Осыдан дәл 20 жыл бұрын, 2004 жылдың 10 қыркүйегiнде «Ақ жол» партиясының сол кездегі белсенді мүшесі, оралман бауырымыз Рахым Айыпұлы маған телефон шалып, 12 қыркүйекте сағат кешкі 5-те Райымбек даңғылы мен Розыбакиев көшесінің қиылысындағы «Жібек жолы» кафесінде «Ақ жол» партиясының тең төрағалары оралман зиялылармен кездесу өткізетінін хабарлады. Кездесуге менің де қатысуымды өтінді. Сонымен не керек, белгіленген уақытта Р.Айыпұлы айтқан «Жібек жолы» кафесіне бардым.

Аталған кафеге Алматыдағы оралман зиялылары мен кәсіпкерлерінен елу шақты адам жиналыпты. ҚР Ақпарат, мәдениет және қоғамдық келiсiм министрi, «Ақ жол» демократиялық партиясының тең төрағасы Алтынбек Сәрсенбайұлы (Алтекең билiк тарапына белгiлi бiр шарт қоя отырып, қайта министр болған кез), серiктерi Төлеген Жүкеев, Сейдахмет Құттықадам және көмекшiсi Айдос Сарыммен бірге келді (кешігіңкіреп Қарлығаш Жақиянова да осыннан табылды). Аман-есендіктен кейін, Алтекең өзі сөз бастап, келген мақсаттарын айтып, оралман зиялылармен еркін пікір алысқан еді. Қанша дегенмен журналист емеспіз бе, сол күнгі болған әңгімелердің бәрін жазып алған едім. Бірақ, өкінішке орай Алтекеңнің тірі кезінде бұл матриалды баспасөзде жариялауға мүмкіншілік болмады. Алтынбек Сәрсенбайұлын қанды қол жауыздардың оғынан мерт болады деп кім ойлаған?! Араға екі жыл салып Алтекеңнің оралман бауырларымен бөліскен сондағы әңгімесін «Қазақ  ұлтына сырттан келер үлкен көмек бар, ол – оралмандар» деген еді Алтынбек Сәрсенбайұлы» деген тақырыппен «Жас Алаш» газетіне (№2 (15146) 11 қаңтар, 2007 ж.) беріп, оқырман назарына ұсынған едім.

Алтекең мемлекетшіл, халықшыл болды және өз ұлтын жанындай сүйді. Сонысын қызғанған, көре алмаған «қорқаулар» Алтекеңді мерт етті.

12 қыркүйек А.Сәрсенбайұлының туған күні. Тірі жүргенде  биыл 62 жасқа толар еді. Осыған байланысты сіздердің назарларыңызға бұл мақаланы ұсынып отырмын. «Оралмандар – оңбағандар» деп байбалам салып жүрген қайсы бір ағайындарға берер жауап та осы болар, және билікке де жақсы ой салар деген ойдамын.

Жатқан жеріңіз жайлы, топырағыңыз торқа болсын, асыл Алтеке!

Құрметпен Әлімжан Әшімұлы.

– Құрметтi бауырлар, сiздер менi сырттай бiлесiздер. «Ақ жол» партиясы сiздермен кездесудi маған өткiзсiн деп тапсырды. Сiрә, соған қарағанда менiң оралмандарға күйеубала екенiмдi ескерген болса керек (ду күлдi). Өйткенi менiң әйелiм – Ресейдiң қазағы, – деп сөздi Алтекең әзiлмен бастаған болатын. Ол одан әрi былай дедi:

– Ал ендi әңгiменiң негiзгi тақырыбына көшсек. Бұл тек сайлау (Парламент сайлауын айтады – ред.) алдындағы кездесуiмiз емес. Себебi, сайлау 19-ы күнi болады. Содан кейiн өтедi, кетедi. Ары қарай да үлкен өмiр бар. Ал үлкен өмiрдiң бiздi күтiп отырған «ұлтымызға, халқымызға беретiн несi бар?» деген үлкен тақырып барлығымызды ойландырады. Сол сан мыңдаған сұрақтардың iшiндегi өзектiсi де, үлкенi де – қазақ ұлтының потенциалын қайта қалпына келтiру мәселесi. Бұл – өте үлкен мәселе. Себебi, империя тұсында, 1931–33 жылдардағы ашаршылықты былай қойғанда, 1937-38-дегi қуғын-сүргiндi былай қой­ғанда, соғыста жоғалған азаматтарды былай қойғанда, 1950 жылдардағы қиындықтарды былай қойғанда, «бейбiт, жақсы» деген Брежневтiң заманында да қазақ ұлтының потенциалы күн санап кемiп бара жатты. Себебi, «бiртұтас Кеңес халқын қалыптастырамыз» деген идея арқылы қазақ халқының тамыры жойылып, бетiндегi шыбығы қалған жағдай да болды. Ұлттың iшiнде де, айналасында да, дамуында да үлкен дағдарыс болды. Кеңес Одағы құлағаннан кейiн, бiз сол дағдарыс кезеңiнде тұрған ұлтпен жаңа мемлекет құруға кiрiстiк. Әрине, ұлттық бюрократияның көмегiмен, қолдауымен алғашқы кезеңде мемлекет тiзiгiнiн қолға алғанымызбен, ол ұлттық бюрократия экономиканың кейбiр тұстарына келген кезде өзiнiң ұлт, халық алдындағы негiзгi жауапкершiлiгiн ұмытып, бүгiн олигархтардың, белгiлi топтардың бюрократтарына айналды.

Демек, ұлттың өзiн тәуелсiз мемлекетке тiреу болатындай және оны алға алып жүретiндей iшкi қайнар күш керек. Егер билiк халықтан туындайды десек, алдымен халықтың потенциалын қалыптастырудың жолын iздеуiмiз керек. Ол үшiн, ең бастысы, елге еркiндiк беру, елдiң дамуына, маңдайалды азаматтардың өсiп шығуына мүмкiндiк жасау керек. Бұл – үлкен өзгерiстi кезең. Ол үшiн әдiл сайлау керек, әдiл қозғалыстар керек, әдiл партиялар керек, әдiл баспасөз керек. Ал екiншi жағынан сол үлкен дағдарыста тұрған тiл, дiн, дiл және ұлттық болмыс мәселесiнде, қазақ ұлтына сырттан келер үлкен көмек бар. Ол – оралмандар. Мен мұны «көмек» деп әдейi бөлiп айтып отырмын. Себебi, оралмандарды ұлтқа көмектесушi адамдар ретiнде қабылдауымыз керек. Ұлттың санын молайтатын, сапасын жақсартатын, ұлттық экономикаға ие болатын, сырттан келiп қосылып жатқан «жаңа күш» ретiнде қарауымыз керек. Әсiресе, гуманитарлық салада, тiл, мәдениет саласында бiз көрiп отырған қиыншылықтардан алып шығуға өз үлесiн қосатын күш ретiнде қарауымыз керек. Сондықтан да, сiздермен бүгiнгi кездесудiң басты тақырыбының бiрi осы болмақ. Тек қана елiмiзге келiп жатқан оралмандардың басындағы қиыншылықтарды талдап жатсақ, сiз де, бiз де жылап жiберемiз. Оған ұзақ уақыт керек. Үшiншiден, болашақта не iстеймiз? Ат сабылтып келген оралмандардың, ағайындардың қаймағы сiздерсiздер. Ғылым, бiлiм, мәдениет өкiлiсiздер. Сiздермен осы келiп жатқан бауырларымыздың қазақ ұлтына, Қазақстан мемлекетiне қалай ыңғайлы жағдайда кiрiгудiң, бiрлесудiң жолын ақылдасуымыз керек. Барлық мәселеде, бiз билiкке жүгiне беруiмiздi қоюымыз керек. Бiз халық болып бiрiгiп, халық болып тұтасуымыз керек. Және ұлттың iшiндегi өз проблемаларын өзi шешетiн, үлкен қоғамдық саяси күшке ай­налуы­мыз керек.

