Премьер-Министр Әлихан Смайылов бастаманы Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның қарауына ұсынбақ. Комиссия өз құзыретіне сәйкес, 1920-1950 жылдардағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық, заңды және саяси тұрғыдан ақтау мәселелерімен айналыспақ.

«Жыл сайын «Ақ жол» партиясының бастамасымен ұйымдастырылатын «Алашқа тағзым» шеруі мен жылдағы дәстүр бойынша 31 мамыр – Саяси қуғын сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күніне орай жоғары деңгейде іс-шаралар ұйымдастырылуда. Алдағы уақытта, көтерілген мәселе Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның қарауына ұсынылатын болады», – деді Әлихан Смайылов.

ХХ ғасырдың басында қазақ халқының ұлттық-патриоттық қозғалысының пайда болуы тарихи және табиғи оқиға болды. «Алаш» қозғалысының пайда болуының басты себебі – қазақ ұлтының өзіндік сана-сезімінің пайда болуы мен өсуі еді. Сол кезде қазақ халқының ең озық бөлігі – қазақтың демократиялық интеллигенциясы қалыптасып, дами бастады. Патша саясатына қарсы қазақ қоғамының прогрессивті дамуында ұлттық мүдделерді түсіну мен жүзеге асыру басталады.

Қазақ халқының тарихында тұңғыш рет Алаш қозғалысы өз елін жаңғырту мәселесімен айналысты. Алаш қозғалысы бағдарламасының ең маңызды міндеттерінің бірі – қазақтардың дәстүрлі экономикасын трансформациялау: нарықтық жағдайларға бейімделеу, оның көшпелі мал шаруашылық, отырықшы мал шаруашылық және егіншілік ұйымдарының арасындағы баланс жағдайын анықтау болды.

Сонымен қатар, қозғалыс көшбасшылары діни бостандық, адамның және азаматтың құқықтары мен ұлттық теңдіктің толық көлемінде ерекше қажеттіліктері мен талаптарын жүзеге асыру үшін саяси және құқықтық базаны құруға тырысты. Олардың ішінде ұлттық мектептің дамуына, саяси-құқықтық мәдениеттің қалыптасуына назар аудару, элитаны саяси үдерістерге өкілетті органдар, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар арқылы қосу сияқты мәселелер бар еді.

Жаңадан қалыптасқан партияның жақсы білімді көшбасшылары сол шарттарда ең тиімді теориялық және практикалық идеяларды қолдана отырып, әлеуметтік-саяси ой-өрістің арсеналында қол жетімді болатын ең тиімді шаралар жүйесін ұсына алатындығын атап өту өте маңызды.

Алаш қозғалысы ХІХ-ші ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанда болған әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-саяси және рухани-мәдени өзгерістердің нәтижесінде пайда болды. Қозғалысының негізі – 1917 жылы шілде айында ұйымдастырылған «Алаш» ұлттық партиясынан басталды.

Әлеуметтік-саяси өмірге қатысуда Алаш партиясы екі мақсатқа жетуді көздеді. Қазақ халқын отаршылдықтан босату және Қазақ Республикасын әлемдік өркениетті қауымдастыққа мүшелікке қол жеткізуін қамтамасыз ету еді. Әлеуметтік жағынан «Алаш» партиясы қазақтың ұлттық-демократиялық интеллигенциясының саяси ұйымы болды.

Партия Қазақстанды XX ғасырдың басында капиталистік қатынастарға бейімделуге ұмтылды. Мұны эволюциялық жолмен – реформалар арқылы іске асыруға болатын еді. Сондықтан Алаш партиясы 1917 жылы Қазан революциясының идеялары мен ұрандарын қабылдамады және азаматтық соғыс кезінде антикеңестік және антиболшевистік күштердің одақтасы болды. Бұл қарама-қайшылықта Алаш партиясы мен Алаш-Орда үкіметі жеңілді.

Алаш қозғалысының тарихы – Қазақстанның ең таңғаларлық және қызықты беттерінің бірі. Дәстүрлі экономика мен патриархалдық қарым-қатынастардың артта қалуы, әлеуметтік және экономикалық қиындықтар XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының алдыңғы қатарлы бөлігіндегі ұлттық сәйкестік пен патриотизмді оятуға серпін берді.

Бұл, ең алдымен, мәдениеттердің өзара ықпалдасуына, қазақ қоғамында интеллектуалды элитаның жаңа ұрпағын қалыптастыруға, ұлттық және рухани дәстүрлерге тәрбиелеуге үлес қосты. Бұл Ресей империясының жоғары оқу орындарында еуропалық білім алғанының жемісі еді.

Отансүйгіштікке ұмтылған адамдар өздерінің өркениетті даму жолдарын іздеді, шын тәуелсіздікке қол жеткізуге ұмтылды. ХХ ғасырдың басында қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы мен оның дамуының жаңа кезеңі басталды. Қарапайым күрестің дәстүрлі нысандары патшалық жүйеге қарсылықтың жаңа саяси әдістеріне көшті. «Алаш» партиясының басшылары қазан төңкерісін дұрыс қабылданған жоқ. Кейінірек Ахмет Байтұрсынов Ақпан төңкерісінің дұрыс болғанын, оны қазақтар қуанышпен қарсы алғанын айтады. Өйткені, біріншіден, төңкеріс қазақтарды патша үкіметінің езгісінен және зорлық-зомбылықтан азат етті, екіншіден, өз-өздерін басқаруға деген армандарын жүзеге асыруға деген үмітін нығайтты. Қазан төңкерісі қазақтарға түсініксіз болды: жайылымдар мен капиталдың саралануы болмаған, тіпті олардың мүліктері басқа халықтардікі сияқты ерекшеленбеді.

Кеңестік билік келген кезде «Алаш» партиясының жаңа билік органдарымен қарым-қатынасы ынтымақтастықтан тұрды. Бірқатар қалаларда жергілікті Кеңестердің билігі большевиктердің қолында болған – Петропавл, Перовск (қазіргі Қызылорда), Әулие Ата (қазіргі Тараз).  «Алаш» белсенділері репрессияға ұшырады. Тек Семей, Верный (Алматы) және басқа да жерлерде қысқа мерзімді ынтымақтастық орнады.

Сонымен бірге, партиялар бір-біріне сенбеді, себебі әрқайсысы өздерінің саяси мақсаттарына ұмтылды. Кеңес Одағының басшылары Алаш белсенділері арқылы қазақ халқына өз ықпалын күшейтуге тырысты, Алаш көшбасшылары Кеңес өкіметіне ресми қолдау көрсеткенде, жаңа билікті ішінен «ыдырату» саясатын жүргізді.

Сол жылдарда Алаш қозғалысының өкілдері, олардың жақтастары ұлы гуманитарлық миссияны жүзеге асырған екен. Сталинизм жағдайында ұзақ уақытқа созылған тыйымдарға, олардың мұрасының бір бөлігін жоғалтқанына қарамастан, Алаш қозғалысының арқасында  ХХ ғасырда қазақ қоғамының бұрын-соңды болмаған мәдени прогресінің көптеген негіздерін құрды және нығайтты.

Алаш қайраткерлері Қазақстанның және қазақ халқының нағыз патриоттары болды, сондықтан Кеңес үкіметі оларды 1937-1938 жж. саяси қуғын-сүргінге ұшыратты. Олар қазақ халқының ұлттық-мемлекеттік мүдделерін жүзеге асыру үшін өз өмірлерін құрбан етуге дайын нағыз мемлекет қайраткерлері еді.

Керімсал Жұбатқанов

Abai.kz