Osydan jýz jyl búryn, 1922 jyly 30 jeltoqsanda Kenes Odaghy qúryldy. Búl kezeng jahandyq ózgeristerding de, jenisterding de, qayghyly oqighalardyng da dәuiri dep atalady.

Al osydan 31 jyl búryn «XX ghasyrdaghy eng ýlken geosayasy apat – KSRO-nyng ydyrauy» boldy. Kimge aiyp taghylmady?! «Dalles jospary», «Mihail Gorbachev», «besinshi kolonna» jәne «últtyq qayshylyqtar».

Kenes Odaghy nege ydyraugha mәjbýr boldy? KSRO eki tirekten túrdy: josparly ekonomika jәne kommunistik iydeologiya. Alyp memleketting auyrtpalyghy sonsha, búl eki tirek 70 jylda jarylyp, opyrylyp qúlady.

IYdeologiyadan bastayyq. «Men bolashaqty kórdim jәne ol júmys isteydi!», dep jazdy jurnalist Liuis Steffens 1919 jyly. Onyng Kenestik Reseyge, Leninge degen sýiispenshiligi osynday edi.

Birinshi dýniyejýzilik soghys ayaqtalghannan keyin, Batystaghy kópshilik endi basqa el demokratiyalyq joldy tandady dep eseptedi. Kommunistik iydeyalardyng batyldyghy tang qaldyrdy.

Jana ekonomikalyq sayasat biraz jenildik әkeldi. Azamat soghysynan zardap shekken ekonomika qalpyna keldi. Alayda 1920 jyldardyng ayaghynda Iosif Djugashvili, yaghny Staliyn, memlekettegi jalghyz biylikti óz qolyna aldy.

Elmen birge iydeologiya da ózgerdi. Endi ol batyldyqty, enbekti, kýshti madaqtaytyn qatal, totalitarlyq rejim boldy. Búl ýlken qúrylys jobalarynyng alghashqy dәuiri. Kommunizm qúru, sol ýshin qúrban etu degen sóz edi.

Búl eng auyr soghysta jeniske jetu ýshin jetkilikti boldy. Stalin qaytys bolghannan keyin qaytadan qúrylys salu kerek boldy. Biraq, BAM qúrylystarynda kommunizm iydeya retinde ayaqtaldy.

1970 jyldardyng basyna qaray Kenes Odaghy birshama oghash, biraq tútynushylyq qoghamdy qalyptastyrdy. Úrandar shyndyqtan alystap bara jatty, al 1990 jyldargha qaray tonazytqysh jarqyn bolashaqqa degen senimnen qalghan nәrselerdi jendi.

Degenmen, KSRO ózining býkil tarihynda nelikten ekonomikalyq qiyndyqtardy bastan keshirdi? Onyng basty sebepterining biri – josparly ekonomika. Avstriyalyq ekonomika mektebining ókili Ludvig fon Miyzes mәseleni bylay sipattaydy:

1. Josparly ekonomikada óndiris qúraldaryna jeke menshik bolmaydy.

2. Demek, kapital naryghy da joq.

3. Búdan shyghatyny, óndiris qúraldarynyng baghasy belgisiz.

4. Rasionaldy ekonomikalyq esepteu ýshin óndiris faktorlarynyng baghasyn bilu qajet. Demek, sosializm kezinde ekonomikalyq esep mýmkin emes edi.

Problemalar ondaghan jyldar boyy tolyp jatty. Jerding ⅙ túrghyndaryna qansha ayaq kiyim qajet ekenin qolmen anyqtau әreketteri kóbirek qatelikterge әkeldi. Halyqtyng tilegi eskerilmedi.

KSRO-da olar әlemde tendesi joq zymyrandardy shygharudy bildi, biraq adamdargha jaqsy kólikter men djinsy shalbar kerek ekenin týsinbedi. Múnday soqyrlyq jaqsylyqqa aparmady.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz