немесе Ибн Батута саяхаты жайындағы шындық

Ибн Батута саяхаты жайындағы шындықты қолда бар қазақша, орысша аудармаларды өзара салыстыра отырып анықтауды жалғастырсақ.

Ибн Батута императордың қызымен бірге Астраханнан Константина (бірінші аударма мен қазақша аудармада осылай жазылған, төменде толық мәтін келтірілді) қаласына сапарға аттанған. Тарихшылар сол замандағы Константинополь билеушісінің Байлун есімді қызы болмағанын айтады. Соған қарағанда мұнда Ибн Батута қазіргі Румыниядағы Константа қаласын айтуы да мүмкін. Олар Сарай (ел астанасы Ақсарайдан) қаласынан он күн қашықтықтағы Укак қаласына жетеді. Екі нұсқада да онда күн салқын екені және бір күндік жердегі тауда Рус елі отырғаны қамтылған, ал қазақша аудармада: «Он күндік жерде Рус елі тұратын тау көрініп тұр» делінген. Он күндік қашықтықтағы таудың көрініп тұруы, әлбетте қисынсыз. Осы Укак қаласын басқа аудармаларда «Акка», қазақша аудармада «Әкке» деп көрсеткен, дұрысында қала атауы Суык (суық) деп білеміз.

Қараңыз: «Когда мы прибыли в город Хаджитархан, то хатунь Баялунь, дочь царя Византийского, просила султана позволить ей посетить отца своего, чтобы у него разрешиться от бремени, а возвратиться к нему. Он дал ей позволение. Затем она попросила его позволить мне отправиться в сообществе ее, для осмотра Константинополя Великого. Он отказал мне, опасаясь за меня, но я стал упрашивать его и сказал ему: «я отправлюсь туда под твоим покровительством и твоим заступничеством и не боюсь никого». Тогда он дал мне позволение, и мы распростились с ним... Мы направились к городу Укаку — городу средней величины, но красивой постройки, с обильными благами и сильной стужей. Между ним и между Сараем, столицей султана, 10 дней пути, а на один день пути от этого города горы Русских. Последние — христиане, красноволосые, голубоглазые, безобразной наружности, народ плутовской. У них серебряные рудники и из страны их привозятся саумы, т. е. серебряные слитки, на которые продается и покупается в этом крае. Через десять дней мы из этого города прибыли в город Сурдак» – «Париждік нұсқа».

«Когда Султан прибыл в Астрахань, одна из жен его, дочь Императора Константинопольского, беременная, просила у него позволения посетить отца своего, на что Султан согласился. Я осмелился просить разрешения следовать за нею, желая видеть Константинополь; сначала мне отказали. Когда я объяснил, что хочу быть в свите Султанши, без всякого отличия, позволение было дано. Таким образом, 10-го шаваля отправился я в путь с султанскою супругою, по имени Байлун,  дочерью Императора Константинопольского. Мы прибыли сначала в Укак, город порядочный, но там было нам весьма холодно. Отсюда до Эль-Сарая десять дней пути. В одном дне пути отсюда находятся Русские Горы, где живут Русские, христиане, народ с рыжими волосами и голубыми глазами, весьма хитрый и коварный. У них есть серебряные рудники, и из их земли получаются сувамы, или слитки серебра. После десяти дней пути от сего места, приехали мы в Судак» – «Лондондық нұсқа».

Солтүстік Кавказды ХІ ғасырда Қырымнан келген рустар басып алып, Сарир мемлекеті орнында Авар нуцальдігін орнатқаны және олардың ХІІ ғасырда биліктен айрылғаны, ал ХІІІ ғасырда Шыңғысхан әулеті Рус әулетін қайта билікке отырғызғаны – тарихи анық фактілер. Ол аймақтың негізгі халқының бір бөлігі аварлар сол заманда католик дінін ұстанғаны және оларды билеген Рус әулетінің шежіресі Арскан, яғни «Арыc хан» деп басталатыны да анық [11] (қырымдық рус пен сакалбан елі ХІ ғасырда католик болған, дұрыс атаулары – арыс пен сакалбан) [12].

Ибн Батута рустер жерінде кен ошақтары барын және олар күмісті сатуға шығаратынын айтады. Қазіргі Прохладный қаласында мыс кабель шығаратын зауыт орналасқан, оған жақын тауда вольфрам-мыс-күміс өндіретін кендер бар («Худес» пен «Кизил дере» кендері Дағыстанда, «Тырнауыз» кені Кабардин-Балкарда және Карачайдағы кен орындары).

Біздер Акки атауы дұрысында Суық деп білеміз, ол қала қазіргі Прохладный қаласы [15]. Өйткені, оған жақын таулы аймақта авар, кабардан, вайнах ұлттары отыр (урус тобы Алтын орда заманында Солтүстік Кавказды билегенін, олардың бір тобы шешендер құрамында урус тейпі болып сақталғанын ескерттік). Прохладный қаласын қалыптастырған казактар деп саналады (казактардың арғы тегі қазақ болғанын бұған дейінгі мақалаларда айттық) және қаланың «Прохладный» аталуы, Ибн Батута айтқандай, оның «весьма прохладный» жер болуына байланысты болуы керек. Шындығына келсек, казактар христиандықты қабылдамай, қазақ болып тұрғанда бұл қала Суық деп аталған. Кейіннен олар християндық қабылдап ана тілдерінен бас тартып, Шіркеу тіліне көшкенде қаланы жаңа тілдеріне сай өзгертіп, Прохладная деген атауға ауыстырған. Ол тау етегіндегі жазық болғандықтан, Алтын орда құрамына кірген. Ал одан бір күндік жердегі таулы аймақты Шыңғысхан әулетімен одақтас Рус династиясы билеген. Ибн Батутаның кезінде оның тұрғындары алтынордалықтар, яғни қазақтар болғаны байқалады, мұнан өзгеше болса тарихшылар жазар еді. Прохладный қаласынан Астраханға дейін салт аттыға шамамен жеті күн жүру керек. Араб ғалымы Астрахан мен Сарай қаласының арасы үш күн деп межелейді, яғни Сарай (Ақсарай) мен Прохладный арасы Ибн Батута көрсеткендей он күн болады.

