Бүгінгі сұқбатқа елімізге белгілі азамат, қоғам қайраткері, Қазақстан кино өнерінде әуесқой режиссер ретінде «Халық киносы» атты жаңа бағытты, жаңа жанрды жасап шыққан өнер иесі, Алматы қалалық мәслихат депутаты Еркін Рақышевты шақырдық. Онымен өткен сұхбат оқырманға қызықты болады деген ойдамыз...

– Еркін, сенің Қазақ киносына келуіңнің өзі бір эпопея. Бірақ, сен өзің мұны кездейсоқтық деп ойламайтын шығарсың? Мүмкін,  киноға келгенде сол бала арманыңды жүзеге асырған боларсың?

– Мен өзім киноға келуімді, әрине, кездейсоқтық деп бағалаймын. Алайда, дәл қазір есіме әншейінде түспейтін орыстың бір сөзі түсті, ол: «Всякая случайность является последствием определенных закономерностей», яғни, қазақшасында «Әрбір кездейсоқтық дегеніміз белгілі бір заңдылықтардың көрінісі» деген сөз. Сондықтан, менің де киноға келуімде бір заңдылықтар бар сияқты. Қазақ айтады ғой «әркімнің тағдыры маңдайында жазылады» деп. Сол айтқандай, менің де маңдайыма режиссерлік жазылған болар. Осылайша аяқ астында солай боп кеттік. Ал, бала күнімде, мына өзің айтқандай режиссер боламын‑ау деген ой өңім түгілі, түсіме де кірмепті. Шынымда айтсам, мен көп уақытқа дейін кім болатынымды білмей далбасалап, әр нәрсенің басын бір шалып жүрдім – азын‑аулақ сауда жасадық, аздап хулиган да болып көрдік... Кейін,  аяқ астынан режиссер болып кеттік қой. Оның арты саясатқа жалғасты...

– Әрине, киноларыңды, әсіресе, жастар сүйсініп көреді. Бірақ, біз де байқаймыз, кейде, киноларыңда документализм кездеседі. Ол неден?

– Иә, «халық Еркін Рақышевтың киноларын сүйсініп көреді» деген пікірмен келісемін. Көбіне көп, жұрт кез келген режиссердың киносын жылап, сезімге ерік бере бермейді. Менің осыған дейін шығарған «Жаралы сезім», «Жетімдер», зағип қыз жайлы «Айгерім», былтырғы «Бақытыңды аяла» деген фильмдерім халықтың көңілінен шығып жатыр, ризашылықтарын білдіріп жатыр. Бірақ менің киноларымда бір кемшілік бар ‑ менде басқа режиссерлар сияқты қымбат камералармен, қымбат аппаратулармен түсіруге мұмкіндік жоқ. Себебі, қолымда  ондай қаражат жоқ. Онымен қоса, мен күндігіне бір‑бір жарым мың доллар гонорар алатын кәсіби актерларды ойната алмаймын. Оған да қаражат жоқ. Осы жағынан, актерлік шеберлік пен композициялық қойылым жағынан, әрине, менің фильмдерім кемшін түсіп жатады.   Бірақ мен кино өнерін үйренген кезде ондағы кейбір нәрселерді жақсы меңгердім. Соның арқасында болар ‑ киноларым халықтың жүрегіне жетіп жатады. Ол қандай нәрселер? Кинода мынадай бір қанатты сөз бар: «кино жақсы шығу үшін, бірінші ‑ сценарий жақсы болуы керек, екінші – тағы да сценарий, үшінші – тағы да сценарий жақсы болуы керек» деген. Мен әуел бастан осы ұстанымды өзіме қатты қабылдап алып,  сценарийге көп күшімді жұмсаймын. Неге десеңіз, бұл жерде менің сценарий жазатын барлық адамдардан еш айырмашылығым жоқ. Менде өзгелерден камералар мен жабдықтардың сапасында айырмашылық бар шығар. Алайда, сценарийде сонау Голливудтың, Жапония не Кореяның, не Индия Боливудының сценаристерімен терезем тең. Мысалы, олар қандай жағдайда отырса, мен де сол жағдайдамын ‑ оларда бар бас, қол, көз менде де бар, оларда бар компьютер менде де бар дегендей... Сондықтан мен бар энергиямды сценарийге жұмсаймын. Мысалы, "Жаралы сезім» фильмінің халық көңілінен шыққан себебі – сценарийдің жақсы болғанынан. Иә, ол кездері актерларым жақсы, шебер ойнап шыға алмады.  Оны актерлардың өздері де жақсы біледі ‑ өйткені, көбінің тәжірибесі аз, тіптен, көпшілігі менің фильмімде бірінші рет ойнаған, киноға алғаш түскендер болатын. Бірақ, фильмде сценарийдің күштілігі арқасында тәжірибесіз актерлардың кем‑кетігі екінші планға шығып кетті. Міне, сондықтан мен мұны «бұл менің кинодағы негізгі көзірім» деп сеніммен айта аламын. Осының арқасында бірқатар жетістіктерге жетіп жатырмыз ғой...