Сiздерде қандай ой бар? Бәлкiм, бiздiң партияның көлемiнде ме, партия көлемiнен тыс жалпыұлттық қозғалыс көлемiнде ме? Немесе билiкке қалай ықпал етуге болады? Қандай қозғалыстар жасауға болады? Осының барлығы сiз бен бiз қозғайтын, қаузайтын нәрсе. Сiздердiң бiзге айтар қандай тiлек­терiңiз бар? Ол үшiн айқындық керек. Соны айқындап алуымыз керек. Сонда ғана сiздер мен бiздер бiр-бiрiмiздi жатсынбауға мүмкiндiк жасалады. Сонда ғана бұл мемлекетте жаңа құрылым құруға, жаңа жүйе жасауға жол табылады. Әрине, сiздер өздерiңiз жол таба аласыздар. Бiлiмдерiңiз бар, үлкен дайындықтарыңыз бар. Ал арттарыңыздан ерiп келген, ендi келетiн бұқара халыққа қандай көмек керек, қандай жәрдем керек? Осы мәселенi сөз етсек.

Нәбижан МҰҚАМЕТХАНҰЛЫ, тарих ғылымының докторы, профессор:

– Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан кейін Қытайдан негізінен жас, орта жастағы зиялылар отанға бірінші кезеңде оралды. Оның ең үлкен басты мақсаты – Қазақстанның тәуелсіздігі және қазақ халқының болашағы үшін. Және ел болып, халық болып Қазақстанда топтасып, үлкен деңгейдегі халыққа, ұлтқа айналу еді. Бұл ойларымыз отандастарымыздың ойымен бір жерден шығып жатты. Әрине, Қазақстанның оралмандарға қатысты саясаты, бағдарламасы бар. Ішінара өкініштер де жоқ емес. Мұнда саяси партиялар қалыптасып, өздерінің қоғамдық орнын алып жатыр. Біз ойлаймыз, жаңағыдай үлкен ұлт болу үшін, қазақ халқын дамыту үшін, көркейту үшін, өркениетті ел қатарынан орын алу үшін, жаңа Алтеке жақсы айттыңыз, бірінші кезекте «қазақ халқының ұлттық потенциалын» күшейтуіміз керек. Бұл санадағы бірінші ұғым болуы тиіс. Бұрынғы өткен дәуірдегі санамен, ондағы құндылықтармен, ондағы қызмет тәсілімен бүгінге жауап беруге болмайды. Біз дүниенің төрт бұрышынан елге оралып жатқаннан кейін, осы оралмандардың Қазақстанның саяси, экономикалық және мәдени өміріндегі орнын анықтап алуымыз керек. Бұлар Отанға оралып жатқан жүк пе, жоқ Отанға оралып жатқан ұлт па? Бір ауыз сөзбен айтуға болады: «Оралмандардың отанға оралып жатуы – берекелі құтты іс».

Қазір дүниежүзінде заман өзгеріп жатыр. Әрбір шетелдегі қазақтар әр мемлекеттегі шағын топпен ұлттық қасиетін, ұлттық менталитетін, жалпы ұлттық ерекшеліктерін сақтай алмайды. Тек қана Қазақстанға топтасу арқылы сақтай алады, өркендей алады, дами алады. Онысыз олардың күні қараң. Сондықтан үкімет оралмандар саясатын мемлекеттік, ұлттық саясаттың маңызды бір құрамдас бөлігі ретінде қарастырғаны жөн. Қазақстанның болашақ дамуымен байланыстырып қарау керек. Жаңағы айтқандай Қазақстанға келіп қосылатын күш ретінде қарағанымыз жөн. Осындай түсінікте, осы санада қарағанда ғана біз жергілікті халыққа тез арада сіңісіп кетеміз. Бұл – бірінші кезекте. Екінші кезекте, мен ұдайы айтам, қазір мемлекет өзіміздікі, біз өзімізді-өзіміз құтқара аламыз және дамыта аламыз. Оған толық мүмкіндігіміз жоқ емес, бар. Сондықтан біздің Қазақстанның қоғамдық, саяси өмірінде мынандай бір механизм жасауымыз керек. Мәселен, билік басында болсын және қай-қай салада болсын таланттыларды, дарындыларды шығару механизмі жасалып, мұнда конкурс, бәсекелестік жолларымен кадр таңдайтын механизм орнатуы керек. Осы механизмдер орнағанда ғана, мейлі сыртан келіп жатқандар болсын, мейлі ел ішіндешілер болсын, барлығы да қоғамның белгілі саласынан өз орнын ала алады. Саяси партия болғандықтан осыны ескерсеңіздер деген ұсыныс айтып отырмын.

Екінші ұсынысым, егер шын мәнінде оралмандарға біз жоғары деңгейде ұлттың болашағы, ұлттың даму стратегиясы бойынша қарайтын болсақ, бұдан кейін оларға көрсетілетін экономикалық көмекті әлі де арттыра түсуіміз керек. Үкіметтік және үкіметтік емес жалпы халықтық тұрғыдан көмек көрсету жолдары жасалса жақсы болар еді. Үшінші кезекте, шетелде орта мектепті бітіріп, Отанға оқу іздеп келіп жатқан оралман жастардың көптеген жоғары оқу орны мен орта техникумдарына кірукіруіне мүмкіндік туғызу керек. Мұнда да үкіметтік және үкіметтік емес қоғамдық ұйымдар негізінде. Өйткені, біз ұлттық потенциалды күшейтеміз десек, бұл жастарды – біздің күре тамырымызға құйылып жатқан қан деп қарауымыз керек. Қазірдің өзінде оралмандар қазақ еліне жаңа леп әкеліп жатыр. Мәселен, мәдениетте болсын, көркемөнерде болсын, ғылым саласында болсын, экономика болсын, орта-шағын бизнесті дамытуда болсын, үлесі аз емес. Әрине, өмір болған соң қиыншылық та кезігеді. Өмірдің өзі сол қиыншылықтан тұрады.

