Гүлжауһар Кәкенқызы Көкебаева, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті жалпы тарих кафедрасының профессоры, тарих ғылымдарының докторы

– Қазақстанда әскери тұтқындары мәселесіне ерекше көңіл бөліп, бөлек тақырып ретінде алғаш қарастырған өзіңіз. Әскери тұтқындар туралы қорғаған докторлық диссертацияның жаңалығы неде? Қандай тың мәліметтер таптыңыз?
– Ғылыми жұмыстың құндылығы – жаңа деректерге сүйенгендігінде. Зерттеу кезінде сегіз мұрағаттың (архив) материалдарын қолдандым. Оның бесеуі – шетелдік мұрағат болса, үшеуі – Қазақстандікі. Германияға арнайы барып, төрт мұрағатпен жұмыс жасауға мүмкіндік туды. Олар: әскери мұрағат, Германия сыртқы істер министрлігінің саяси мұрағаты, федералдық мұрағат, бұрынғы Герман Республикасының Қауіпсіздік министрлігінің мұрағаты мен Венгрия астанасы Будапешттегі Ашық қоғам институтының мұрағаты. Сонымен қатар, Ақмола облыстық мұрағатын, Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты мен Қазақстанның орталық мұрағатының құжаттарын пайдаландым.
Кеңес Одағының әскери тұтқындарға деген көзғарасы айыптаушылық тұрғыда болды. Соны құжаттармен дәлелдедім.

Гүлжауһар Кәкенқызы Көкебаева, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті жалпы тарих кафедрасының профессоры, тарих ғылымдарының докторы

– Қазақстанда әскери тұтқындары мәселесіне ерекше көңіл бөліп, бөлек тақырып ретінде алғаш қарастырған өзіңіз. Әскери тұтқындар туралы қорғаған докторлық диссертацияның жаңалығы неде? Қандай тың мәліметтер таптыңыз?
– Ғылыми жұмыстың құндылығы – жаңа деректерге сүйенгендігінде. Зерттеу кезінде сегіз мұрағаттың (архив) материалдарын қолдандым. Оның бесеуі – шетелдік мұрағат болса, үшеуі – Қазақстандікі. Германияға арнайы барып, төрт мұрағатпен жұмыс жасауға мүмкіндік туды. Олар: әскери мұрағат, Германия сыртқы істер министрлігінің саяси мұрағаты, федералдық мұрағат, бұрынғы Герман Республикасының Қауіпсіздік министрлігінің мұрағаты мен Венгрия астанасы Будапешттегі Ашық қоғам институтының мұрағаты. Сонымен қатар, Ақмола облыстық мұрағатын, Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты мен Қазақстанның орталық мұрағатының құжаттарын пайдаландым.
Кеңес Одағының әскери тұтқындарға деген көзғарасы айыптаушылық тұрғыда болды. Соны құжаттармен дәлелдедім.
Бұрынғы орыс тарихшыларының еңбектерінде кезікпейтін бір деректі таптым. Ол – 1941 жылы соғыс басталған кезде Кеңес Одағына жасалған ұсыныстар. Өзіміздің одақтасымыз АҚШ-қа дейін Женева конвенциясына қосылу керектігін айтқан. Тіпті, 1942 жылы Молотов Вашингтонға барғанда АҚШ президенті Рузвельттің өзі одан одақтық келісім жасауды сұрайды. «Кеңес тұтқындарының жағдайы өте нашар. Оларға көмектесу үшін Кеңес Одағы Женева келісіміне қосылуы керек», – дейді ол. Байқап отырғаныңыздай, әскери тұтқындардың жағдайын Кеңес үкіметінен гөрі одақтасымыз көбірек ойлаған. Ғылыми жұмыста ештеңені бұрмаламай, ашық, сол күйінде жеткіздім деп ойлаймын.
– Демек, өкімет өз әскерін өзі қасқырдың апанына апарып салды ғой. Кеңес үкіметінің тұтқындарға мұншалықты сенбестікпен қарауы неліктен?