– Еркін, адамды нәзік психологиялық күйге түсіру үшін режиссерге адам жан‑дүниесін философиялық тұрғыда меңгеруі керек. Осы саған қайдан келіп жатыр?

– Иә, менің киномда халық жылап жатады, күліп жатады... Әйтеуір, халықтың көңілінен шығып жатады. Бұл жылату қайдан келді? Мен кино түсіргенде жәй түсіре салғам жоқ қой.Иә, оқымаған режиссермін, дипломым жоқ. Режиссураны да, ешқандай жоғарғы оқу орнын бітірмедік. Бірақ мен киноноы қалай түсіру жайлы көптеген кітапатар оқыдым ғой. Бір ретте, осыдан оншақты жыл бұрын Жүргенов атындағы академиясында кездескенде осындай он шақты кітаптың атын айттым. Сонда сұрадым, осыларды оқығандарың бар ма деп. Міне, қызық ‑ біреуі де оқымаған. Сондықтан мен ол студенттерден өз білімімді жоғары санаймын. Сол кітаптар ішінде Хитчкок деген бір режиссер туралы жазған. Ол триллер, небір күрделі психологиялық драмаларды түсірудің майталман шебері. Психологиялық драма дегеніміз кинодағы өте қиын жанр. Ол дегеніміз адам психикасына әсер ету, сезімін бағындыру, қорқыту және т.т. Адамды жәйден жай қорқыта алмайсың. Кинода ол қайда отырғанын, не болып жатқанын көріп, біліп отыр ғой... Міне, мен адам сезіміне әсер ету техникасын содан үйрендім. Бірақ, мен оның жолынан басқа жол таңдадым. Ол қорқытатын болса, мен қорқытпаймын. Оныкі өте күрделі психологиялық драма болса, мен адамның сезіміне әсер ету жағына көңіл бөлемін. Оның құпиясы неде десек, онда бірнеше факторлар әсер етеді: біріншісі, киноның оқиғасы мен желісі. Екінші, әлгі «жылайтын жерде» болатын оқиға шиеленісі. Үшінші, сол сәттегі актерлардың сөздері көрерменге әсер етуі керек, төртінші, көрерменге актерлардың ойыны әсер етуі керек, ол көрерменді соған сендіретіндей болуы керек, бесінші, музыка, ол сол деңгейінде болуы керек екен. Оған өте мықты аудио техникасын қолданылады. Міне, осы факторлар бір сәтте, бір жерге жиналғанда, ол көрерменді, көше тілімен айтқанда, «сындырады». Өзім де шет ел киноларын көргенде, әсіресе, америкалық киноны бақылап отырам. Онда кей кезде адамды жылататын сюжетте одан аттап кетеді. Одан әрі оны қайталау мүмкін емес. Осындай шиеленісті сәтте актер шын жылауы керек. Ал америкалық актерлар жыламайды... Сонымен әлгі психологиялық тоғысу шыңы байқалмай қалады... Мысалы, өткен жылы Әйгерім атты зағип қыз жайлы Қытайда кино түсірдім. Сонда өз сценасын ойнап біткен қытай актері бізге қарап тұрады. Мен қызды түсіріп жатырмын. Оқиға шыңына жеткенде өзімен өзі тұрған қытайлық актер да жылап тұрыпты...