Алтынбек СӘРСЕНБАЙҰЛЫ одан әрi былай дедi:

– Қазақстанда қазақ халқының талантты азаматтарының көбiрек көрiнуiне, шығуына жағдай жасау мәселесi қазiр өте өзектi. Мен Мәскеуде елшi болып iстеп жүрген кезiмде Қазақстанның Ресейдегi мәдениет күндерiн ашуға Қазақстанның өнер қайраткерлерi келдi. Сонда бiр жарым сағаттық концерт көрiп отырып бiр ойда қалдым. Және осы ойымды сол кезде президенттiң көмекшiсi болып жүрген Ораз Жандосовқа айттым: «Осыдан он жыл бұрын қандай адамдар бiзде ән салып, скрипка тартып, фортепиано ойнап жүрсе, дәл сол адамдар әлi де жүр. Он жылда басқа жаңа есiм шыққан жоқ», – деп. «Бұның себебi неде?» деген мәселеге бiз ойлануымыз керек. Немесе 1990 жылдардың басында қаулай шыққан қалың қазақ бизнес өкiлдерiнiң артынан iлескен жаңа есiм қазiр қарасаң, тағы да жоқ. Мұның себебi неде? Немесе бiздiң артымыздан iле-шала ізімізді басып келе жатқан жасы 30-дан асқан саясаткер азаматтар және жоқ. Мұның себебi неде? Демек елiмiзде талантты азаматтардың, өнерде, ғылымда, саясатта, бизнесте көрiну мүмкiншiлiгi мүлдем азайып кеткен. Бұның негiзгi басты себебi, қазiр билiк, атқарушы билiк, өкiнiшке қарай, барлық процестердi өзiнiң бақылауына қаратып алған. Егер атқарушы билiктiң назарынан тыс дүние болатын болса, тыс тұлға болатын болса, тыс үлкен жоба болатын болса, ол тез арада жоқ болады немесе дамымайды, өспейдi. Өйткенi билiк оған мүмкiншiлiк бермейдi. Соның кесiрiнен қазiр Тәуелсiздiгiмiздiң 14 жылында бiз сол 1990 жылдардың басындағы азғантай потенциалмен өмiр сүрiп келе жатырмыз.

«Сырттан келген оралмандарға елiмiздiң потенциалын күшейтетiн үлкен күш ретiнде қараймыз» дегенде осыны да меңзеген едiм. Ол үшiн оралман ғана емес, Қазақстанның барлық азаматтарына жан-жақты дамитын бәсекелестiк орта керек. Бәсекелестiк орта тек демократиялық институттар қалыптасқан кезде ғана пайда болады. Қазiр бiзде атқарушы билiк барлық билiктен жоғары тұр. Егер бейнелеп айтсақ, билiк халықтың мойнына екi аяғын салбыратып мiнiп отыр. Бүгiнгi күнi, дәл қазiр мен билiктiң өкiлiмiн, осындай шындықты айтуға мәжбүрмiн. Сiз жаңа үкiметтiк емес ұйымдардың оралмандарға қатысын немесе үкiметтiң көзқарасын айттыңыз. Бiзде оралмандарға жағдай жасау жөнiнде методикалық қате бар. Бюджетте қандай мүмкiндiк бар, соған қарап квота жасайық дейдi. Халықтың «оралмандарды елiмiзге алып келiп қосып, ұлттың потенциалын қалай аттыруға болады?» деген сұрағын алдымен қойып, сол үшiн қанша қаржы керегiн анықтап, қандай жағдай қажеттiлiгiн ойластырсақ, содан кейiн есеп-шот жасасақ, жағдай мүлде басқаша болар едi. Үкiметтiң қазiргi мүшесi ретiнде, бұрынғы мү­шесi ретiнде айтайын: сiздердiң тағдырларыңызды көбiне-көп бюджеттi жоспарлайтын, бөлетiн. Қоржова деген ханым шешiп жiберетiн. Бiз ол кiсiмен талай айтыстық та, тартыстық та, талай әңгiмелерге барыстық та. Мiне, сондықтан да, оралмандардың келу мәселесi Қазақстанның парламентiнде бiр рет те кең түрде талқыланып, үкiметке салмақ салған жоқ. Демек, парламент өзiнiң негiзгi бiр өкiлеттi, мақсатты iсiн орындап отырған жоқ. Мен кейде ойлаймын, осы бiздiң үкiмет қазақ халқын проблемасы жоқ халық деп ойлайтын болуы керек. Сондықтан да бұған көп назар аудармайды. Ол үшiн билiктiң құрылымы өзгеру керек. Конституцияға үлкен өзгерiс қажет. Билiктi бiз теңдестiруiмiз керек. Билiкте тепе-теңдiк болмай, билiк бiрiн-бiрi бақыламай, әрқашанда ертоқымы бiр жағына ауып кеткен ат сияқты болып жүремiз. Ол шындық. Мiне, содан келiп соңғы 14 жылда жаңағы сiз айтып отырғандай, мен айтып отырғандай, ұлттың потенциалында үлкен өзгерiстер болмай жүр. Тiптi қазақтың бiртуар азаматы, ғарышкер Тоқтар Әубәкiровтiң өзiн неше соқпаққа салдық. Бiзде ұлттың пайдалы, құнды, бағалы тұлғаларын дұрыстап пайдалану мәселесi жоқ. Онда да тек саяси билiктiң ықпалында болса, саяси билiктiң шеңберiнде болса, сонда ғана пайдаланады. Қалған кезде ұлтты дамушы күш ретiнде қарастырмаймыз. Бiз көбiн үлкен адамдарға, билiкке қажет пе, қажет емес пе деп қараймыз.

Ал ұлтқа қажет пе, қажет емес пе деген сұрақ көп туындамайды. Зиялы қауымның көп өкiлдерi Кеңес заманында осы сұраққа өздерiнше жауап берiп үйренiп алған. Бiз халыққа қажетпiз бе, қажет емеспiз бе деп ешкiм ойламайды. «Осы бiз билiкке қажетпiз бе, қажет емеспiз бе? Бiр күнi ғайыптан тайып қажет болмай қалсақ қайтемiз?!» деп алаңдайды, басын қатырады. Содан жалтақтық туады. Жақында «қазақстандық ұлт құру» жөнiнде дайындықсыз пiкiр айтылды. Бiз одан өткенбiз. Кезiнде «бiр тұтас Кеңес халқын құрамыз» деген кезде бүкiл қазақ мектептерiн жауып, тiлiмiздi, бәрiн соған ыңғайлағанбыз. Себебi, «бiр ұлт» болған соң ол ұлттың бiр тiлi болу керек. Мәселен, ағылшынның – ағылшын тiлi бар, жапонның – жапон тiлi бар, француздың – француз тiлi бар. Ал «қазақстандық ұлт» құрсақ, оның тiлi қай тiл болады? Қай ұлттың мәдени негiзiнде құрылады? Ол қай ұлттың дiнiнiң негiзiнде құрылады? Осындай мәселе жөнiнде сұрақтар туған кезде бiздiң бiр үлкен жазушы ағамыздан журналист: «Қалай қарайсыз»,– деп сұраса, әлгi жазушы ағамыз: «Айналайын, мен мұндай сұрақтарға жауап бермеймiн, уақытым жоқ», – деп жауап берiптi.

Қытайдан келген азаматтардың оқуға түсе алмай, немесе елiне қайта алмай, дүбәра болып қиналған кезiн де мен «үлкен саяси оқиға» деп есептеймiн. «Жас Алаш» газетi соны шырқырап тұрып жазды. Сонда селт еткен шенеунiк болған жоқ. Селт еткен премьер-министр болған жоқ. «Мұның қалай?» деп Алтыншаш Жағанованы шақырған президент болған жоқ. Бұл да үлкен мәселе. Парламентте бiр-екi депутат сөйледi де қойды. Сондықтан бiз әрбiр қоғамдағы үлкен мәселелерге терең қарап үйренуiмiз керек. Басқалай болмайды. Бiздiң қазiргi даму қарқынымыз, мүмкiншiлiгiмiз соған жағдай жасайды. Сiздердiң бәрiңiз әр елден келген бiлiмдi азаматсыздар, өздерiңiз де байқаған шығарсыздар, бiздiң дамуымызда кемiнде бес жылдық кешiгу бар. Ал мынау ғаламдастыру кезеңiнде кешiгу бiз үшiн өте қауiптi. Ресейдiң Кавказды тыныштандыру реформасы жүрiп кетсе, бiз одан кейiнгi 10–15 жылда дамымай осы күйде отырсақ, «Тәуелсiздiгiмiздi сақтап қаламыз» деп мен айта алмаймын. Егер Ресей ұлттық экономикасын екi есе ұлғайтса, бiз «артта қалғандардың (Өзбекстанның, Қырғызстанның және Тәжiкстанның) алдында жүрмiз» деп мақтанып жүре беретiн болсақ, онда бiздiң тәуелсiздiктен айырылып қалу қаупiмiз бар. Шекарамызды сызып бергеннен кейiн, ешкiм бiзге «Тәуелсiздiгiң мәңгiлiк» деп кепiлдiк берген емес.

Қытайдың өрлеу қарқынын бiлесiздер, Ресейдi бiлесiздер. Ендеше, Қазақстанның маңдайына үздiксiз даму ғана жазылған. Үздiксiз даму арқылы бiз өзiмiздi-өзiмiз ұлт ретiнде сақтай аламыз. Өзiмiздi-өзiмiз Тәуелсiз мемлекет ретiнде сақтай аламыз. Соңғы үш жылда, мына экономикалық реформалар аяқталғаннан кейiнгi жылдары, еркiн парламент, еркiн баспасөз болса, оралмандардың көп мәселесi орнықты шешiлiп кеткен болар едi. Қоғамдық талқы арқылы шешiлiп кетер едi. Бiзде сiздердiң азаматтық алуларыңыздың өзi проблема. Сiздерге беретiн жеңiлдiктi коррупцияға айналдырған. Пәлендей пайызын қайтармасаңыздар, көпшiлiгiңiз квота ала алмайсыздар. Оны да бiлемiз, газет жазып жатыр.

Ал мынау Литва мемлекетiнде жаңадан сайланған президент бiр Ресейдiң азаматына заңсыз азаматтық бергенi үшiн отставкаға кеттi. Литва халқы алаңсыз, қорықпай, тыныш ұйықтап өмiр сүре беруiне болады. Себебi олар «төбеге шыққан, билiктегi кез келген адам өзiнiң ойындағы жеке мақсатын iстей алмайды» деп сезiнедi. Олардың конституциясында сондай мүм­кiндiк бар. Кез келген билiктiң адамы бақылауда. Парламенттiң, баспа­сөздiң, қоғамдық саяси күштердiң бақылауында. Ал бiзде қанша төлқұжат қандай жағдайда кеткенiн кiм бiлiп жатыр?! Мiне, осындай мәселелер сiздердi де, бiздердi де тол­ғандырады, ойландырады.

Дәулетбек ТОҚТАСЫНҰЛЫ, экономика ғылымдарының кандидаты:

– Қымбатты Алтынбек Сәрсенбайұлы, сіз Қазақстандағы үлкен орындарда жұмыс жасадыңыз. Ақпарат, мәдениет және қоғамдық келісім министрі болып істедіңіз. Қазірде сол салада жумыс жасап отырсыз. Оралмандардың тағдырын бір білсе, сіз жақсы біледі деп ойлаймын. Жаңадан бері айтып отырған ойларыңыз, сұрақтарыңыз өте орынды. Оралмандарды мазалайтын сұрақтар өте көп. Айта берсек уақыт жетпейді. Мен ұстаз ретінде, біздің жастарымыздың мәселесін қайта айтқан болар едім. Көбі оқусыз қалып жатыр. Биылғы жылы Күлекеев мырза бәрін қатырды. Оралмандардың 98-100 балл алған балалары оқуға түсе алмай қалды. Олардың сөзін тыңдап жатқан ешкім жоқ. Олардың жазған мақалаларын газетке баспайды, ептеп бастырса кейбір аты аталған ағаларымыз «Еліңе жалаңаш қайтарам» деген секілді сөздер айтып, полиция жіберіп үркітеді, қорқытады, қысым көрсетеді. Ол оралман зарын қайда барып айтады? Сондықтан сізге Құдай алды өтініш! Егер шетелдегі бес миллион қазақтың көз жасы көрсін десеңіз, осы шетелдегі қазақ диаспорасына арналған бір жоғары оқу орнын ашып берсе. Бұған мамандар жетеді. Мұндай мүмкіндікке ие болғанда шетелден келген балалар бір жерден дайындалып, бір жерден өзі қалаған оқу орнына емтихан тапсырып, түсуіне тамаша жағдай жасаған болар еді. Қазір Қазақстанның түкпір-түкпіріндегі жоғары оқу орындарына 10-20-дан бөлініп дайындық оқып берекесі қашып жүр. Екінші мәселе, біздің жастардың денсаулығы сын көтермейді. Мүгедек, кемтар балалар мен жетім балалардың мүмкіншілігі еш жерде қарастырылмаған.

