(1899-1902 жылдар аралығына зерттеме)

«Не пайда бар – мың надан,
Сыртын естіп таңдансын.
Онан-дағы бір есті,
Іштегі сырын аңғарсын».
Абай.

Абайдың Шығысы тақырыбын жалғастырам. Бұл жолы ұлы ұстаздың хакімдік биігі болған 1899-1902 жылдар аралығын сөз етпекпін. Тау биігіне шықсаңыз төмендегі дүние алақанға салғандай көрінбекші. Міне, рухани биіктік те сол тау басы сияқты дүниенің көрінген сырын ғана емес, көрінбеген сырын да көріп-білуге мүмкіндік береді. Сонымен, төмендегі сөзіміз Абайдың соңғы төрт жылдық шығармашылық жолы және  осы кезеңгі еңбектері мен хакімдік қасиеттері жайында.

Хакім деген кім? Оның қасиеттері қайсы? «Құдай тәбәраканың затына пендесінің ақылы жетпесе, дәл сондай ғашықпын демек те орынсыз, – дейді Абай. – ...Олай болғанда хикмет құдаға пенде өз ақылы жетерлік шамада білсем деген әрбір істің себебін іздеушілерге «хакім» ат қойды». Бұл сөзден ұғылатыны – хакім   ақылын қару еткен таным иесі. Таным түрлері көп. Ғалым заттық дүние жүйрігі болса, хакім рухани дүние жүйрігі. Оның білімі қарапайым білім емес, жүректен шыққан білім. Екеуінің арасы жер мен көктей. Хакімнің танымдық құралы – жүрек көзі (түйсік немесе алтыншы сезім десек те болады). Оған Құдайды тануға жол ашылуы осымен өз түсінігін табады. «Дәл сондай ғашықпын демек те орынсыз» деуімен Абай Жаратушыға ғашықтық деңгейі танымға тәуелді екенін ескертіп отыр.

Сөйтіп, хакім дегеніміз – көкірек көзімен Құдай хикметін ізерлеп, әрбір істің түп себебін анық көретін ғұлама адам. Оның айырықша қасиеті – білімді түйсік арқылы алуында (исламда бұл құбылысты «илхам» дейді).

Тексерісті Абайдың сыртқы өмірінен бастайын. Қолда бар естеліктер там-тұмдап жеткізген мағлұматтардан ойшылдың «Тасдиқ» атты (қазіргіше 38-сөз) трактатына қалам тербегенде тыныштықты қажетсінгенін (көбіне түн кезінде жазуға отырған), ел жұмысын, билік тізгінін жастарға ұстатып, мүмкіндігінше қоғамнан оқшаулануға тырысқан жағдайы аңғарылмақ. Бұл жайында хакімнің өзі: «Тірі жаннан бездіріп, Апарасың қай жаққа?» дейді. Екінші анық жәйт, қан қысымы (гипертония) дерті асқына түсті. Ол күнде қазаққа беймәлім осы ауру кесірінен денесі ауыр тартып, жүріс-тұрысты, тіпті «атқа мінуді азайтып, шау тартты» (Тұрағұл). 1898-1900 жж. үш өлеңіне («Ауру жүрек ақырын соғады жай», «Жүрегім менің қырық жамау», «Жүрегім, нені сезесің?») дертті жүрегін өзек етеді, мәселен: «Ауру жүрек ақырын соғады жай, Өз дертін тығып ішке білдіре алмай» дейді. Сырт көзбен қарағанда, «Софылық қылып, дін бағу? Жоқ, ол да болмайды, оған да тыныштық керек» деп өзі айтқандай, ақынның өмірі сол баяғыша ел іші, қайнаған тіршілік қазанында өтіп жатты.

Бірақ ішкі дүниесі көп өзгерді, анық «жұмбақ жанға» айналды. Хакімдік биігінде нені ойлап, бар күш-қуатын қандай іске сарп етті? десеңіз, оның басты куәгері – жаңағы «Тасдиқ» трактаты мен «Алланың өзі де рас...» өлеңі. Ендігі жазары – тек қана өз бойына сіңіргені. Қандай кітаптан нені оқып-тоқыды екен деп іздестіру бос әурешілік. Сол сияқты көкірегіне құйылғанда жазбай тұра алмау да – әрбір хакімнің ерек қасиеті. Сөйтіп, жаңа аталған екі шығарма да хакімдік еңбектер (сыртқы сымбатқа талас көп, ал рухани сыр – тек қана хакімнің сыбағасы).

