмен. Десек те бұл туралы әңгiме бола қалса, Ұлттық банк мұны әлгi қағаздардың сенiмдiлiгiмен түсiндiредi. Алайда дағдарыс олардың бұдан былай сенiмдi емес екенiн әйгiледi. Сондықтан Ұлттық қор қаржысын ары қарай бұл қағаздарда сақтаудың тәуекелi жоғары. Ол құнды қағаздарды қайта сатып, Ұлттық қор ақшасын ел экономикасының қажеттiлiк­терiне жұмсау керек. Тек екiншi деңгейлi банктердi араластыруға қарсымын. Банктер мемлекет қаржысын тиiмдi жұмсай алмайтынын көрсеттi. Олар өз жауап­кершiлiгiн азайтады да, пайызды көтерiп жiбередi. Сол сияқты зейнетақы активтерiн де банктер ар­қылы өткiзуге үзiлдi-кесiлдi қарсымын. Қорлардың ақшасына банк облигация­ларын сатып алып, мұны банктiң бас­қаруына берудiң де тәуекелi жоғары. Оның үстiне банктен өткен соң ол ақша қымбат, қолжетiмсiз бола түседi. Қаржыны банктер арқылы өткiзбесек, қалай жұмсаймыз деген сұрақ туады. Ең дұрысы - қаржы мемлекеттiк органдар арқылы өтсiн. Арнайы орган құрылсын немесе мұны Ұлттық банк құрылымдары қолға алсын.

- Шетелде Ұлттық қорлар қаржысы есебiнен жұмыс орындары ашылады, қысқасы, бұл ақша ұлттық экономиканың мүддесiне қарай жұмсалады. Бәлкiм, бiзде солай болуы үшiн Ұлттық қор тұжырымдамасын өзгерту керек шығар?

- Бұл екi жердегi екi төрт болады дегендей қарапайым нәрсе. Ұлттық қор тұжырымдамасын баяғыда өзгерту керек едi. Мәселен,Ұлттық қор президент­тiң қолында. Президент жанында Ұлттық қор қаржысын тиiмдi жұмсау жөнiндегi кеңесшi орган бар. Осы кеңесшi орган президентке кеңес берумен ғана шектеледi. Ал ақшаны қалай жұмсау жөнiндегi түпкi шешiмдi президент қабылдайды. Менiңше, осы механизмдi ауыстыру керек. Бiр адамның бүкiл қор тағдырын шешкенi дұрыс емес. Тиiстi шешiмдi кәсiби адамдардан құралған арнайы топ қабылдауы керек. Ал перзиденттiң бұл шешiмге вето қоюға құқығы болуы шарт. Тек шенеунiктер мен банкирлердi жолатпасақ болғаны. Олар өз тиiмсiздiгiн әлдеқашан дәлелдеп, абыройын аймандай еттi.

- Әңгiмеңiзге рақмет!

Әңгiмелескен

Елнұр БАҚЫТҚЫЗЫ.

«Жас Алаш» газеті