Қортынды, Ибн Батута Хажытұрған (Астрахан) қаласынан Акки (Суық-Прохладная) қаласына жеті күнде жеткен. Осы қаладан таудағы Рус еліне бір күндік жол екенін көрсетеді, яғни Солтүстік Кавказ тауындағы елді билеген қырымдық Урус династиясын айтады. Сосын олар он күн жүріп Қара теңіз жағасындағы Судак қаласына барған.

«Через десять дней мы из этого города прибыли в город Сурдак (Судак, Сурож). Это один из городов Кипчацкой степи, на берегу моря. Гавань его одна из самых больших и самых лучших гаваней. Вокруг него сады и воды; населяют его Тюрки и, под их покровительством, несколько Византийцев, которые занимаются ремеслами. Город этот был велик, но большая часть его была разрушена по причине раздора, который произошел между Византийцами и Тюрками и в котором победа осталась за Византийцами. Тогда Тюркам помогли их сообщники, перебили Византийцев страшнейшим образом и выгнали большую часть их. Часть же их остается под покровительством до сего времени. Потом мы прибыли к городу, известному под именем Бабасалтук. Баба имеет у них такое же значение, как у Берберов (т. е. отец). Салтук — был, говорят, прорицатель, но про него рассказывают вещи, которые закон запрещает. Этот город самый крайний из тюркских городов; между ним и между первыми владениями Византийцев 18 дней степью, без всякой оседлости, в том числе 8 дней без воды в ней. Вступили мы в нее во время холода и не нуждались в большом количестве воды. По этой степи мы ехали 18 дней, утром и вечером, и, хвала Аллаху, не видели ничего, кроме хорошего. После этого мы прибыли в крепость Махтули; это первые владения Византийцев. Так как Византийцы уже слышали о приезде этой хатуни в их край, то в эту крепость прибыл Кефали Никула Византиец, с большим войском и большим угощением, а из дворца отца ее, царя Константинопольского, приехали хатуни и повитухи. Между Махтули и Константинополем 22 дня пути; из них 16 дней до пролива, и 6 дней до Константинополя. От этой крепости ездят не иначе, как на лошадях и на мулах; арбы оставляются там вследствие неровной местности и гор. Эмир Байдара вернулся с своим войском, а с хатунью поехали лишь ее люди. Мечеть свою она оставила в этой крепости, и распоряжение о призыве к молитве было отменено. В числе угощения ей приносили вина, которые она пила, да свиней, которых, рассказал мне один из ее приближенных, она ела. Из лиц, совершавших молитву, при ней остался только один Тюрк, который и молился с нами. Вследствие вступления нашего во владения неверных изменились внутренние чувства, но хатунь поручила эмиру Кефали оказывать мне почет, и однажды он поколотил одного из своих невольников за то, что он смеялся над нашей молитвой. Когда находившимся в свите хатуни Тюркам стало ясно, что она к вере отцовской и желает остаться при нем, Я простился с нею и поехал назад. Пребывание мое у них продолжалось месяц и 6 дней. Отправились мы в сообществе Саруджи, который оказывал мне почет, пока добрались до крайнего предела их страны, где мы оставили своих спутников и свои арбы. Мы сели на арбы и вступили в степь. Саруджа доехал с нами до города Бабасалтука, провел там три дня в гостях и вернулся восвояси. Было это во время сильной стужи» – «Париждік нұсқа».

«После десяти дней пути от сего места, приехали мы в Судак, город в Кипчацкой Степи, на морском берегу, а потом в город Баба-Салтук. Здесь последнее место, принадлежащее Туркам, и от него до областей румских восемнадцать дней пути, из коих восемь дней надобно ехать по необитаемой и безводной степи, но путешествуя в холодное время, воды с собою мы не везли. Потом приехали мы в Матули, первое место, принадлежащее Руму. Отсюда до Константинополя двадцать два дня езды. Отсюда в Константинополь поехали мы уже на лошадях и мулах, по неудобству дорог, и только Султанша ехала в своей повозке. У Султанши была дорожная мечеть, которую ставили на каждой станции, и она в ней молилась, но в Матули мечеть была брошена, умолкли голоса моэззинов, и на обеде Султанши появилось вино; мне сказывали, будто она ела даже свинину; по крайней мере, на молитву она и свита ее не являлись более, и только турецкие рабыни ее приходили молиться с нами, с тех пор, как мы вступили в землю неверных. Мы прибыли в Константинополь около захождения солнца. На четвертый день представили меня самому Императору Такфуру, сыну Георгия, который был еще при мне жив, но удалился от мира, сделался монахом и передал царство своему сыну. При пятом входе во дворец осмотрели меня, нет ли со мною какого оружия; такому осмотру подвергаются все, кто хочет видеть Императора. Подобный обычай есть у Царей Индийских. Я был введен и униженно отдал мое почтение. Император сидел на троне, с женою своею и Султаншею дочерью, а сыновья его стояли за троном. Меня ласково приняли, и расспрашивали о моих путешествиях, об Иерусалиме, храме Воскресения, яслях Иисуса, Вифлееме и городе Авраама (Геброне), а так же о Дамаске, Египте, Ираке и Румской Области, на что все я отвечал прилично. Самая большая церковь здесь Агиа-Софиа, но я видел ее только снаружи, ибо перед дверьми ее находится крест, и каждый приходящий обязан целовать его, а без того не пустят в церковь. Говорил мне, что сию церковь основал Асаф, сын Варахия и племянник Соломона. Когда Турки, сопровождавшие нашу Султаншу, увидели, что она явно исповедует Веру отцов своих, и желает остаться с родителем надолго, то просила позволения ехать восвояси, что им и было позволено. Я возвратился в Матули, где ждали меня товарищи, и где была моя повозка, пробывши в Константинополе месяц и шесть дней» – «Лондондық нұсқа».