– Кеңес үкіметі билік басына алғаш келген сәтте тұтқынға деген көзқарасы түзу болатын. 1917 жылдары Ресейде Бірінші дүниежүзілік соғысының тұтқындары болды. Үкімет 1907 жылы 47 мемлекет қол қойған Тұтқындарды ұстау туралы конвенцияны жоққа шығармады. Сол келісімшартқа сәйкес тұтқындарды лагерьде ұстап, кейіннен Германияға қайтарды. Алайда азамат соғысы кезінде ақ террор, қызыл террор болып, бір елдің екіге бөлініп, аяусыз соғысуы Кеңес үкіметінің көзқарасын өзгертіп жіберді. Ол бұрын әлеуметтік теңдікті алдыңғы орынға шығарып келсе, енді бірінші орынға идеологияны қойды. Яғни, «кім біздің идеологиямызды қабылдамайды, сол бізге – жау!» – деді. Сөйтіп, патша үкіметі кезінде жасалған келісімдердің барлығы жоққа шығарылды. Мұның ішінде – Гаага келісімшарты да бар еді. 1923 жылы конвенция қабылданған кезде үкімет түкке тұрмайтын сылтауларды айтып, келісімнен бас тартты.
– Ол қандай сылтаулар еді?
– Конвенцияның 9-бабында «әр ұлттың, әр нәсілдің өкілдерін мүмкіндігінше бір лагерьде ұстау керектігі» жазылған. Меніңше, бұл – дұрыс нәрсе. Біріншіден, тұтқындар бір-бірінің тілін түсінбеуі мүмкін. Екіншіден, онсыз да айдауда жүрген адамға бұл қатты әсер етеді. Бірақ Кеңес үкіметі «бұл нәсілшілдікті уағыздайды», – деп түйді. Кеңес үкіметінің мойындамауының басты себебі, идеологияда жатыр. «Кеңес солдаты – коммунист. Ал, коммунист неміске берілмеу керек. Оның тұтқынға түсуге қақысы жоқ», – деді. Тіпті, солдатты «Неге сен өзіңді-өзің атып тастамадың?» – деп те қинады. Өйткені, үкімет адамның өмірін құнды деп санамады. Тоталитарлық қоғамда адам – үлкен мемлекеттік аппараттың бір тетігі ғана. Тетік бүлініп қалса, лақтырып тастайды да, басқасын салады. Яғни, адам – ешкім емес. Оның ешқандай рөлі жоқ. Өмірді адам жасамайды, ол тек қызмет етеді. Үкімет оған «біздің идеологиямызға қалай қызмет етеді?» деген тұрғыда қарады. Сондықтан да кісі өмірінің құны болмады. Бостандықтағы адамға деген көзқарас осылай болғанда, тұтқындарға деген көзқарас одан бетер еді.
– Неліктен осы тұтқындар мәселесін таңдап алдыңыз? Жалпы, зерттеу жұмыстары қанша уақытқа созылды?
– Мәскеуде аспирантурада оқып жүргенімде тұтқындар мәселесі туралы естіген едім. Ол кезде тұтқындардың лагерьлерден қашып, Европадағы Қарсылас қозғалысына қатысқандығы туралы ғана білетінбіз. Кейіннен кітапханалардың арнаулы қорын қарауға, неміс тарихшылары еңбектерін оқуға мүмкіндік алған кезде тұтқындар мәселесі біздің білетінімізден әлдеқайда тереңірек екенін байқадым. Оның ар жағында тұтқындардың тек қана фашистерден көрген қиянаты ғана емес, өз елінен тартқан азабы мен Кеңес Одағының үлкен саясаты жатыр екен. Осы тақырыпқа қызығушылығым осылай басталды. Кандидаттық диссертациям – Кеңестермен қатынас мәселесін зерттеуде де, бірталай ақтаңдақтар ашылған болатын. Тақырыптың ауыр екенін түсіндім. Өйткені, Кеңес мұрағаттары әлі де болса, жабық. Оған қоса, ол – біздің емес, Мәскеудің, Ресейдің мұрағаты. Барлық деректерді бере ме, бермей ме, бұл да белгісіз. Ал, шетелде 30 жылдық мерзім принципі сақталады. Егер отыз жыл өткен болса, құжаттарды қарай аласыз. Ал, соғыстан бері 30 жыл емес, 60 жыл өтіп кетті ғой. Сондықтан мен Германияда барлық құжатты кедергісіз алдым. Сөйтіп, тек Кеңес үкіметінің деректеріне сүйеніп қоймай, жан-жақты мәліметтерді келтіре отырып, пікір айтуға мүмкіндігім болды.