Ал, біздің көп кинолар осы бес факторға назар аудармайды. Сондықтан ол кинолар сезімге, адам эмоциясына көп әсер етпейді. Мен осының бәрін өз бетіммен оқыдым. Сондықтан мені «оқымаған» деп айта беру шындыққа сай келе бермейтін сияқты... Әрине, мен өз киноларымның кемшілікті жағын білемін, әсіресе, дыбыстау жағында... Оны менен артық ешкім білмейтін де шығар...

– Жұрт сенің әкім‑қараларға қарата «Әкеңді танытып жіберемін» дейтін сөздеріңді жақсы біледі.  Көпшілік соған риза болады.  Не үшін олай дейсің? Бұл да «кино» емес пе?

– Мәселе былай ғой, біз халықтың алдында жүрген адамдар болған соң ба, адамдар өз шағымдарымен көп келеді, көмек сұрайды. Мысалы, Қаңтар оқиғасы кезінде біраз апалар келді. Айтқандары – балалары, бауырлары жарақаттанып ауруханаға түскен. Олардың бәрін 8-қаңтарда апарып түрмеге қамайды. Содан бір апта бойы оларға ешқандай медициналық жәрдем жасалмайды. Ұрып соғады, кейбірі оғымен жатыр. Сосын мен ашық эфирден министрге: «Ей, Тұрғымбаев, мына бассыздықты тоқтат. Осыдан, егер осы ауыр жаралыларды ауруханаларға жібермесең, өзіңді отырғызамын сол түрмеге» деп қатты айтуға тура келді. Әрине, менде ондай құзыр жоқ қой. Дегенмен, қалай болғанда да, біз бұл мәселені аяқсыз қалдырмаушы едік, митингілерге де шығатын едік. Сөйтіп, менің кешке айтқан сөзім жоғарының құлағына жетіп, жаралылар ертеңіне қайтадан ауруханаларға қайтарылды. Олардың барлығын іріңдеген науқасты емдейтін бөлімге жібереді. Дәрігерлер «егер мыналар тағы бір‑екі күн кешіккенде, ірің қанға шауып, гангренаға айналатын екен» деп мойындады. Егер мен сол уақытта осылай қатты‑қатты айтпасам, олардың тағдыры не болар еді? Одан әрі мен оларды түрмеге апаруға заңды рұқсат берген прокурорлар мен судьяға да солай айтқам «Ертең сотқа тартыласыңдар» деп.

Тағы бір мысал: өткенде Батыс Қазақстан облысы әкімі «жүз мың гектар шаруашылық жерді қытайлықтарға жалға беруге болады» деген сыңайда айтты деген хабар тарады. Сонда мен әкімге ашық айттым: «Ей, әкеңнен қалған жер бар ма сенде! Бұл қазақтың жері, қазақтың жерін кез келген қытай келіп ала берсе – не қалады?» деп қатты айтуға тура келді. Мен оны мәймөңкелетіп айтсам, мәселе со күйінде қалатын ба еді... Қатты айтылған соң ғана, олар ойлана бастады «мұның арты не болар екен» деп. Жер туралы қатты сөз айтылған соң, ертесіне прокуратурадан және әкім орынбасары хабарласып, «Мәселені қолға алдық, ешқандай жер шетелдіктерге берілмейді» деп айтты. Одан өзге Ауылшаруашылығы министрі Жер комитетінің басшысы Мұрат Теміржанов телефон шалып, «Ереке, өзім қадағалауға аламын. Ешқандай жер берілмейтінін халыққа өзім жеткіземін» деді. Со кезде мен болсын, басқа болсын  қазақбайшылыққа салынып, «Еее, бір мәнісі болар» деп үндемей отырсақ не болар еді? Беріп жіберуі де мүмкін ғой. Онсыз да біз осыдан екі‑үш жылдан астам уақытта жер үшін алыстық. Нәтижесінде «Жер сатылмайды, берілмейді» деп президентке қол қойдырып алдық емес пе? Бірақ, әлі де бір оңбағандар табыла кетеді әйтеуір... Олар қазір де өйтіп‑бүйтіп бір сылтау тауып алып, жерден пайда таппақшы. Мен әлі де айта берем: «Бір жерде Қытай жер алып жатыр дегенді естісеңдер, маған хабарласыңдар, мен ол қай жерде болмасын, тіптен, жердің түбінде болсын өзім барам, құжатын көріп оларға «мә саған жер» деймін! (қолымен көрсетті). Мен – бүкіл қазақ жерінің қарауылымын!».

Осындай жағдай ковид басталған кезде де болды. Олар әуелі халықты протоколдармен емедей бастады. Елімізде №11 протоколмен емдеу басталғасын, шет елден дәрілер алдырады. Бірақ, соның ішінде екі дәрі дұрыс болмаған соң, №12 протоколды екі аптадан соң ауыстырады. Оған дейін қаншама адам кетіп қалды. Одан соң, сол кезде ауырғандарға 42 мың теңге көмек берілмекші болды. Әуелі ол тек мемлекеттік қызметкерлерге  берілетін болды. Сосын шу шығарып, со кездегі президент әкімшілігі басшысы Д.Абаевқа «Айдағандарың екі ешкі, ысқырықтарың жер жарады. Сендердің мыналарың қараңғыда, жолсыз жермен келе жатқан, рулі жоқ машина сияқты. Оның екі шопыры бар, бірі – газды басады, бірі – тормозды басады» деп айтуға тура келді. Артынан президент «көмек бәріне берілсін» деген жарлыққа қол қойды. Сөйтіп ол көмек төрт жарым миллион адамға берілді. Бұл да болса халыққа демеу болды ғой...

– Кино түсірудегі ең басты мақсаттарың қалай туындайды? Киноны ізгілікке пайдалансаң – ізгі болады, басқа мақсатта – зиян болады. Ондай ішкі цензура сенде  бар ма?

– Енді, жаңа айттым ғой, маңыздысы – сценарий деп. Сценарий жазудың алдында, «нені жазам» деген сұрақ туады. Бұл үшін идея керек. Ол бәрінен маңызды. Идея іздеу барысында мен «еңкейген қарттан бастап, еңбектеген балаға» дейін қызықты идея табуға тырысамын. Мысалы, қазіргі киноларда «хайп» үшін небір ұятты сценалар пайда болды. Сөйтіп, бір киноны бір үйде әкесі мен балалары, анасы мен балалары және т.т. бірге отырып көре алмайтын жағдайға жеттік. Ал мен, керісінше, бір отбасыдағы бар жанды біріктіріп, бәрін экран алдына бірге отырғызып, бірге тамашалатсам деймін... Бірақ, оған де «кедергі» бар екен. Өткенде бір қалжыңбас әке маған звондады: «Сенің киноңды баламмен бірге көре алмайтын болдым. Бір жерінде жылап жіберсем, қасымдағы ұл‑қыздан ұят‑дағы» дейді...  Бұл, енді, әзіл ғой.

Одан өзге, мендегі идеяда «киноның халыққа бір пайдасы тисе» деген талап басым. Мысалы, менің «Жетімдер» атты кином шыққан соң, талай әншілер мен әртістер, танымал азаматтар жетімдер үйін жағалап кетті. Әйтеуір қолдағы бар көмектерін көрсетіп жатты. Сөйтіп, жетімдерге деген қоғамдағы көзқарас өзгерді.  Сосын мен «Айгерім» фильмін түсірдім. Оны зағиптар үйінде түсіруге тура келді. Сонда зағип жандар былай дейді: «Бізде өкіметтің Қарттар үйніе, Жетімдер үйіне деген көзқарасы жақсы. Ал, енді, мына біз сияқты Зағиптар қауымына ондай көзқарас қалыптаспаған. Шындыққа келсек, біздің де өміріміз өте ауыр. Сондықтан осы бір зағип қыздың тағдыры туралы кино түсіргеніңізге біз қатты қуанамыз" деген болатын. Енді, осыдан кейін зағиптарға деген қайырымды қоғамдық пікір қалыптаса бастаса – біздің мақсаттың орындалғаны да.