Сонымен олар Қара теңіз жағасында орналасқан Судак қаласына жетіпті. Қазіргі портты қала – Новороссийскінің орнында ХVIII ғасырда түріктердің Суджук-кале бекінісі болған [16]. Ибн Батута ол қалада түркілермен қатар византиялықтар да өмір сүргенін айтады. Мұны Новороссийск қаласының тарихы да айғақтайды. Ибн әл Асир да Судак ХІІІ ғасырда Қара теңіз жағасындағы портты қала болғанын және Закавказелік қазақтарға (қыпшақтарға) тиесілі екенін көрсеткен. Арабша жазбадағы атау Суджук немесе Судак деп бұрмаланып аударылуы мүмкін, ал «кале» дегені – қала. Картадан қарасаңыз Новороссийск (Судак) пен Прохладная қалаларының (Укак) арасы салт аттыға он күн екенін шамалауға болады. Ал Қырымдағы қазіргі Судак қаласы орта ғасырда «Солдай» деп аталған екен [17], арабшада «қ» мен «и» әріптері ұқсайтындықтан «Солтай» атауы «Салтук» деп аударылған. Сонда Судак дегені – қазіргі Новороссийск қаласы, ал Баба-Салтук дегені Қырымдағы қазіргі Судак қаласы болып шығады. «Қырымдағы қазіргі Судак (Баба-Салтук) қаласы ол заманда гректер қолында болды» дейді Ресей оқымыстылары. Ибн Батута болса оны Мұхаммед Өзбек хан мемлекетінің ең шеткі қаласы деп көрсеткен. Яғни, ресейлік тұжырым жалған.

Эл-Кирам (Крымск) қаласынан Азак (Таганрог) қаласына дейін екі өзенді кесіп өткен Ибн Батута, Хажытұрған (Астрахан) қаласынан Рум еліне барған жолында өзен кездескенін айтпайды. Тек Судак (Новороссийск) қаласының порты үлкен екенін сөз етеді. Ал олардың жолында Азов пен Қара теңіздерді қосатын Кубан өзені саласы анық болған. Соған қарағанда, олар Судак қаласындағы портта көпір арқылы немесе пором-қайық арқылы Кубан өзенінен өткен тәрізді немесе кеме арқылы тікелей Баба-Салтук (Судак) қаласына барған. Олар Қырымдағы Баба-Салтук (Судак) қаласынан бастап қазіргі Украинадағы Олешкина құмды-шөл даласымен 18 күн жүріп, Рум елі шекарасына жеткен [14]. Ол жер, шамасы қазіргі Татарбунар қаласы (Одесса облысы) орналасқан аймақ. Ибн Батута саяхаты кезінде Болгар патшалығы болған және қазіргі Румыниядағы Констанца қаласы Добруджан деспоты княздігінің құрамында болды. Егер Ибн Батута анық Константинопольге барған болса, олар жолындағы Добруджан деспоты мен Болгар патшалығын кесіп өтуі тиіс. Алайда, Ибн Батута өз жолында ондай елдер барын айтпаған. Соған қарағанда, «императордың қызы» Константинополь әміршісінің қызы емес сияқты. Өйткені, зерттеушілер императордың ондай қызы болмағанын айтады.

Константинополь немесе қазіргі Станбул қаласындағы Айя София шіркеуінің салыну тарихы мен Ибн Батута айтып отырған шіркеудің салыну тарихы да ұқсамайды. Олар Константинопольге неге кемемен бармады, сол жол ең қысқа ғой. Оның орнына шөл даламен он сегіз күн және одан әрі тағы жиырма екі күн болатын ауыр жолды таңдапты. Қырымда, ресейліктер айтқандай, сол заманда гректер немесе генуезиліктер отырса, онда олардан Константинопольге кеме жүзбеуі мүмкін емес. Ибн Батута теңіз жағасындағы Синоп қаласынан Керш жағасына кемемен келген. Ең алғашқы қысқа орысша және қазақша аудармада қала Константина деп көрсетілген екен. Румынияда теңіз жағасына жақын Константина деген қала бар, әңгіме осы қала мен сол аймақ императорының қызы жайлы болып отырған тәрізді (Добруджан деспоты княздігі). Жалпы, Румын халқының атауы да «Рум елі» деген мағына береді, ал Ибн Батута Бейлун ханымды «Рум патшасының қызы» деп айтады.

Қорытынды: Ибн Батута он күнде Акки (Суық-Прохладная) қаласынан Судак (Новороссийск) қаласына, сосын одан әрі Қырымдағы Баба-Салтук (Судак) қаласына жеткен. Содан кейін тарихшы алыстағы Константина қаласына аттанған. Ол жолда қазіргі Херсон маңынан басталатын Олешкин құмды-шөл даласымен жүріп өткен. Ибн Батута Константина қаласында отыз алты күн болып, Хажтұрған (Астрахан) қаласына қайтып келген.

«За тем я прибыл в город Хаджитархан, где мы покинули султана Узбека. Оказалось, что он уже уехал и поселился в столице своего царства. Мы ехали по реке Итиль и соединенным с нею водам три дня; она была замерзшею. Приехали мы в город Сарай. Зашли мы к султану и он расспросил нас о том, как мы съездили, о царе Византийском и о городе его. Мы сообщили ему и он приказал дать нам пропитание и помещение. Город Сарай из красивейших городов, достигшей чрезвычайной величины, на ровной земле, переполненный людьми, с красивыми базарами и широкими улицами. Однажды мы прошли его в ширину; пошли и вернулись через полдня, и это сплошной ряд домов, где нет ни пустопорожних мест, ни садов. В нем 13 мечетей для соборной службы; одна из них шафийская. Кроме того еще чрезвычайно много мечетей. В нем разные народы, как то Монголы — это жители страны и владыки; некоторые из них мусульмане; Асы, которые мусульмане; Кипчаки; Черкесы; Русские и Византийцы, которые христиане. Каждый народ живет в своем участке отдельно; там и базары их. Купцы же и чужеземцы из обоих Ираков, из Египта, Сирии и др. мест живут в участке, где стена ограждает имущество купцов.... Тогда сбежал у меня слуга; по этой причине я остался. По прошествии трех дней один из моих спутников нашел этого сбежавшего слугу в городе Хаджитархане и привез его ко мне. Тогда я отправился в Харезм» – «Париждік нұсқа».

«Сарай шаһарында он үш мешіт-жамиғ бар екен. Бұл мешіттің біреуі шафиғилардікі. Ал бес уақыт намаз оқитын кіші мешіт өте көп екен. Сарай шаһарында түрлі тайпа, халықтар тұрады. Сонымен бірге мұнда мемлекет қожалары, үкімет төрелері, әскербасылар тұрады. Әскерлері моғолдар еді. Моғолдар арасында мұсылмандар да бар екен. Сарай шаһарында «алаши» деген бір халық бар. Бұлар – мұсылмандар. Мұнда сонымен бірге қыпшақ, черкаш, рум халықтары да бар екен. Румдықтар христиан... Әр тайпа өздері жеке айырым махаллаларда тұрады» – «Қазақша аудармадан.

«Мы ехали в повозках до самой Астрахани, где оставил я Султана Мугаммеда-Узбека-Хана. Но он уже переселился тогда в эль-Сарай куда я и отправился. Когда меня представили к нему, он расспрашивал о бытности моей в Константинополе и Императоре, и велел мне возвратить все мои дорожные издержки; таков у него обычай. Эль-Сарай город прекрасный и весьма огромный. Главою ученых считается здесь ученый имам Ноэман-Оддин эль-Ховарезми; я видел его. Он весьма добр, гордо обходится с Султаном, но смиренно с простыми людьми. Султан посещает его каждую пятницу, садится перед ним и весьма его ласкает, но имам никогда не изменяет с ним сурового обхождения» – «Лондондық нұсқа».

Өзбек хан мемлекет астанасы Сарай қаласына кетіп қалғандықтан, Ибн Батута да Сарай қаласына барыпты. «Париждік нұсқа» мен қазақша аудармада: «Сарай қаласындағы әскерилер –маңғол дегендер, олардың мұсылмандары бар» делінген. Қырымнан бастап, Сарай қаласына дейінгі жолында Алтын орда халқы мен оның билеушілері жайлы еңжей-тегжей баяндаған Ибн Батута маңғол әскерін немесе маңғолды көргенін жазбаған. Оның деректері Алтын орда халқы мен билеушілері түркі тілді болғанын айқын дәлелдейді. Дұрысында, Сарай қаласында әскер болған маңғыт тайпасы, яғни қазіргі ноғай ұлтын қалыптастырған тайпа (ноғай мен қазақ Алтын орда заманында біртұтас халықтай болған. Шыңғысханды маңғол дейтін ресейліктер Сарай қаласындағы манғыт тайпасын «манғыл» деп бұрмалаған. Осылайша олар Алтын орда билеушілерінің «маңғол екеніне» дәлел тапқандай қуанған болар. Алайда, Ибн Батута Шыңғысханды маңғол емес, татар дейді. Алтын орданы билеген Мұхаммед Өзбек хан мен әмір Құттылытемірдің және Шағатай ұлысын билеген Кебек ханның (одан кейін Шағатай билеген), өзі көзімен көрген Алладин ханның түркітілділер екенін нақты деректермен дәйектейді. Ибн Батута жазбасы Шыңғысхан мен оның елінің маңғолдар еместігін анық растаған.

«Париждік нұсқада» Сарай қаласы тұрғындары тізімінде «мұсылман ас» халқы мен «христиан русские» халқы көрсетілген. Ал қазақша аударма «мұсылман ас» орнында «мұсылман алаши» халқы жазылған және «русские» деген онда мүлде жоқ. Қазақтың екінші атауы «алаш» екенін білетін орыстар ол атауды «ас» деп бұрмалағанын, сол заманда орысты бар ету үшін Сарай қаласы тұрғындары қатарына «русские» дегенді қосып жібергенін көреміз. Шыңғысхан әулеті кәпір болғанымен, кейін қалың қазақтың ықпалымен мұсылмандыққа өтті. Ол заман мұсылман қазақ жауына «Алла» деп ұрандап шапқан. Сондықтан рум-гректер оларды «Алачи» деп атап кеткен. Осылайша қазақтың екінші балама атауы – «алаш» пайда болды. Осындай себептен Шыңғысханнның балама есімі Алаша хан болғанын аңғарамыз. Халқы алачи-қазақ болғандықтан мемлекеттері Алаш орда деп аталған. Арабша жазбадағы «алаш» атауын «алтн» деп бұрмалаған ресейліктер Алаш орда империясын «Алтын орда» қылып тарихқа енгізген. Сарай қаласында христиан румм-гректер де мекендеді, олар қала қазақтарын өз әдетімен «алачи» деп атады. Ибн Батута сол себептен ол қазақтарды «мұсылман алаши халқы» деп жазды. Сарай қаласындағы сол алаши-қазақтар кейін қазақтың алаша деген руы болып қалыптасқан және сол алаша руы қазірге дейін Атырау мен Орал арасындағы аймақта отыр.

Ресейлік тарихшылар Алтын орда астанасының орны деп Волгоград облысының Ленинск селосы маңын көрсетеді. Ол жер Еділ өзенінің бір саласы жағасында орналасқан. «Париждік нұсқада» Сарай қаласы тегіс жазықта орналасқаны, онда ешқандай орман-бақша жоқтығы айтылған. Екі нұсқада да және қазақ-өзбек аудармаларында да қала маңында өзен бары жазылмайды. Өзен болса, Ибн Батута сөзсіз оны көрсетер еді. Ресейліктер Сарай қаласы орны деген жер өзен жағасында (тал-бақша егуге қолайлы жер). «Париждік нұсқада» Ибн Батутаның Астраханнан мұзы қатқан Еділ өзені арқылы үш күнде Сарай қаласына жеткені және Сарай қаласынан қашып кеткен құлдың үш күннен кейін Астрахан қаласынан табылғаны көрсетілген. Орыс оқымыстылары Сарай қаласының орны деген жер мен Астраханның арасы кемінде 7-8 күндік. Олардың арасы Астрахан мен Прохладная қалалары арасындағы қашықтыққа жуық екені картадан да көрініп тұр (Астрахан мен Прохладная арасын Ибн Батута 7 күнде жүріп өткен). Ресейліктер: «Еділ өзеніне мұз қатқан соң Ибн Батута соның үстімен жылғаларын кесіп өтіп жоғары көтеріліп, қазіргі Волгоград аймағындағы Сарай қаласына барған» дейді. Өзбек хан өз астанасына бару үшін Еділ өзені қатуын Астраханда отырып күтетінін, өзен қатқан соң мұз бетіне сабан төсетіп жол жасататынын жоғарыда айттық. Еділ өзені Волгоград аймағында көп салаларға бөлінбейді, ол Каспий теңізіне жақын Астрахан маңында ғана көптеген жылғаларға бөлініп ағады. Өзбек хан неге Волгоград маңында Еділ өзені бір жылға болып ағатын жерден өтіп Сарай қаласына бармаған? Неге ол өзеннің Астрахан маңында көп жылғамен ағатын тұсында мұз қатуын күтіп отырған? Зерделей қарасақ, Өзбек ханның да, Ибн Батутаның да мұз болып қатқан Еділ өзені жылғаларын кесіп өтіп, 3 күнде қазіргі Қазақстан аумағында болған Сарай қаласына жеткенін байқаймыз [18]. Ал Жайық өзені жайлы деректер оның кей ғасырларда суы азайып, арнасы Каспий теңізіне жетпей қалғанын айғақтайды [19]. Демек, XIV ғасырда Жайық өзені суалып, Каспиге жетпей қалғандықтан Ибн Батута Еділ өзені мен Сарайшық қаласы арасында ешқандай өзенге кездеспеген.

Біз Сарай қаласы қазіргі Аққыстау ауылы маңында болған деп топшылаймыз (Астрахан мен қазіргі Аққыстау арасы салт аттыға шамамен 3 күндік жол). Өзбек хан ел астанасында қыс мезгілінде отырған, ал «Аққыстау» атауы оның ақсүйектердің қыстауы немесе хан қыстайтын мекен болғанын байқатады (қазақ атауды бекер қоймайды). Ханның жайлауға ішіп-жейтін сансыз малымен баратыны, қыстауға қайтқанда сол малын да алып қайтатыны түсінікті. Аққыстау ауылы Атырау қаласына онша алыс емес, ал Аққыстау мен Астрахан арасында қазақшасы «Қанішкен» деген Ганюшкино селосы бар. Оның дұрыс атауы «Ханішкен» дегеніміз орынды. Ол жерде Алтын орда ханы суын қолданатын құдық болғандықтан, солай аталған деп білеміз. Әрине, Ресей тарихшылары ол атауды Ганюшкин деген көпестің есімімен байланыстырады немесе қалмақтың қанын ішкен қазақтар жайлы аңыз әңгімелермен бұрмалап түсіндіруге тырысады. Аққыстау ауылы ешқандай өзені жоқ, талсыз тегіс жазық далада орналасқан (Ибн Батута суреттеген Сарай қаласының географиясына қатты ұқсайды). Ресей оқымыстылары: «Ел астанасы Сарай қаласы қазіргі Волгоград аймағында болды» дейді (Сарай қаласы тұрғындары тізіміне «христиан русские» дегенді қосқанын айттық). Осылайша олар «Алтын орда халқының бірі – орыстар, орыс халқы Волгоград аймағында ертеден болған» деген тұжырымды орнықтыруға тырысқан. Ибн Батута жазбасы Сарай қаласы мен Сарайшық қаласының арасы 10 күндік жол екенін көрсеткен. Осы себептен, он күндік қашықтыққа сай орыс ғалымдары Атырау маңындағы бір ескі қалашық орнын Сарайшық қаласы дегізді. Алайда, олар көрсеткен жерден Ибн Батута айтқан үлкен қаланың орны табылған жоқ («Су шайып кеткен» деп сылтауратады, дұрысында Алтын орданың шағын қалаларының бірі ғана).

Қорытынды: Ибн Батута да үш күн жүріп Хажтұрған (Астрахан) қаласынан ел астанасы Ақсарай (Аққыстау) қаласына жеткен. Ақсарай көлемі жағынан қазіргі Атыраумен шамалас үлкен қала болған. Онда тек жұма намазы оқылатын мешіттердің саны – 13. Ал қазіргі Ганюшкиноның орны хан су ішетін жер болғандықтан, «Ханішкен» деп аталған.

«Из Сарая мы ехали 10 дней и прибыли в город Сарайджук. Он лежит на берегу большой и быстрой реки, которая называется Улусу. На ней мост из судов, как мост Багдадский. У этого города кончилась наша езда на лошадях, везущих арбы. Для возки арб мы наняли верблюдов. Оттуда мы ехали 30 дней быстрой ездой, останавливаясь только по 2 часа: один раз поздним утром, а другой на закате солнца. Пройдя эту степь и пересекши ее, как нами сказано, мы прибыли в Харезм. За чертою Харезма — река Джейхун, одна из четырех рек, которые из рая. За Харезмом скит, построенный над могилою шейха Неджмеддина Элькубра, из великих праведников. За чертою его — могила имама премудрого Абулькасима Махмуда, сына Омара, Эззамахшари. Замахшар деревня в 4-х милях расстояния от Харезма. Когда я захотел уехать из Харезма, то я нанял верблюдов и купил двойные носилки. Мы въехали в степь, которая между Харезмом и Бухарой. Это путешествие в 18 дней по пескам, где нет ни села, ни города единого. Я простился с эмиром Кутлудумуром, который подарил мне халат. Мы ехали 4 дня и прибыли в город Кат. Кроме его, по этой дороге нет (другого) поселения» – «Париждік нұсқа».

«Отсюда поехал я в Ховарезм, через степь, простирающуюся на сорок дней пути, где весьма мало воды и травы. Тут ездят в повозках, запряженных верблюдами. Через десять дней прибыли мы в Сарайчик, лежащий на острове большой реки, именуемой Улу-су. Здесь мост в роде багдадского. После поспешной трехдневной езды отсюда, достиг я Ховарезма, обширного и многолюдного турецкого города, подвластного Султану Узбеку, именем коего управляет в нем эмир. Жители весьма ласковы к чужеземцам, набожны и щедры на подаяние в мечети. За сим городом течет Гигон, одна из четырех райских рек. Подобно Этелю, она замерзает месяцев на пять, и тогда по ней ездят и ходят. Здесь гробница шейха Наим-Оддина Великого, знаменитого святого, и ученого мужа Джар-Ахла эль-Замахшари (Замахшар местечко, в четырех днях пути от Ховарезма). Отправясь в Бухару, после семнадцати дней пути по песчаной и необитаемой степи, прибыл я в эль-Кат, а потом в Вабкану, небольшие городки. От второго до Бухары один переезд. Бухара главный город областей гигонских. Но он совершенно разорен Татарами, и я не нашел в нем ни одного ученого мужа» – «Лондондық нұсқа».

«Лондондық нұсқада» қашықтығы қырық күндік жол болатын шөл дала арқылы Сарай қаласынан Ховарезм қаласына аттанғаны жазылса, «париждік нұсқада» осы сөйлем «Сарай мен Хорезм арасы қырық күн» деген мағынада келтірілген. Алғашқысында бұл сөйлемнен «шөл даланың көлемі қырық күндік жол» екенін аңғарамыз, яғни «Сарай мен Ховарезм арасы қырық күн» емес. Ибн Батута Сарай қаласынан шығып он күнде Сарайшық қаласына келіпті, демек шөл даламен он күн жүрген. Сарайшық қаласы Ұлысу өзенінің ортасындағы аралда және оған өтуге қайық-көпірлер орнатылған деп көрсетеді.