Осынау екі шығармаға шағын шолу жасайық. «Тасдиқ» – таңғажайып трактат. Абай: «Ей, жүрегімнің қуаты, перзентлерім!» деп бастағаны – берісі мұсылман жұрты, әрісі күллі Адам Ата нәсіліне арнағанын аңғартқаны. Профессор Әуелбек Қоңыратбаев: «Бұл еңбекке әлі ешбір қазақтың тісі батқан жоқ» демекші, шығарма өте күрделі. Оның мазмұны қайтсем жеңіл де ұғымды болмақ деп ойға шомған Абайды көзге елестету қиынға соқпайды.

«Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңі, міне, осы жағдайда дүниеге келген. Оны трактаттың қалың елі қазағына арналған нұсқасы деуге керек. Бұл екі шығарма бірі біріне байлаулы, осыны дәлелдемекпін. Ондағы мақсат – үш сүюге жаңаша түсініктеме беруге саяды.

Өлеңнің бесінші шумағы, аға буын жатқа білетін әйгілі жолдар:

Махаббатпен жаратқан адамзатты,

Сен де сүй Ол Алланы жаннан тәтті.

Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп,

Және Хақ жолы осы деп әділетті.

«Құдай жоқ» дегізген кеңестік цензура тұсында бірінші жолға мән берілген емес. Қарапайым оқырман түгіл, абайтанушы ғалымдар да атүсті қарап өте шығатын. Бірден-ақ екінші жолға екпін салып, міне, бірінші сүю осы десетін. Өйткені, өлең мен трактат туыстығы ескерілмеді. Сөйтіп, бірінші сүю алдыңғы жолдың астарында көмулі қала берді.

Оған дәлел – «Тасдиқ» трактатының бастапқы бөлігі. Онда Абай әуелі Алланың сипаттарын танытады, онан соң: «Адам баласынан махшарда сұрау алатұғын қылып жаратқандығында һәм ғадаләт һәм махаббат бар» деп бастап, Алланың адамға махаббатына көлемді орын береді. Үлкен орын алған таным өлеңде елеусіз қалған ба? Жоқ, әрине. Оны жаңағы шумақтың әуелгі жолымен қысқа ғана жеткізген (бірінші сүю Алланың махаббаты екені өз-өзінен түсінікті дүние деп ойлаған сияқты Абай жарықтық).

Бірақ, тағы айтайық, Жаратушы махаббаты үш сүюден тыс қалды. Жоқтан бар жасаушы тек Жаратушы ғана. Адамзат қанша күшті болса да, жәндік, гүл, жапырақтай тірі нәрсені жасауға жоқ (бірақ өнері мен ғылымына мастанып менмендікке ұрынды, Жаратушы жоқ дегенге барды, тіл тигізді). Адамды бір тамшы судан жараттық делінген Құран, Інжілде. Жерде жатқан жұмыртқа, Аспанда ұшқан құс болар дейді қазақтың ауыз әдебиеті. Абай әуелі Алланың адам баласын махаббатпен жаратқанын ұқтыра келе: «Кім өзіңе махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың қарыз емес пе?» дейді. Әрі қарай адам баласының рахаты мен пайдасы үшін жасалған сан алуан игіліктер мен нығметтерді атап айтып, ой-пікірін: «...Бұл жасаушы махаббатпен адам баласын сүйгендігі емес пе? Кім сені сүйсе, оны сүймектік қарыз емес пе?» деп қорытады (Алланың махаббаты үш сүюдің бірі дегені).

Міне, осы келтірілген тезис «Махаббатпен жаратқан адамзатты» деген алғашқы жол –  бірінші сүю дегенге айдай айғақ. «Құдай деген – махаббат» демекші, Жаратушының махаббаты үш сүюдің бірі деп мойындалуы керек.

Енді екінші сүюге келер болсақ, ол «Сен де сүй Ол Алланы жаннан тәтті» деген жолда. Махаббат – Жаратушы мен адамның арасын жалғайтын көпір, ана мен баланы сияқты. Махаббатын сезінбеген, танымаған адамның Алланы жаннан тәтті сүюі мүмкін емесі дәлел өтінбейтін ақиқат.