Сондықтан мен киноларымда қоғамда қордаланып қалған мәселелердің шешімін табатындай идеяларды алға шығарамын. Жапондар айтқан екен, оны Әл Фараби бабамыз да айтқан екен: «Мемлекет дамып, өркендеуі үшін халқы мейірімді болуы керек» деп. Мына экономика және басқасы содан кейін. Жапондарда осындай: халқы мейірімді болуы керек, олар бір‑біріне көмектесуі керек, одан кейін халық  баюуы керек, сонда ғана мемлекет бай болады деген ұстаным сақталған. Ал бізде жеке адамдар ғана баюы керек. Мен осыны «Бақытыңды аяла» деген киномда көрсетуге тырыстым. Алайда оны біздің кинотеатрлар көрсетуден бас тартты. Қазір оны жұрт Ютуб каналдардан ғана көріп жүр... Сондағы бас кейіпкер ғашық жігіттің қызға айтқан соңғы эпизодтағы сөзі мынау: «Менің саған және барлық адамдарға жасаған жақсылықтарым үшін, маған Алланың берген сыйы – мына сенсің!» деген сөзі талай адамды тебірентті...

– Қазіргі қоғамда «мемлекеттік даму» туралы бәрімізге ортақ идея үстемдігі бар ма? Мен бұл сұрақты Алматы қалалық мәслихаты депутаты Еркін Рақышев мырзаға қойып отырмын?

– Мынадай бір ситуацияны еске алайық. Жігітке екі қыз ғашық болуы мүмкін. Бір кездері, жігітке екі қыздың таңдауы туар кез туады. Со кезде біреуіне бақыт, екіншісіне қасірет силауы мүмкін. Сондай ситуацияны мен бір фильміме арқау етіп алдым. Оның таңдауының бір жағында Отаны тұрады, екінші жағында жақындары тұрады. Осы қайшылықты шешу оңай емес. Адам ең биігінде Отанын таңдайды. Алаш қайраткерлерінің өмірі осыған дәлел. Олардың жұбайлары, балалары қаншама қасіретке тап болды... Бірақ олар Отан үшін мерт болды. Сондықтан, «Отан оттан ыстық» деген сөз осы ма деймін.

Иә, қазіргі кезде жақсы реформалар жүріп жатыр. Бірақ, ең бастысы, әділеттілікті орнату үшін, шет елден ұрланған ақшаларды қайтару керек. Қайтарғанда да, олардан «өз еркімен» емес, заңды жолымен оларды капиталдан ажырату керек.

Қазір Үкімет билігі басына құқық саласының өкілі келді. Халық оны қуана қарсы алуда. Алайда, өмірде әлі де өзгерістер жоқ. Қымбатышылық тоқтар емес, халық кредиттен көз аша алмауда, Сондықтан, мен Үкіметте мінезді адамдар келсе деген үміттемін. Билікке батылдық мен қауһарлы шешім шығаратындай мінез керек. Билік халыққа қарай бұрылуы керек.

– Депутат демекші, өзіңе белгілі осыдан біраз жыл бұрын әйгілі Украина сатирик актеры В.Зеленский әзілдеп жүріп ақ президенттікке өтіп кетті. Өткенде өзің сайлауға түсерде одан үлгі алған жоқсың ба?

– Ол сайлау алдында жақсы бір кино түсірген. Сол оған сайлауда қатты көмектесті. Президент болып кетті. Мүмкін, маған да сондай кино түсіру керек шығар, президент болу үшін. Бірақ мен президент болмай‑ақ қояйын. Болсам, сірә, диктатор президент болатын шығармын. Себебі, мен ақша ұрлағандардың бәрін түрмеге отырғызып қоямын. Соңғы тиынын қайтармайынша зынданға саламын. Қазір бізде охранниктер көп. Ол кезде шет елде тыққан байлықты іздеушілер көп болады. Ал, ол жақтан көп қарыз алғанды сол жақтың шахталарына жұмысқа жіберемін. Осындай президент керек пе? (Күлді)

– Ереке, онда президент болмай‑ақ қойғаның жөн‑ау деймін. Менің түсінігімде, президент сәл салқынқанды, сабырлы болуы керек сияқты. Ал саған кинода, депутаттық қызметте жақсы жетістіктер тілейміз.

Сұхбаттасқан Әбдірашит Бәкірұлы

Abai.kz