Қазақстан мен Түркіменстан шекарасында Сарықамыс көлі бар. Ол көл ертеде Амудария өзені мен Каспий теңізін қосқан Узбой өзені бойында жатыр [20]. Узбой өзенінің саласы сақталған және оның ені кей жерлерде бірнеше шақырымға соызылғаны көрсетілген (Үз-үзік тайпасы аймағы болғандықтан, өзен «Үзбойы» деп аталып кеткен). Сол жерді зерттеуге қатысқан археолог: «Елді мекендер орнынан табылған жәдігерлердің көптігінен оларды салатын ыдыс тапшы болды» деп жазады өз естелігінде. Сарықамыс көліне Узбой өзені үлкен үш жылға болып құйған екен, Сарайшық қаласы осы жылғалар арасында орналасқан болар (Сарайшық қаласы Ұлысу өзені ортасындағы аралда орын тепкен деп жазылған). Қазіргі Аққыстаудан осы Сарықамыс көліне дейінгі қашықтық он күннен көп тәрізді. Алайда, арақашықтығы он күндік делінген Москва (Бұлғар) мен Белая горка (Бештаг) арасында өзендер мен батпақты ормандар орналасқан. Аққыстау (Сарай) мен Прохладная (Укак) арасындағы тау етегінде төбелі-қырлы дөңестер орналасқан. Ал Аққыстау мен Сарықамыс көлі арасы – тегіс жазық дала. Сондықтан Аққыстау мен Сарықамыс арасын жоғарыдағы қалалар арасындағыдай он күнде жүріп өту әбден мүмкін. Демек, Сарайшық қаласы Сарықамыс көліне құятын Узбой (Ұлысу) өзеніндегі аралда орналасқан. Археологтар Игди-кала (Егде-қала) деп атаған қала сол Сарайшық болуы ғажап емес, оны V-VI ғасырларда салынған деп шамалайды.

«Сарайшық қаласынан жедел жүріп үш күнде Ховарезм қаласына жеттік», дейді Ибн Батута. Ал «париждік нұсқада» «жедел жүріп отыз күнде жеттік» деп жазылған. «Жұмақтың төрт өзенінің бірі – Гигон» дегені – Амудария, Ховарезм қаласы осы өзен бойында деп нақтыланған. Сарықамыс көлінен шамамен төрт күндік жерде қазір Ходжели қаласы орналасқан, ол да Амудария өзені жағасында. Ходжели мен Ховарезм атауларының ескірген көне арабша жазбаларда ұқсас болып көрінуі мүмкін (арабшадағы «Ходжали» атауын «Хуарези» деп қате аударған тәрізді). Ибн әл Асир жазбасынан Хорезм қаласының ХІІІ ғасырда қазіргі Иран аумағында болғаны анық көрінеді. Сондықтан ресейлік ғалымдардың: «Хорезм қаласы – қазіргі Үргеніш аймағы» деуі орынсыз.

Ибн Батутаның «Ховарезм мен Бұхара арасы он жеті күн» дегені Ходжели мен Бұхара арасындағы қашықтыққа сәйкес келеді. «Хорезм қаласында Наим-Оддина Великийдің кесенесі бар және бұл қаладан төрт күндік Замахшар жерінде Джар-Ахла деген ғалымның кесенесі бар» деп жазады тарихшы. Қазіргі Ходжелі қаласында Аминутдин ходжаның кесенесі сақталған екен [21], Ибн Батутаның «Наимоддин кесенесі» дегені осы Аминутдин кесенесі екені анық (осының өзі Ховарезм деп жүргеніміз Ходжелі екеніне айғақ). Оның үстіне, осы Ходжелі қаласынан төрт күндік жердегі Сарықамыс көлі жағасында Зеңгі-баба кесенесі сақталған (көлемі үлкен болғандықтан, оны қорған деп таниды) [20]. Осы қорғанды араб тарихшысы көрсеткен «Ховарезмнен төрт күндік Замахшар жеріндегі Джар-Ахла кесенесі» дегеніміз орынды (арабшадағы «Зарыхамыз» атауын «Замахшар» деп қате аударған тәрізді).

Қорытынды: Ибн Батута Ақсарай (Аққыстау) қаласынан он күнде Ұлысу (Узбой) өзеніндегі аралда орналасқан Сарайшық қаласына жеткен. Сарайшықтан төрт күндік жердегі Ховарезм (Ходжели) қаласына олар жедел жүріп үш күнде жеткен. Демек, Атырау маңындағы ескі қалашық Сарайшық емес. Сарайшық қаласы қазіргі Қарақалпақстандағы Хожелі қаласынан төрт күндік жерде, бұрынғы Үзбой (Ұлысу) өзені арнасы бойында орналасқан.  Алтын орданың астанасы Ақсарай қаласы қазіргі Қазақстан аймағында, Атырау облысындағы Аққыстау ауылы маңында болған.

[10] Кодекс Куманикус – известный письменный памятник куманского языка начала XIV века (1303 г.), единственный список которого хранится в библиотеке собора Святого Марка в Венеции. «Кодекс» был написан в 1303 г. в Крыму, поэтому в языке этой книги сильно огузское влияние южно-крымского тюркского диалекта. Для передачи кыпчакского языка составители использовали латинскую графику.