– Тұтқындарға қатысты пікір-леріңіз Ресей тарихшыларының көзқарасына жанаса бермейтінін айтып отырсыз. Алғашында пікірлеріңіз бір ме еді, әлде әуел бастан басқаша болды ма?
– Әрине, бастапқыда пікіріміз бірдей болды. Өйткені, барлығымыз Кеңес тарихы ғылымын оқып өстік. Менің пікірім Германия мұрағаттарын ақтарған кезде өзгерді. Бұған Польшаның мұрағаттары да әсер етті. Польшада 21 мың поляк әскері атылған Катон мәселесін зерттедім. Лагерьлерде 270-бұйрықты оқып, «Сендердің отандарыңа керектерің жоқ. Елге барсаңдар, сатқын атанасыңдар», – деп тұтқындарды қинаған. Осыларды талдай келе, өзіндік пікір туды. Әрине, орыс тарихшыларының мықтылығында сөз жоқ. Олар көп нәрсені ашып жатыр. Мысалы, Канасов, Всиволосовтар әскери тұтқындарға қатысты өте жақсы пікір айтып келеді. Бірақ Ресейдің өзін Кеңес Одағының мұрагері сезінетінін ұмытпаған жөн. Бәлкім, мемлекеттік идеологияға мұндай ақиқатты ашудың керегі жоқ шығар. Кейбір пікірлеріміздің қабыспайтыны осыдан.
– Ақтау қаласына, Ұлы Отан соғысының тұтқыны С.Ғабдуллиннің өмірінен сыр шертетін «Қилы тағдыр» кітабының тұсаукесеріне арнайы келіп қатысқан едіңіз. Еңбектің таныстырылымына республикамызға белгілі басқа да азаматтар қатысты. Бұл еңбектің құндылығы неде?
– Біз соғысты, ең алдымен, экономикалық, саяси, дипломатиялық жағынан, мемлекеттік, халықаралық көзқараспен қараймыз. Соның ар жағында жеке адамның тағдыры қалып қояды. Соғыстағы жеңіс те, қиындық та жеке адамның іс-әрекетінің нәтижесі емес пе? Бұл кітаптың ерекшелігі – жеке адамның бейнесін көрсететіндігінде. Миллиондаған тұтқындардың ішінде қашып шығып, құтылғаны бар, қалып қойғаны бар. Кейбірін кеңес әскерлері, ағылшын-американ жауынгерлері құтқарды. Олардың әр қайсысының тағдыры әр түрлі. Бірақ соның ішінде типтік, барлығына белгілі өмір стандартынан шықпайтын адамдар болады. Ал, С.Ғабдуллиннің өмірі – сондай таптаурын стандартқа сыймайтын өмір. Кітап оның осы ерекшелігін көрсете білді.
– С.Ғабдуллиннен басқа, сол азапты күндердің тірі куәгерлерімен сөйлесудің сәті түсті ме?
