پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ باستامانى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قاراۋىنا ۇسىنباق. كوميسسيا ءوز قۇزىرەتىنە سايكەس، 1920-1950 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق، زاڭدى جانە ساياسي تۇرعىدان اقتاۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىسپاق.

«جىل سايىن «اق جول» پارتياسىنىڭ باستاماسىمەن ۇيىمداستىرىلاتىن «الاشقا تاعزىم» شەرۋى مەن جىلداعى ءداستۇر بويىنشا 31 مامىر – ساياسي قۋعىن سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي جوعارى دەڭگەيدە ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىلۋدا. الداعى ۋاقىتتا، كوتەرىلگەن ماسەلە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلاتىن بولادى»، – دەدى ءاليحان سمايىلوۆ.

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-پاتريوتتىق قوزعالىسىنىڭ پايدا بولۋى تاريحي جانە تابيعي وقيعا بولدى. «الاش» قوزعالىسىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى سەبەبى – قازاق ۇلتىنىڭ وزىندىك سانا-سەزىمىنىڭ پايدا بولۋى مەن ءوسۋى ەدى. سول كەزدە قازاق حالقىنىڭ ەڭ وزىق بولىگى – قازاقتىڭ دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسى قالىپتاسىپ، دامي باستادى. پاتشا ساياساتىنا قارسى قازاق قوعامىنىڭ پروگرەسسيۆتى دامۋىندا ۇلتتىق مۇددەلەردى ءتۇسىنۋ مەن جۇزەگە اسىرۋ باستالادى.

قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا تۇڭعىش رەت الاش قوزعالىسى ءوز ەلىن جاڭعىرتۋ ماسەلەسىمەن اينالىستى. الاش قوزعالىسى باعدارلاماسىنىڭ ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى ەكونوميكاسىن ترانسفورماتسيالاۋ: نارىقتىق جاعدايلارعا بەيىمدەلەۋ، ونىڭ كوشپەلى مال شارۋاشىلىق، وتىرىقشى مال شارۋاشىلىق جانە ەگىنشىلىك ۇيىمدارىنىڭ اراسىنداعى بالانس جاعدايىن انىقتاۋ بولدى.

سونىمەن قاتار، قوزعالىس كوشباسشىلارى ءدىني بوستاندىق، ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن ۇلتتىق تەڭدىكتىڭ تولىق كولەمىندە ەرەكشە قاجەتتىلىكتەرى مەن تالاپتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ساياسي جانە قۇقىقتىق بازانى قۇرۋعا تىرىستى. ولاردىڭ ىشىندە ۇلتتىق مەكتەپتىڭ دامۋىنا، ساياسي-قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا نازار اۋدارۋ، ەليتانى ساياسي ۇدەرىستەرگە وكىلەتتى ورگاندار، ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق ۇيىمدار ارقىلى قوسۋ سياقتى ماسەلەلەر بار ەدى.

جاڭادان قالىپتاسقان پارتيانىڭ جاقسى ءبىلىمدى كوشباسشىلارى سول شارتتاردا ەڭ ءتيىمدى تەوريالىق جانە پراكتيكالىق يدەيالاردى قولدانا وتىرىپ، الەۋمەتتىك-ساياسي وي-ءورىستىڭ ارسەنالىندا قول جەتىمدى بولاتىن ەڭ ءتيىمدى شارالار جۇيەسىن ۇسىنا الاتىندىعىن اتاپ ءوتۋ وتە ماڭىزدى.

الاش قوزعالىسى ءحىح-ءشى عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندا بولعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك-ساياسي جانە رۋحاني-مادەني وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولدى. قوزعالىسىنىڭ نەگىزى – 1917 جىلى شىلدە ايىندا ۇيىمداستىرىلعان «الاش» ۇلتتىق پارتياسىنان باستالدى.

الەۋمەتتىك-ساياسي ومىرگە قاتىسۋدا الاش پارتياسى ەكى ماقساتقا جەتۋدى كوزدەدى. قازاق حالقىن وتارشىلدىقتان بوساتۋ جانە قازاق رەسپۋبليكاسىن الەمدىك وركەنيەتتى قاۋىمداستىققا مۇشەلىككە قول جەتكىزۋىن قامتاماسىز ەتۋ ەدى. الەۋمەتتىك جاعىنان «الاش» پارتياسى قازاقتىڭ ۇلتتىق-دەموكراتيالىق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ ساياسي ۇيىمى بولدى.

پارتيا قازاقستاندى XX عاسىردىڭ باسىندا كاپيتاليستىك قاتىناستارعا بەيىمدەلۋگە ۇمتىلدى. مۇنى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن – رەفورمالار ارقىلى ىسكە اسىرۋعا بولاتىن ەدى. سوندىقتان الاش پارتياسى 1917 جىلى قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ يدەيالارى مەن ۇراندارىن قابىلدامادى جانە ازاماتتىق سوعىس كەزىندە انتيكەڭەستىك جانە انتيبولشەۆيستىك كۇشتەردىڭ وداقتاسى بولدى. بۇل قاراما-قايشىلىقتا الاش پارتياسى مەن الاش-وردا ۇكىمەتى جەڭىلدى.

الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى – قازاقستاننىڭ ەڭ تاڭعالارلىق جانە قىزىقتى بەتتەرىنىڭ ءبىرى. ءداستۇرلى ەكونوميكا مەن پاتريارحالدىق قارىم-قاتىناستاردىڭ ارتتا قالۋى، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق قيىندىقتار XX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىنىڭ الدىڭعى قاتارلى بولىگىندەگى ۇلتتىق سايكەستىك پەن ءپاتريوتيزمدى وياتۋعا سەرپىن بەردى.

بۇل، ەڭ الدىمەن، مادەنيەتتەردىڭ ءوزارا ىقپالداسۋىنا، قازاق قوعامىندا ينتەللەكتۋالدى ەليتانىڭ جاڭا ۇرپاعىن قالىپتاستىرۋعا، ۇلتتىق جانە رۋحاني داستۇرلەرگە تاربيەلەۋگە ۇلەس قوستى. بۇل رەسەي يمپەرياسىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەۋروپالىق ءبىلىم العانىنىڭ جەمىسى ەدى.

وتانسۇيگىشتىككە ۇمتىلعان ادامدار وزدەرىنىڭ وركەنيەتتى دامۋ جولدارىن ىزدەدى، شىن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلدى. حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى مەن ونىڭ دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. قاراپايىم كۇرەستىڭ ءداستۇرلى نىساندارى پاتشالىق جۇيەگە قارسىلىقتىڭ جاڭا ساياسي ادىستەرىنە كوشتى. «الاش» پارتياسىنىڭ باسشىلارى قازان توڭكەرىسىن دۇرىس قابىلدانعان جوق. كەيىنىرەك احمەت بايتۇرسىنوۆ اقپان توڭكەرىسىنىڭ دۇرىس بولعانىن، ونى قازاقتار قۋانىشپەن قارسى العانىن ايتادى. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، توڭكەرىس قازاقتاردى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ەزگىسىنەن جانە زورلىق-زومبىلىقتان ازات ەتتى، ەكىنشىدەن، ءوز-وزدەرىن باسقارۋعا دەگەن ارماندارىن جۇزەگە اسىرۋعا دەگەن ءۇمىتىن نىعايتتى. قازان توڭكەرىسى قازاقتارعا تۇسىنىكسىز بولدى: جايىلىمدار مەن كاپيتالدىڭ سارالانۋى بولماعان، ءتىپتى ولاردىڭ مۇلىكتەرى باسقا حالىقتاردىكى سياقتى ەرەكشەلەنبەدى.

كەڭەستىك بيلىك كەلگەن كەزدە «الاش» پارتياسىنىڭ جاڭا بيلىك ورگاندارىمەن قارىم-قاتىناسى ىنتىماقتاستىقتان تۇردى. بىرقاتار قالالاردا جەرگىلىكتى كەڭەستەردىڭ بيلىگى بولشەۆيكتەردىڭ قولىندا بولعان – پەتروپاۆل، پەروۆسك (قازىرگى قىزىلوردا), اۋليە اتا (قازىرگى تاراز).  «الاش» بەلسەندىلەرى رەپرەسسياعا ۇشىرادى. تەك سەمەي، ۆەرنىي (الماتى) جانە باسقا دا جەرلەردە قىسقا مەرزىمدى ىنتىماقتاستىق ورنادى.

سونىمەن بىرگە، پارتيالار ءبىر-بىرىنە سەنبەدى، سەبەبى ارقايسىسى وزدەرىنىڭ ساياسي ماقساتتارىنا ۇمتىلدى. كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلارى الاش بەلسەندىلەرى ارقىلى قازاق حالقىنا ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋگە تىرىستى، الاش كوشباسشىلارى كەڭەس وكىمەتىنە رەسمي قولداۋ كورسەتكەندە، جاڭا بيلىكتى ىشىنەن «ىدىراتۋ» ساياساتىن جۇرگىزدى.

سول جىلداردا الاش قوزعالىسىنىڭ وكىلدەرى، ولاردىڭ جاقتاستارى ۇلى گۋمانيتارلىق ميسسيانى جۇزەگە اسىرعان ەكەن. ستالينيزم جاعدايىندا ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان تىيىمدارعا، ولاردىڭ مۇراسىنىڭ ءبىر بولىگىن جوعالتقانىنا قاراماستان، الاش قوزعالىسىنىڭ ارقاسىندا  حح عاسىردا قازاق قوعامىنىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان مادەني پروگرەسىنىڭ كوپتەگەن نەگىزدەرىن قۇردى جانە نىعايتتى.

الاش قايراتكەرلەرى قازاقستاننىڭ جانە قازاق حالقىنىڭ ناعىز پاتريوتتارى بولدى، سوندىقتان كەڭەس ۇكىمەتى ولاردى 1937-1938 جج. ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. ولار قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءوز ومىرلەرىن قۇربان ەتۋگە دايىن ناعىز مەملەكەت قايراتكەرلەرى ەدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz