Осыдан жүз жыл бұрын, 1922 жылы 30 желтоқсанда Кеңес Одағы құрылды. Бұл кезең жаһандық өзгерістердің де, жеңістердің де, қайғылы оқиғалардың да дәуірі деп аталады.

Ал осыдан 31 жыл бұрын «XX ғасырдағы ең үлкен геосаяси апат – КСРО-ның ыдырауы» болды. Кімге айып тағылмады?! «Даллес жоспары», «Михаил Горбачев», «бесінші колонна» және «ұлттық қайшылықтар».

Кеңес Одағы неге ыдырауға мәжбүр болды? КСРО екі тіректен тұрды: жоспарлы экономика және коммунистік идеология. Алып мемлекеттің ауыртпалығы сонша, бұл екі тірек 70 жылда жарылып, опырылып құлады.

Идеологиядан бастайық. «Мен болашақты көрдім және ол жұмыс істейді!», деп жазды журналист Льюис Стеффенс 1919 жылы. Оның Кеңестік Ресейге, Ленинге деген сүйіспеншілігі осындай еді.

Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін, Батыстағы көпшілік енді басқа ел демократиялық жолды таңдады деп есептеді. Коммунистік идеялардың батылдығы таң қалдырды.

Жаңа экономикалық саясат біраз жеңілдік әкелді. Азамат соғысынан зардап шеккен экономика қалпына келді. Алайда 1920 жылдардың аяғында Иосиф Джугашвили, яғни Сталин, мемлекеттегі жалғыз билікті өз қолына алды.

Елмен бірге идеология да өзгерді. Енді ол батылдықты, еңбекті, күшті мадақтайтын қатал, тоталитарлық режим болды. Бұл үлкен құрылыс жобаларының алғашқы дәуірі. Коммунизм құру, сол үшін құрбан ету деген сөз еді.

Бұл ең ауыр соғыста жеңіске жету үшін жеткілікті болды. Сталин қайтыс болғаннан кейін қайтадан құрылыс салу керек болды. Бірақ, БАМ құрылыстарында коммунизм идея ретінде аяқталды.

1970 жылдардың басына қарай Кеңес Одағы біршама оғаш, бірақ тұтынушылық қоғамды қалыптастырды. Ұрандар шындықтан алыстап бара жатты, ал 1990 жылдарға қарай тоңазытқыш жарқын болашаққа деген сенімнен қалған нәрселерді жеңді.

Дегенмен, КСРО өзінің бүкіл тарихында неліктен экономикалық қиындықтарды бастан кешірді? Оның басты себептерінің бірі – жоспарлы экономика. Австриялық экономика мектебінің өкілі Людвиг фон Мизес мәселені былай сипаттайды:

1. Жоспарлы экономикада өндіріс құралдарына жеке меншік болмайды.

2. Демек, капитал нарығы да жоқ.

3. Бұдан шығатыны, өндіріс құралдарының бағасы белгісіз.

4. Рационалды экономикалық есептеу үшін өндіріс факторларының бағасын білу қажет. Демек, социализм кезінде экономикалық есеп мүмкін емес еді.

Проблемалар ондаған жылдар бойы толып жатты. Жердің ⅙ тұрғындарына қанша аяқ киім қажет екенін қолмен анықтау әрекеттері көбірек қателіктерге әкелді. Халықтың тілегі ескерілмеді.

КСРО-да олар әлемде теңдесі жоқ зымырандарды шығаруды білді, бірақ адамдарға жақсы көліктер мен джинсы шалбар керек екенін түсінбеді. Мұндай соқырлық жақсылыққа апармады.

Керімсал Жұбатқанов

Abai.kz