[11] Аварцы – мусульмане-сунниты шафиитского толка. В горах Аварии до сих пор сохранились развалины христианских храмов и часовен.  Сарир – аварское средневековое государство в горном Дагестане, существовавшее с VI по XI вв. Правители исповедовали христианство. Столицей являлся город Хунзах, идентифицируемый с современным аулом Хунзах (в переводе с аварского «У хунов»). А нынешней Армении тогда существовал Государство Шаддадидов. В 1020-ые годы его правители заключили союз с Русами, прибывщими в Азербайжан на своих короблях, и с их помощью захватили Байлакан. В 1032 году Мстислав Тмутараканьский, совершая свой рейд по Кавказу, стал врагом для Сарира, так как эмир Дербента Мансур, который был в состоянии войны с ним, был женат на дочери Сарирского царя. Последнее упоминание о Серире относится к 1067 году. На территории Серира образовалось несколько вольных обществ, а на территории нынешнего Хунзахского района образовалось Аварское нуцальство. В родословной аварских нуцалов в исторической хронике Мухаммеда Рафи «Тарихи Дагестан» первым в длинном перечне предков хана Саратана назван Арскан. Там же: «Султаны Авара, которые из рода султанов урус … этот владыка получал доходы с зависимых владык, владений, земель и жителей всего Дагестана, от вилайата Чаркас до города Шамах».  Также писарь Имама Шамиля Хаджи али Нахибаши из с. Чох, указывал, что хунзахские правители – это пришельцы с Севера из племени «руссов».  При Суракате установился порядок престолонаследия, согласно которому на троне никто не имел право восседать, кроме его наследников по мужской и женской линии. В случае прекращения рода, престол должен был наследовать кто-то из рус, грузин или армян. Суракат стал главным врагом для Шейха Ахмада. Ахмаду удалось изгнать Сураката из Нуцальства. Сын Сураката, Байар, пытался вернуть трон, но получил отпор от Арабов. Лишь только его сын уже в пожилом возрасте вернул трон предков. благодаря Монголам. Мухаммед Рафи пишет о заключённом союзе между монголами и аварцами – «такой союз был основан на дружбе, согласии и братстве», подкреплённом к тому же и узами династических браков. По мнению современного исследователя Мурада Магомедова, правители Золотой Орды способствовали расширению границ Аварии, возложив на неё роль сборщика дани с многочисленных покорённых на Кавказе народов: «Изначально установившиеся мирные взаимоотношения между монголами и Аварией могут быть связаны и с исторической памятью монголов. Они, очевидно, имели информацию о воинственном Аварском каганате, сложившемся в IV в. на древней территории Монголии… Возможно, сознание единства прародины двух народов и определило лояльное отношение монголов к аварам, которых они могли воспринять как древних соплеменников, оказавшихся на Кавказе задолго до них… С покровительством монголов, очевидно, следует связывать и отмеченное в источниках резкое расширение границ государства и развитие хозяйственной деятельности в Аварии… Об этом можно судить и из сообщений Хамдуллы Казвини, который отмечает о довольно обширных размерах Аварии в начале XIV в. (протяжённостью якобы в один месяц пути), объединявшей равнинные и горные районы».

[12] Мурад Аджи «Без вечнего синего неба» – Не славяне стояли у власти в Киеве, в том лучше слов убеждают опять же документы. Скажем, текс договора, заключенного в 911году между киевскими князьями и Византией, начинался так: «Мы от роду Русского. Карл, Ингелот, Фарлов, Веремид, Рулав, Гуды, Рауль, Карн, Флелав, Рюар...». Так, кто представлял Русь на переговорах? Кто говорил от имени Руси? Варяги! И спорить тут не надо, пустым будет спор. Позорно согласилась россииская наука с «греческим» крещением Руси в Х веке, хотя на самом деле было католическое крещение.. «Не верите? Вот молитва Руси, ее, как реликвию, читали в Киеве в год 1 500-летнего юбилея города. «Ходай алдында бетен адэм ачык булсын...», что значит «каждый человек должен предстать перед Богом с открытой душой». В Великой степи жили тюрки, не славяне, они основали Киевскую Русь, потом Московскую. «Казахстан мог стать великим, если бы, получив независимость, вернул на географическую карту древнее имя нашей родины – Дешт-и-Кипчак, а с именем – веру предков, их мораль и память, сказал бы о нашей древней духовной культуре. Тем он напомнил бы миру о великой тюркской державе, которую растерзали за века на куски». Начиная Предчувствую недоумение: на каком языке говорила Московская Русь при Иване Грозном? Отвечаю по тюркски.. Авары были католиками, единственными на Кавказе. Повторяю, авары – что подтверждают их кладбища! – были католиками. Академик Бартольд в своих знаменитных «12 лекциях о тюрках утверждал, что у казаков тюркские происхождение. Книгу запретили, но самого его не репрессировали, почему? Мой ответ будет сугубо личным. Хотя, если не изменяет память, ученый имел в виду кыргыз-казаков. Думаю, что и русские казаки, служивщие в органах, о своем происхождении знали лучше академика Бартольда, с чем я сталкивался, когда выступал в казачей аудитории. Это от самих казаков впервые узнал, что в станицах Дона, Яйка или Терека сохранилась тюркская речь, она и есть родной язык казаков, их «тарабарщина». Сомневающимся советую почитать повесть Льва Николаевича Толстого «Казаки», где черным по белому написано, как говорили казаки между собой – по татарский. Повесть издана в середине рокового XIX века, когда казаков, как и гаучо, начали методично «выпаливать» из истории. Те же самые тайны на Украйне, где опять-таки в XIX веке народ потерял «ридна мову», «родную речь». Лищь Западная Украйна сохраниила ее, гуцулы. Правда, вней уже много славянских и латинских слов, но кумык понимает.

[13] Ибн әл Асир «Китаб әл-камил фи-т-та'рих» – татары же остались в стране кипчаков, богатой большими постбищами зимой и летом. В ней есть холодные летом и теплые зимой места, богатые пастбищами. Это – страна лесов на берегу моря. Они дошли до города Судака, города кипчаков, где их главные силы; он находится на берегу Хазарского моря и к нему пристают корабли. Это Хазарское море соединяется с заливом Констатантинополя..

[14] Олешковские пески – песчанный массив, расположенный на территории Украины в 30 км к востоку от города Херсон. Алешковские пески не представляют собой сплошной массив, они складываются из семи участков: Каховская, Казачьелагерная, Алёшкинская, Виноградовская, Чулаковская, Ивановская и Кинбурнская. Общая протяжённость территории, на которой расположены указанные арены, – до 30-40 км в направлении север-юг, и до 150 км в направлении запад-восток.

[15] Прохла́дный – город республиканского подчинения в Кабардино-Балкарии. Рельеф представляет собой относительно ровные степные земли. Прохладный вырос из казачьей станицы Прохладной, возникшей в 1765 году на Моздокской укреплённой линии.

[16] Новороссийск – важный транспортный центр. В городе расположен крупнейший порт России и Чёрного моря, включающий пассажирский, грузовые порты и нефтеналивную гавань. Город вытянулся на 25 км амфитеатром вокруг Цемесской бухты и окружен горами Северного Кавказа. В юго-восточной части города находится озеро Солёное, которое в народе называют лиманом. Оно примечательно тем, что от моря его отделяет узкая полоса Суджукской косы. В XIII в. Цемесская бухта принадлежит Золотой Орде. В XVIII веке в районе Новороссийска находилась турецкая крепость Суджук-Кале.