Одан кейін оралмандардың көп пайызы Алматы облысы мен Алматының маңында тұрады. Егін егіп, шаруашылықпен айналысатын бір гектар жер ала алмай жүр. Ал Алматының маңынан үй салатын учаскелік жер мүлдем берілмейді. Олардың үй сатып алуға қыруар ақшасы жоқ. Алматыдағы үйдің бағасын өзіңіз білесіз, нарықтың талабынан асып кетті. Ипотека, несие дегендердің ауылы бізден алыс. Нарықтық бәсекенің шаңына ілесе алмай жатырмыз, мұнымыз өтірік емес. Жақын жылдары Алматы қаласында баспана арзандайды дегенге өз басым сенбеймін. Оралмандар барахолканың маңын жағалап, үй жалдап, азын-аулақ сауда жасап, күнін әзер көруде. Үйдің пәтер ақысы да қымбаттап кетті. «Байбесік» деген жер берілген, ол жердің өзі де күл-қоқсықтың ортасы. Сонда бізге Боралдайдың маңы бола ма, Қаскелеңнің маңы бола ма, Талғардың маңы бола ма, оралмандар қоныстанатындай қалашық секілді ашық жер берілсе. Жер тегін берілсе, мен ойлаймын осы азаматтар өздері еңбектеніп бір күрке салып алар еді. Сіздердің «Ақ жол» партиясының халыққа жолдауын оқыдым, өткенде өзіңіздің жолдауыңызда да жақсы мәселер айттыңыз. Бір шешсе осы мәселелерді сіздер шешер деп ойлаймын. Сондықтан ақпарат кеңістігінде біз еркін болдық. Ешкім бізге ала көзбен қарамайтын болады. Біз бейбіт өмір сүрсек.

Былтырғы жылы өнерпаз оралман жастардың басын қосып, «Атамекен - алтын бесік» деген шағын концерт бердік. Бірақ үкімет тарапынан бізге ешкім қолдау көрсетпеді. Жалпы оралмандардың өнерін дұрыс бағаламай отыр.

Шетелде сақталған дәстүрлі әндер өте көп. Біз осы дәстүрден көз жазып қалмауымыз керек. Мәселен, бір Қытайдың өзінде қазақтың қаншама ән-күйлері жатыр.

Қазір Алматыда қаңғырып қалу таңсық емес. Қызмет жасап жатқан біздің өзіміз әрең өмір сүріп отырмыз, жасыратын түгі жоқ. Осы азаматтардың көбісі жарты күн жұмыс істеп, жарты күн бизнеспен айналысады. Біз сіздің осы кездесуіңізді «үлкен құт болды-ау!» деп жақсылыққа балап отырмыз. Сондықтан оралман жастар атынан сізге мықты денсаулық тілейміз. Осы позицияңызды қолдаймыз!

Алтынбек СӘРСЕНБАЙҰЛЫ:

– Оралмандарға жаңа институт ашу жөніндегі мәселеге келсек, ол ойланатын жағдай. Себебі, мен де оралмандарға арналған мамандандырылған дайындық курстарын ашу қажет деп ойлаймын. Ол алғашқы дайындық сатысынан өткеннен кейін, қалған қазақстандық студенттермен тең түсіп, бірдей оқыса дұрыс болады. Себебі, оралмандар институт бітіргеннен кейін оның дипломы басқа институттың дипломымен бірдей бола ала ма, бола алмай ма? Ертең оқуын бітіріп алғаннан кейін, ол азаматтарды жұмысқа қабылдай ма, қабылдамай ма? деген мәселе туады. Кім біледі? Бәлкім жергілікті институттардан да күшті кадр тәрбиелеп жіберулеріңіз де мүмкін. Оған мен сенемін. Бірақ, дәл соған, қалған оқу саласындағы нарықты жаулап алған немесе мынау әрбір тесігін бекітіп отырған шенеуніктер мен ректорлар сіздерге сондай мүмкіндік бере қоя ма, бере қоймай ма? Ол да үлкен мәселе.

Мына Малайзияны жақсы білетін шығарсыздар. Махатхир Мұхамед «малай халқының дәрежесін көтеремін» деген кезде ел алдымен өз ұлтының сапалық жағына статистикалық анализ жасаған. Мәселен, қазір оның Денсаулық сақтау министрінен «Еліңізде қанша дәрігер бар?", – деп сұрасаңыз жалпы дәрігердің санын айтады. Ал, «оның ішінде малай халқы азаматының саны қанша?», – деп сұрасаңыз, малай халқы өкілдерінің санын да нақты айтып береді. Әрбір салаға ие болатындай адамдарға кәдімгідей есеп жүргізіледі.

Мәдени, рухани құндылықтар қандай салада, қандай жолмен келуі керек? Экономикада, орта-кіші бизнес саласында. Мәселен, қандай дәрежемен келуі керек? Себебі, Қытайдан келген, Түркиядан келген ағайындардың бұған бейімділігі мықты. Білім саласында қандай дәрежеде келуі керек? Ғылымда бізде дамыған қандай ғылыми мектептер бар? Оларды нығайту үшін кімдер керек? Қажеті болса, шетелден сол азаматтарды тікелей шақырып алу керек. Сонда ғана бірін-бірі толықтырып, мемлекеттің ішкі дамуын алға жылжытады. Ол үшін бұған да мемлекеттік бағдарлама керек. Оны сіздермен жұмыс істейтін әлгі агенттік жасауы керек еді. Ол агенттікке «тек мемлекеттен ақша сұрап ал да, келген оралмандарға бөліп беріп, сонымен қарап отыр» деу жеткіліксіз. Оның функциясы әлдеқайда жоғары, бөлек болуы керек.

Досан БАЙМОЛДА, «Азаттық» радиосының тілшісі:

– Шынын айтқанда «оралман» деген кім? Осыған әліге дейін дұрыс жауап бере алғамыз жоқ. Өкімет те, жалпы шеттен келген ағайындардың өзі де. Міне, Қазақстан тәуелсіздік алғанына 14 жыл толып отыр, біз қашанға дейін «оралман» болып жүре береміз? Осы күні Қазақстанда оралмандардың құқықтық мәртебесін анықтайтын жібі түзу заң жоқ. Оралмандарға қатысты жаңағы айтылып жатқан қиыншылықтардың бәрі заңның жоқтығынан шығып отырған мәселе. Мысалы, «Көші-қон туралы» заңда оралмандар жай бірнеше бап болып енген. Сондықтан атажұртқа оралып жатқан ағайындар қанша жыл оралман болып жүруі керек? Қазақстан азаматтығын алғаннан кейін біз өмір бақи оралман болып жүре береміз бе? Әлде, Қазақстан азаматтарымен бірдей құқықта боламыз ба? Жоқ, біз басқаша адам болуымыз керек пе?

Жуырда Германияның Саксония өлкесінде Семей облысынан көшіп барып, әйелі неміс Бекболат деген ағамыз «Азаттық» радиосына телефон шалды. Әлгі кісінің айтуына қарағанда ол жақта отандастарын алдымен қабылдайтын лагерь болады екен. Сол жерде бір жыл бойы тұрғызып, неміс тілін үйретіп, мамандықтары бойынша дайындап, қажетті орындарға бөліп-бөліп жібереді екен. Бізде Қытайдан келеді, Моңғолиядан келеді. Қытайдан, Түркиядан және Ираннан келген ағайындар қазақша сөйлеп жүргенімен, криллицаны білмейді. Ал, Моңғолиядан келгендерде бұл жағы шешілген десе де болғандай. Өйткені, Моңғолия кезінде Кеңес Одағының ықпалында болып, ондағы қазақтар Қазақстаннан оқулық алдырып криллица қарпімен сауат ашты.

Германия, Польша, Венгрия, Мәскеудің жоғары оқу орындарын бітіріп келген мықты-мықты ғалым, инженер, журналист азаматтар бар. Оларда да жұмыс жоқ, ұсақ-түйек сауда істейді. Шеттен келіп жатқан отандастарды қабылдайтын орталықтар ашып, Қазақстанның жер жағдайына қарай бейімдеп орналастырса сауап іс болар еді. Мысалы қазір Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының жанынан өтсеңіз, жылағың келеді. Қытайдан келген қаншама ағайын не істерін білмей шырылдап жылап жүреді. Анау «Қазақ куәлігін» алу үшін Сыртқы істер министрлігі консулдық департаменті мен Қазақ қауымдастығының арасында апталап кезек күтеді. Ол кісілердің құжаттарын аударып, реттейтін, жол сілтейтін ешкім жоқ. «16 құжат керек» деп жазып тастаған, сол «құжатты жиямын» деп сандалып шаршап жүр. Оралмандарды ең қинайтын нәрсе Қазақстандағы бюрократтық жүйе. "Қазақ куәлігі" дегеннің менде де біреуі бар. Оның түкке де керегі жоқ. Сөйте тұра тіркелуден бастап, азаматтық алуға дейінгі бірнеше басқыш осы «Қазақ куәлігінсіз» бітпейді екен. Айта берсек, осындай жағдайлар өте көп.

Мұхан МАМЫТХАН, кәсіпкер:

– Алтеке, әңгімені төтесінен бастай берейін. Қазақстанда 8 миллион қазақ тұрса, шетелде 5 миллион қазақ бар. Қырғызбен салыстырып айтқанда, шетелде бір мемлекеттің қазағы тұрады деген сөз. Міне, қазақ өстіп екіге бөлініп тұрғанда «осы 5 миллион қазақ Қазақстанға керек пе?» деген сұрақ туады. Шығыста қытай, батыста орыс тұрған кезде ата-бабамыз бізге тастап кеткен осы ұланғайыр жерге қалай ие боламыз? Осы бар қазаққа малданып, арқаны кеңге салып жүре беретін болсақ, кейінгі тағдырымыз не болмақ?! Жоқ, баяғы Абылай ханның үш жүздің басын қосқаны секілді, аннан, мұннан келген аз ғана қазаққа бола «қазақтарды атажұртқа оралтып жатырмыз» деген құры атақ үшін керек болса, онда қажеті шамалы. Шын мәнінде оралман керек болатын болса, біз алдымен «Көші-қон заңын» қайта қарауымыз керек. Өйткені «Көші-қон заңында» елге келетін ағайындардың қайсы өңірге, қайсы ауданға, қайсы ауылға, тіпті мамандығы бойынша жұмысқа орналастыру керектігі жазылмаған. Ең болмағанда оралмандарды қанша жылда көшіріп алуға болады? Келген соң баспана мен жұмыспен қалай қамту керек? Балаларының оқу мәселесін қалай шешу керек? Осындай сұрақтар төңірегіндегі үлкен стратегиялық жоспарларды Үкімет не Агенттік алдын ала жасап алуы керек еді. Қазір мұның біреуі де жоқ. Сондықтан «Көші-қон заңын» жаңағы айтылған стратегиялық жобаға сәйкестіріп жасау керек. Сіздер Көші-қон агентігінен «оралмандарды қалай орналастырып жатырсыздар?» деп сұрасаңыздар, олар оның бірінеде жүйелі түрде жауап бере алмаймайды.

Қазір оралмандардың көбі «бірі Ақсайда, бірі Көксайда...» деген секілді ыңғайы қай жерге келеді, сол жерге орналасып жатыр. Оның өзі проблема туғызып отыр... Мысалы тіркелу жағдайын айтайық. Нарынқолға келген оралман жергілікті орынға тіркелу үшін Нарынқолдан Алматы облысының орталығы Талдықорғанға барады немесе Алматы қаласындағы бөлімшесіне келу керек. «Көші-қон заңы» дұрыс жазылса, мұның бәрін жергілікті әкімшілік реттеген болар еді. Оларды Алматыға, Талдықорғанға сабылтудың не қажеті бар?! Мұның бәрі «көші-қон мәселесіндегі әлсіздік» деп аталады.

Зиялылар туралы бір мысал келтірейін. Қазақстан Қытайға жылына мыңдап оқушы жіберіп, бюджеттен арнайы қаржы бөліп оқытады. Ал, Қытайдан әр мамандық бойынша жоғары білім алып келген оралмандарды неге жұмысқа тартпасқа. Бұл да «Көші-қон туралы» заңның әлсіздігінен. Өйткені, оралман зиялылар туралы бап мүлде жоқ. Олармен қазір төртінші жүзге айналлы...

Қазіргі біздің заң мың, миллион гектардан жер алып алған олигархтардың құқығын қызғыштай қорғап отыр. Қара халық пен шетелден келген оралмандар ұлтарақтай жерге зар болып қаллы. Оралмандарға Қазақстан азаматтығын алған соң жер береміз дейді де, азаматтықты алған соң жер сұраса, «жер жоқ» дейді. Жер бөлініп кеткен немесе баяғыда сатылып кеткен. Сонда ендігі келген оралмандарды қайту керек? Әлде жері көп байларға ұлын құл, қызын күң жасап беруіміз керек пе? Мұны да ойлану керек?!. Сондықтан сіздер секілді халықтың мұңын тыңдап, мәселесін шешуге көмектесушілер парламентке көп баруы керек. Бірақ қазіргі билік сіздерді парламентке жібертпеуге тырысады.