Үшінші сүю – оңай шағылатын жаңғақ емес. Неге? Себебі, соңғы екі жол («Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, Және Хақ жолы осы деп әділетті») түгелдей үшінші сүюдікі. Бірақ оны екіге бөліп жаңылысқа ұрынып келдік. Абай «әділетті сүй» деген деп. Әділетті даралау күмәнді (ол – махаббат, мейірім, ынсап, ар-ұят қатарлы категорияның бірі). Трактат мазмұнына зер салсақ, Құдай жолы (Хақ жолы) – әділетті жол екендігі қадап айтылған. Абай адамзатты алаламай, бірін артық, бірін кем көрмей, бәрін сүй, міне, Алланың пенделеріне салған әділетті жолы осы деп ой тастаған.

Сөйтіп, кілт сөз – Хақ жолы. Ол өз алдына ту тіккен идея емес, «адамзаттың бәрін сүй» деген алдыңғы идеяны күшейте түсетін уәж, бекіте түсетін тірек болып табылады.  Күшейту, бекіте түсу не үшін қажет? Себебі, «бауырым деп» сүю бір дін аумағына ғана жарамды. Ал «Хақ жолы осы» тіркесі ауқымдырақ, оның аясына барша діндер кіреді. Осымен, «Адамзаттың бәрін қайтіп сүймекпін? Не үшін?» деген сауал күшін жояды.

Қорыта айтқанда, қос шығарманы қатар қарастыру –  «үш сүю» ілімін жаңаша түсінуге мүмкіндік береді.  Жаңаша түсінік цензура кесірінен орын алған олқыдан арылуға және бөгде тілдерге дұрыс аударуға жол ашады.

Түсінуге ауыр келесі мәселе де бар. Адамзаттың бәрін сүю – идея (жол), жарым адамнан адам болу деңгейіне жетудің идеясы (пенделіктен құтылу, жүректің көзі ашылу жолы). Ал Алланы жаннан тәтті сүю – адамнан толық адамға (кәміл мұсылман, хакім және әулие) көтерілу жолы. Кемеңгер Абай осылайша пенделіктің кәмәлатын саты-сатылап көрсеткен демекпін.

Осы айтылған иманигүл жайлы сөзіміз білгенге маржан болса керек. Бірақ тақырыбымызды ашуға жеткіліксіз. Енді Абайдың хакімдігі деген феномен құбылыстың бірер аспектісіне көңіл бөлейін.

Жоғарыда айттық, хакім – өз түйсігімен біліп, өз бойына сіңіргенді ғана жазады. Демек, Абай ілімі мен суфизм бір бола алмайды. Толық адам биігіне шыққан хакім мен әулие туралы Абай: «Ғибрат көзімен қарағанда, екеуі де бірінен бірі көп жырақ кетпейді» десе, сонымен қатар, өзгешеліктер де аз емес. Оларды  ортағасырлық «кәміл адам» (инсани әл-кәмил) бейнесі мен Абайдың «толық адам» идеалын салыстыру арқылы анықтап көрелік.

Біріншісі, екеуінің ғылымға деген көзқарасы өзгерек. Суфизмде дүниені танымақтық ғылымы әуелде (9-12 ғғ.) елеулі орын алды (оны ақылға негізделген «ғақли» ғылым деп қарастырды). Бірақ билік тізгіні «ғақли» ғылымнан діни сенімге негізделген «нақли» ғылымға ауысты (сол себепті кейінгі дәуірде ислам әлемі діни догмат пен фанатизм түнегіне оранды). Суфизмнің көрнекті өкілі имам әл-Ғазали мен адамзаттың екінші ұстазы атанған әл-Фараби арасындағы айтулы текетірес соның айғағы. Текетірес жаңғырығы қазақ даласына да жеткен. Бұл жайында ғұлама ғалым Ақжан Машани былай деп жазады: «Қазақстанда исламның екі түрлі ағымы майдандасты. Оның бірі – әл-Фараби, Ұлықбек, Маржаниден бағыт алған ғақли ислам. Екіншісі – әл-Ғазали, Бақырғани, сопы Аллаярдан тараған нақли ислам» («Фараби және Абай» кітабы. – Алматы, 1994).

Абай, әрине, ғақли  бағыттың өкілі еді. Ол күнде қазақ даласында ғылым-білімге сұраныс жоқтың қасы еді, сөйте тұра, Абай шығармашылығын «ғылым», «ақыл», «терең ой»  терминдері көктей өтеді, «Өнер мен ғылым тап! Жан аямай кәсіп қыл!» деп қақсап айтады. «Дүниенің ғылымын білмей қалмақтық – бір үлкен зарарлы надандық» дейді. Бұл көрегендік қасиетке таң қалып, түсініп алудың орнына ұлы ақынға «орысшыл болған» деген қара күйені жағу ұят-ақ нәрсе (әлемжеліде бір тасыр адам бар, Абайды оңды-солды қаралау кәсібі сияқты тіпті қой десең де қояр емес).