– Ақтөбелік Ханзада Жауынбаевпен кездесіп, ол кісі туралы Алматыда деректі фильм түсіруге мұрындық болдым. Оның өмірі Сейілхан Ғабдуллиннің өміріне өте ұқсайды. 17 жасында соғысқа аттанып, тұтқынға түсіп, Германияда лагерьде болған. Кейіннен Италияда жұмыс жасап жүрген кезінде қашудың сәті түседі. Бірнеше күн бойы 11 адам ормандарды паналап жүріп аман қалады. Елге келген соң, туған ауылында қалдырмай, солтүстікке ағаш өңдеуге жібереді. Жазалаудың екінші толқыны басталғанда он жылға сотталып, 1956 жылы ғана ақталып келген.
– Ғылыми жұмысыңызды сәтті қорғап шықтыңыз. Тұтқындар туралы әлі қаншама ақиқат бар. Бұл тақырыпты докторлық диссертация көлемінде ғана қалдырасыз ба?
– Бұйырса, осы диссертацияның негізінде монографиям жарыққа шықпақ. Тағы екі монография жазу үстіндемін. Бірі – Түркістан легионына қатысты, екіншісі – Кеңес Одағы мен Германияның арасындағы қатынас туралы. Мұнда ақтаңдақтар өте көп.
– Түркістан легионерлері туралы да монография жазып жатқаныңызды айтып өттіңіз. Қандай тың деректер таптыңыз?
– Бұл – алда істелетін жұмыс. Сондықтан мен алдағы жұмыстың жоспары туралы айта бермеймін. Германияның әскери мұрағатынан Түркістан легионына қатысты 400 беттей материал алып келдім. Қазір құжаттарды зерттеп жатырмын. Бүгін пікірім былай болғанымен, ертең өзгеруі мүмкін. Неміс тарихшыларынан үйренетін өте жақсы дәстүр бар. Олар соғысты айтса да, біреудің атын атап, түсін түстеп, атына нұқсан келтіріп, бетіне шіркеу түсірмейді. Ұрпақтарына қиянат жасамайды. Олар құбылысты құбылыс деп қарайды. Меніңше, біз Түркістан легионын ғылыми зерттеу ретінде ғана жүргізуіміз керек. Бір адамды атап, айыптауға болмайды. Тарихты өшіре алмайсыз. Дегенмен, бірақ кім дұрыс, кім бұрыс дегенді ғылыми тұрғыдан ғана қарау қажет. Ал, моральдық тұрғыдан мұндай сұрақты қоюға да қақымыз жоқ. Себебі, сол кезеңнің қиындығын басынан олар өткерді, ал, біз болған жоқпыз.
– Ертең Одақ елдері Ұлы Жеңіске 64 жыл толуын атап өткелі отыр. Соңғы кезде бұл соғысты – Отан соғысы деп атамау керектігі туралы пікірлер құлағымызға жиі шалынады. Сіздіңше, қалай аталуы тиіс?
– Қаншама қазақ, бүкіл Кеңес одағы «Отан үшін!» деп соғысты. Бірақ поляктар да, француздар да отан үшін соғысты. Ағылшындар да, яғни бүкіл Европадағы Германияға қарсы соғысқандардың барлығы өз Отаны үшін соғысты. Алайда олар бұл соғысты Екінші дүниежүзілік соғыс деп атайды. Ал, «Ұлы Отан соғысы» деген – моральдық атау. Біз бұл атаудан бас тартпаймыз. Өйткені, соғыста қасық қаны қалғанша күрескен солдаттар әлі тірі, өмірден озғанының ұрпағы бар. Біз – оларға қарыздармыз. Олар өмір бойы «біз Отан үшін соғыстық» деп сеніп келді. Сондықтан бұл сенімді аяққа таптауға болмайды. Бірақ «Ұлы Отан соғысы» деген атау тек моральдық термин ретінде қала береді. Ал, ғылыми атауы – Екінші дүниежүзілік соғыс.
– Әңгімеңізге рахмет!

Камшат ӘБДІРАЙЫМ
«Үш қиян» газеті 8 мамыр 2009 жыл 
http://ushkiyan.kz/