Алтынбек СӘРСЕНБАЙҰЛЫ:

– Бүкіл біздің қоғамымыздың ішінде бар проблемалар, сідердің біздің мемлекетімізге келгеннен кейін, ұлтпен бірігулеріңізге көптеген қиындықтар тудырып отыр. Ол сіздердің оралман болғандықтарыңыздан туған жоқ. Ол қоғамымыздың ішкі қайшылығынан туындайды. Жаңағы сіздер айтып отырған коррупцияның белгілі бір бөлігі сізлерге ғана қатысты емес. Ол мемлекеттің дамуына қатысты ішкі проблема. Солай ғой? Екінші, әлеуметтік немесе басқадай мәселеледе сіздерді дұрыс бағалаудың, дұрыс жоспарлаудың жетімсіздігі. Сіздер оралман болған соң әдейі жоспарламай отырған жоқ. Өйткені осы мәселені жоспарлайтын, бағалайтын біздің билікте мемлекетшіл адамдар, білікті адамлар аз. Биліктің жүйесі дұрыс жасалмаған. Үшіншіден, сіздер алып келген үлкен рухани, мәдени потенциал әдейі ескерілмей жүр. Ол әсте де сіздердің мәдени, рухани потенциалдарыңыздың үлкен жәрдемінің әлсіздігінен емес. Қазақ ұлтының жалпы мәдени, рухани дамуы қазір біздің мемлекетте арбаның ескі доңғалағы сияқта. Сондықтан да сіздер кіріге алмай келесіздер. Сіздердің көптеген проблемаларыңыз біздің қоғамның ішкі қайшылығынан туындап отыр. Ал сіздер төлқұжат алғаннан бастап «оралман» деген сөзді ұмытуларыңыз керек. Себебі, сіздер азаматтық алған соң осы жердің азаматысыздар. Сіздердің қүқықтарыңыз да, мүмкіншіліктеріңіз де бізбен бірдей, тең. Біз осы дәрежеге жетуіміз керек. Ол дәрежеге неге жете алмай жатырмыз? Себебі, біздің ұлттық ойлау, даму дәрежеміз әлі де төменгі жағдайда қалып қойған. Ал сіздер келгеннен кейін тек қорғаншақтай бермей, белсенді полиция ұстануларыңыз керек. Әсіресе, жалпыұлттық мүдделер жөнінде. Мәсілен, сіздердің көпшілігіңізде біз білмейтін артықшылықтар бар. Тіл жөнінен, дін жөнінен, діл жөнінен, жер жөнінен. Біздің Қазақстанда көп азаматтар айтпаған жаңа, тосын әңгімелерді сіздер айта аласыздар. Сонда сіз бен біз бірігіп шешуіміз керек. Сонда ғана біріге аласыздар. Сонда ғана сіздер төртінші жүзге айналмайсыздар, сонда ғана 13-партияға айналмайсыздар. Сіздер өздеріңізге жақын ұлттық демократиялық бағыт ұстанған партияға кіріп, содан қолдау табуларыңыз керек. Соған қолдау көрсетсеңіздер ол сіздердің партияларыңыз. Кез келген партияны қолдау деген сайлаудан өткізу ғана емес, сол партияны дамыту, сол партияны ілгерілету. Соның ішіне араласып, ұлттық мүддені күшейту. Сонда ғана сіздер өздеріңізге өздеріңіз көмектесе аласыздар. Ал егер сайлауда даусымды бердім, бітті десеңіздер, онда болмайды. Кез келген партияға үнемі жаңа күштер келіп қосылып, үнемі дамып, алға жылжып отыруы қажет. Егер ол партия халықтан қолдау таба алмаса өмірі ұзаққа бармайды. Кейде бізден сұрайды: «Осы сіздерде 5 төраға, бұл көп емес пе? Біреуін төбелеріңізге қойып алмайсыздар ма?» деп. Біздің міндет біреуіміздің төраға болуымыз емес, біздің мақсат – демографиялық ұлттық бір партия қалыптастыру. Біздің ұлт алдындағы парызымыз да, міндетіміз де солай болмақ. Бас-басымызға көсем болу емес, елге қорғаныш болатын дұрыс партия қалыптастыру. Мақсат сол. Ал бесеуімізден басқа бір азамат шығып келіп бізге жетекшілік етсе, біз ол азаматты тік тұрып, қол соғып қарсы алуымыз керек. Сіздер де Қазақстан азаматтығын алған соң алдыларыңызға үлкен мақсаттар қоюларыңыз керек. Келген әрбір адамға дейін солай болуы керек. Біз бірігіп ішкі қайшылықтарымызды шешсек, бүткіл қазақстандағы проблемалар шешіле бастайды. Сонда барып сіздердің де проблемаларыңыз өздігінен шешіледі. Ол үшін ұлттық идеология басты орынға шығып, мемлекеттің, биліктің салмағы азаюы керек.

Мен Нарынқол ауданында өстім. Мен білемін, 1958-63-шы жылдары Қытайдан келген азаматтар біздің ауданда көп тұрды. Соларды Кеңес Одағы жергілікті халықтардан бөліп, «қытайлық» деп ататқызып қойды. Оларды 1990 жылға дейін 30 жыл «қытайлық» деп атап келді. Сол кісілердің кейбіреуі әрі-беріден кейін коммунистік партияның қатарына өткен адамдар... «Моңғолиядан келген», «Қытайдан келген» деген әңгімелер өрбімес үшін сіздер ұлттың алдыңғы шебінде шығуларыңыз керек. Мүмкіндігінше алдыда болу керек. Шындығын айтқанда, біз 1990-шы жылдардың басында тәуелсіздік қарсаңында дағдарыстағы ұлт болдық, әлі де сол дағдарыс бар. Тілдің дағдарысы, ұлттың тең жартысы өзінің тілін білмейді. Солай ғой? Болымыстық дағдарыс. Не орыс емес, не қазақ емес, не шүршіт емес. Сондай болып кеттік. Діннің дағдарысы, 90 пайыз атеиістік көзқарас. Кеңес Одағы құлаған кезде одан шыққан халық тәуелсіздікке ие болуға, шындығын айтқанда, ішкі мүмкіншілігі жоқ болды. Әлі де сол кездегі жетімсіздік қайта-қайта білінеді. Халықтың өзінен де білінеді. Ал билікте отырғандардың іс-әрекетінен сорақы болып көрінеді. Осыны сіз боп, біз боп қайта жасауымыз керек. Қазақстан деген бәріміз мінетін бір кеме ғой. Егер тек қана билік жөнінде анау-мынау деп отырсақ, менің билікте 14 жыл жүргенде түсінгенім, бұл кемені күрделі жөндеуден өткізбесек, ұзаққа баратын кеме емес. Сондықтан сіздердің азаматтық позицияларыңыз керек. Бізге қосылыңыздар. Бірге болайық. Бірге құндылықтар жасайық. Сонда ғана сіздердің балаларыңызды, немерелеріңізді, «оралман» деп ешкім көзіне шұқымайтын болады. Қазақтың мықты азаматы деп қарайтын болады.