Екіншіден, Абайдың толық адам концепциясы жасампаздық қырымен өзгерек. Әулиелерді Абай: «Ғашықтары сол хәлге жетті, дүниені, дүниедегі тиерлік пайдасын ұмытты» деп сипаттаған. Бірақ шын ғашық сопылар қалды ма? Жоқ, қалмады. Жалған сопылар «хакім атына дұшпан болды». Дүние ғылымы мен жасампыздыққа қарсы қаруласты. Осы айтылған мәселені профессор Досай Кенжетай былай деп жазады: «Шын ғашық сопылар Тәңірінің дидарына ғашық болады. Ал Абай Тәңірі дидарына ғашықтыққа емес, «саниғ ғашықтыққа», яғни Тәңірдің Жаратушы сипатына ғашық болуға, адамды Тәңіріге ұқсап жасампаз болуға үндейді. Өйткені, Абайдың заманы жасампаздыққа, технологияны меңгеруге, білім берудің жаңа жүйесіне мұқтаж болатын».

Өмірдің мағынасын іздеген жастарға 1897 жылғы өлеңінде Абай айтады:

Мазлұмға жаның ашып, ішің күйсін,

Харекет қыл, пайдасы көпке тисін.

Көптің қамын әуелден Тәңірі ойлаған,

Мен сүйгенді сүйді деп Иең сүйсін.

Мұны Шәкәрім былайша қуаттайды:

Алланың пендесіне рақымы мол,

Сен де өзіңдей адамға мейірімді бол.

Ол жаратты, сен-дағы жаратып бақ,

Бардан барды шығарсаң болады сол.

(«Мылжың дер оқығандар сөзімді анық» өлеңінен). Біле білсек, құлшылық қылудың көкесі – көпке пайдасы тиетін қарекет екендігі анықталып отыр.

Сөйтіп, Абайдың толық адамы ортағасырлық кәміл адамнан өзгерек. Ол көпке пайдасы тиетін харекетшіл болуымен ерекше. Ұстаздың: «Ғұмыр өзі – хақиқат. Қай жерде ғұмыр жоқ болса, онда кәмәлат жоқ» дегені – жасампаз болуға, харекет қылуға шақырғаны. Өмірін бос өткізгендерді «Харекетсіз – сопы монтаны» деп сөгеді.

Тағы бір жәйт, пір-мүрид (ұстаз-шәкірт) дәстүрі сопылықта қатаң сақталса, Абай, Шәкәрімде сопы мектебі болмаған. Негізі, рухани ұстаз (шейх, пір) қарапайым адамға ғана керек. Абай, Шәкәрім сияқты күшті жан қуатымен, Тәңірі берген ерекше сезімімен туған жандар кемелдікке өз қабілетімен жетеді. Сондай-ақ, тумысынан шын тақуа жандар болады. Бұларға да рухани ұстаз керек емес.

Сөз соңы, 1902 жылдан соң хакім Абай үнсіз қалған. Неге, әлде ақындық қуаты азайып, сыншылдығы суалды ма? Жоқ, олай болмаған. Келесі жылғы «Жалын мен оттан жаралып» деген жалғыз өлеңінде: «Қуаты күшті нұрлы сөз, Қуатын білген абайлар» деп ақынның өзі де мұны жоққа шығарады. Тау басына ұқсаған биікке көтерілген рух кері бағытты қаламайды. Әрбір хакімге тән мінез бұл. Ұлы ақынның екі жыл үнсіз қалуының басты себебі – өз бойына сіңірген хақиқат білімді түгелдей жеткізді. Барлық нәрлерін берді. Ұлттық қана емес, әлемдік кеңістікте де Абай шешуін бермеген мәселе жоқ.

Қорыта айтқанда, үш сүю ілімі – Абай танымының шыңы. Үш сүюден тыс шын иман (таза иман) ұғымын іздеу бекершілік. Сол себепті Абай оған «иманигүл» деп ат қойған. Иманигүлді түсініп қабылдауға жүректе қылаудай болса да имани саңылау керек. Абайдың хакімдігі жайлы азды-көпті толғауым осымен тәмам. «Кімде кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі». Абайдың Шығысы тақырыбы аясында жазылған әлденеше ізденісіме ойшылдың осы сөзімен соңғы нүктені қойғым келеді.

Асан Омаров

Abai.kz