[17] Судак – приморский город республиканского подчинения в юго-восточном Крыму, традиционный центр производства вин и курорт. В древности город называли по-разному: византийцы – Сидагиос и Сугдея, итальянцы – Солдайя. В XIII-XIV веках город разорён и разрушен монголами, но быстро восстановлен. В 1365 году Солдая была завоёвана генуэзцами и включена в состав генуэзских владений в Крыму.

[18] Волга – река в Европейской части России. Небольшая часть дельты Волги, вне основного русла реки, находится на территории Казахстана. В Средние века известна под названием Итиль. У Казани Волга круто, почти под прямым углом, поворачивает к югу, а затем, медленно понижаясь и направляясь прямо к Прикаспийской низменности, у Самары пробивается через цепь возвышенностей. Дальше Волга подходит на весьма близкое расстояние к Дону, у которого поворачивает к юго-востоку и сохраняет это последнее направление до Астрахани и Каспийского моря, куда впадает множеством рукавов.

[19] Урал (Жайық) – река в Восточной Европе, протекает по территории России и Казахстана, впадает в Каспийское море. В 1769 г. Паллас насчитал девятнадцать рукавов, часть которых выделялась Уралом в 660 метрах выше впадения его в море; в 1821 г. было всего девять, в 1846 г. – только три: Яицкое, Золотинское и Перетаскное. К концу 50-х и началу 60-х годов XIX века до самого города Гурьева никаких рукавов с постоянным течением от Урала почти не отделялось.

[20] река Узбой – Задачей разведывательного отряда, работой которого руководил С. П. Толстов, было обследование сухого русла Узбой. Еще в 1947 г. экспедиция обследовала древние ирригационные системы Присарыкамышской дельты и произвела авиаразведку с высадкой десантов в районе Узбоя. В 1950 г. археологи уже наземной разведкой прошли часть верхнего и среднего Узбоя. И вот, в 1951 г., транскаракумский маршрут от Каспийского моря до Аму-Дарьи. Узбой, пожалуй, самое интересное из всех ныне сухих русел. Вы можете представить себе, например, Оку, Москва-реку или Клязьму совсем без воды? Трудно, не правда ли? И если добавить к этому пустынные на сотни километров песчаные берега, уходящие вдаль высокими вздыбленными барханами, то можно получить приблизительное представление об Узбое. Не звенит вода, не шумят прибрежные камыши и кустарники. Даже шум машин не может нарушить тишины. Что-то сказочное, фантастическое чувствуется во всем этом. Кажется, что лишь по какому-то волшебству, на мгновение исчезла вода и вот-вот появится снова, и рассеется этот, вызванный жарой, навязчивый мираж. Ведь так свежи, так высоки берега реки, так просторно и глубоко русло. Около двух месяцев работал отряд на Узбое. Уменьшились запасы продуктов, но освободившихся ящиков едва хватало для пакетов с находками. Среди собранных экспедицией материалов уже были сотни подобных находок, но археологи радовались каждой новой находке, подтверждавшей впечатления первых разведок. Узбой, хотя и может претендовать на звание самостоятельной реки, в конечном итоге полностью зависит от Аму-дарьинских вод. Посредником был Сарыкамыш. Итак, Сарыкамыш и Сарыкамышская дельта Аму-Дарьи. Сарыкамышская впадина - одна из крупнейших в Средней Азии. Не каждое из современных, даже самых крупных озер может похвастаться такими размерами и глубиной. С востока к Сарыкамышу подходит ветвистый букет многочисленных русел древней Присарыкамышской дельты. Сейчас на карте дельты можно найти не только древние городища, но и современные населенные пункты. Присарыкамышская дельта, Сарыкамыш, Узбой - все три эти водных бассейна были связаны воедино. Географы начали изучение Присарыкамышской дельты еще в первой половине XIX в. В советское время детальными исследованиями была установлена история формирования основных ее русел. В 1939 г. во главе с С. П. Толстовым здесь начали работу археологи. Позднеантичная крепость, открытая в 1954 г. на берегу Узбоя, в районе колодцев Верхние Игды, по меньшей мере удивила археологов. Крепость – ее назвали Игды-кала – была в 1956 г. подвергнута рекогносцировочным раскопкам и датирована концом IV-V вв. н. э. Начало XIII в. Монгольское нашествие, разрушение плотин и дамб. Вода в Аму-Дарье поднимается и, не сдерживаемая защитными дамбами, скатывается на запад по руслам Присарыкамышской дельты. В период после монгольского завоевания уровень Сарыкамыша заметно поднимается. Крепость Зенги-Баба - самый ранний из средневековых памятников Сарыкамыша. Она расположена в юго-восточной части озера. По особенностям строительной техники и по керамике время постройки Зенги-Баба можно отнести к XII - началу XIII в. Крепость Зенги-Баба была затоплена в это время, скорее всего, в конце XIV – начале XV в. Отметка, на которой стоит крепость, на 51 м выше уровня океана. Следовательно, уровень воды в Сарыкамыше поднялся по крайней мере до этой отметки, а возможно и выше. Учитывая ряд других данных, исследователи пришли к выводу, что уровень озера в этот период поднимался до отметки 52-53 м. А этого было достаточно для того, чтобы часть сарыкамышской воды вновь пошла по Узбою. На вопрос «почему?» можно было ответить, вспомнив события конца XIV в. Пять походов Тимура, и особенно последний из них, 1388 г., самый разрушительный – вот причина того, почему вновь наполнился Сарыкамыш. Интересно и то обстоятельство, что, каким бы коротким ни был этот новый сброс воды по Узбою, люди его запомнили и долго хранили в памяти. Именно к этому событию восходят долго смущавшие историков сообщения средневековых авторов о Джейхуне, впадающем в Хазарское море, и о водном пути из Хорезма в Каспий. Снова возродилась уже совсем почти забытая античная легенда об Узбое.

[21] Ходжейли – город в Каракалпакии (Узбекистан), административный центр Ходжейлинского района. О появлении Ходжейли сохранилось следующее предание: жители Ходжейли рассказывают, что лет шестьсот тому назад сюда перекочевал из Туркестана Аминутдин-Ходжа, по прозванию Алямин-Ходжа. Он решил осесть на месте нынешнего Ходжейли. В Ходжейли и поныне сохраняется весьма чтимая жителями города гробница этого святого.

Бекжан Әденұлы

Abai.kz