Қазір біздің партияға «ұлтшыл партия» деген әңгіме шығарып жатыр. Біз ұлттық намысты жақсы көретін партиямыз. Қазақтың ұлттық намысы болмаса, бұл жерде береке болмайды. Бұл жерде мемлекет болмайды. Ана Югославия сияқты быт-шыты шығады. Ондай быт-шыты шығу бірде-бір халыққа керек емес, Қазақстан тұрмақ. Ал қазақтың бар байлығын қалтасына салып, зауыттарын иелеп алған Машкевич секілділердің көзін шұқып көрсете бастап едік, бізді дереу «ұлтшыл, мынау ұлттың бірлігін бұзып жатыр» деп айып таға бастады. Біз енді Машкевичтің «ұлтын» айтқамыз жоқ қой, оның зауыттарды қандай жолмен меншіктеніп алғанын айттық қой. Егер қазақтар солай алып алса, бізді де солай айтқан болар еді. Екінші бір үлкен мәселе, мына «ұлттық экономика» деген бар. «Сонда ішкі өнімде қазақ ұлтының үлесі қанша пайыз?» деп санап көретін, бас қатыратын кез келді. Мен ойлаймын, 1-2 пайыздан көп емес. Ол саясат үшін емес, қызығу үшін. Сонда көретін едік. Өздеріңіз білесіздер, мына Малайзия 1960 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін малай ұлтының ішкі өніміндегі үлес салмағы 1-ақ пайыз болған. Содан соң 1969 жылы не жағдайда қалды? Біз ондай жағдайға дейін жеткізбеуіміз керек. «Мемлекеттің күшімен ұлтқа бір нәрсе тартып алып бер» деп отырғанымыз жоқ. Ұлттың дамуына жағдай жасауымыз керек. Мүмкіншілік ашуымыз керек. Жалпы экономикамен шұғылданғанда «мұнда ұлттық үлес салмағы қалай?» деп бір көз салып қоюға болады. Сонда ғана мүмкіншілік болады. Сіздерге ұлттық өнім жасауға мүмкіншілік туғызатын жер берілмей жатыр. Онда сіздер қалай ұлттық өнім өндіре аласыздар? Онда сіздердің қандай ұлттық үлес-салмақтарыңыз болады? Біздің ұлт жәрдемақы мен зейнеткерлікпен бюджеттен бір нәрсе алып өмір сүретін масыл, мешеу ұлтқа айналып кетпеуі керек.

Қазірдің өзінде жер бөлісін қарасаңыз қазақтар құнарсыз, нарықтан алыс жерлерде отыр. Бұл проблема ғой. Демек, егер ұлттық теңдік мәселесін ойласақ, ол азаматтарды құнарлы жерлерге, нарыққа ыңғайлы жерлерге алып шығуымыз керек. Қазақстанның ішкі құрылымын қайта қарап, белгілі мөлшерде қазақтарды бір жерден екінші бір жерге көшіріп, «оралман» жасауымыз керек. Қостанайға, Көкшетауға, Солтүстік Қазақстанға жылжытуымыз керек.

Мен Нарын құмының ішінде отырған бір қарияның үйінде болдым.

– Ақсақал, Оралға жақынырақ бір жерде көшпейсіз бе? Нарыққа жақын болады. Егерде бір сиырды сойып 600 шақырым жерге апарсаңыз, оның нарқы аспандап кетеді, – деп түсіндірдім ғой баяғы.

– Әй, шырағым, ата-бабамның моласы осында ғой, – дейді.

– Молаға күн сайын барасыз ба? – десем.

– Жоқ, жылына бір-екі рет, – дейді.

– Сол Оралдан да келіп тұруға болады ғой жылына бір-екі рет. Міне, сондай жалған қағидалар біздің басымызға орнығып қалған. Біз екпіндеп, экономикаға қосылуымыз керек. Ал мемлекеттің басына келген саясатшылар соған ақырын-ақырын жол ашу керек. Айғайламай, рет-ретімен. Депутаттар сондай заңдар қабылдауы тиіс. Үкіметтегілер ақырын-ақырын есікті ашып қоюы керек. Сонда ғана соңғы 10-15 жылда мына тәуелсіздікке ие болудың мүмкіндігін иеленеміз. Қазіргі иелігіміз – формальдық. Ал ұлттық бюрократия жемқорлыққа әбден дендеп кеткен. Демек, денсаулығы жақсы емес, ауру. Ертең ол құласа, халықтың мүлдем сенімінен шықпаса, ол ұлтқа ие болатын – дінбасы да жоқ, ұлтқа ие болатын – саяси күш те жоқ, ұлтқа ие болатын – басқа қоғамдық ұйымдар да жоқ болады. Мінеки, басты шындықты таратып айтсақ осындай. Егер ғайыптан тайып бүгінгі билік құласа, «Отан» партиясы екі күннің ішінде тарап кетеді. «Асар» партиясы «Отан» партиясы құлағаннан кейін бір күннен кейін тарап кетеді. Солай ғой? Содан кейін мына ұлтқа кім ие болады? "АИСТ" па? "АИСТ" сол күні... ұшып кетер! Соның ар жағын ойлап қарасақ, біз неге саясатқа келдік? Неге жүрміз? Сіздер биліктің сөзін сөйлеп жүре бермейсіздер ме? Мәселеге тереңнен үңлісек, бәрінің «соқтасы» тереңде жатыр. Ұлтқа ие болатын күш қалмай қалуы әбден мүмкін. Онда бүгінгі біз әңгіме етіп отырған оралмандар ғана емес, осында ежелден тұрып жатқан қазақтың жағдайы қиындап кетеді.

Мен сіздердің біраз уақыттарыңызды алып қойдым. Бұл бірінші кездесуіміз болғанымен, соңғы кездесуіміз емес шығар деп ойлаймын. Азаматтарға, арттарыңыздан келген ағайындарға осы әңгімелерімізді жеткізіңіздер.

Рахым АЙЫПҰЛЫ, кәсіпкер:

– Алтеке, мына қарбалас кезде уақыт бөліп келгеніңізге рақмет айтамын! Осы отырған оралман зиялы қауым өкілдерінің артында мыңдаған, он мыңдаған адам бар. Бүгінгі болған әңгімелерді соларға жеткізеді деп есептейміз. Осы отырған ағайындар "Ақ жол" партиясының бағдарламасын жақсы білгендігі үшін, партияға тілеулес болғандығы үшін келіп отыр.

Әлімжан Әшімұлы

Abai.kz