وسىدان ءدال 20 جىل بۇرىن، 2004 جىلدىڭ 10 قىركۇيەگiندە «اق جول» پارتياسىنىڭ سول كەزدەگى بەلسەندى مۇشەسى، ورالمان باۋىرىمىز راحىم ايىپۇلى ماعان تەلەفون شالىپ، 12 قىركۇيەكتە ساعات كەشكى 5-تە رايىمبەك داڭعىلى مەن روزىباكيەۆ كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى «جىبەك جولى» كافەسىندە «اق جول» پارتياسىنىڭ تەڭ توراعالارى ورالمان زيالىلارمەن كەزدەسۋ وتكىزەتىنىن حابارلادى. كەزدەسۋگە مەنىڭ دە قاتىسۋىمدى ءوتىندى. سونىمەن نە كەرەك، بەلگىلەنگەن ۋاقىتتا ر.ايىپۇلى ايتقان «جىبەك جولى» كافەسىنە باردىم.

اتالعان كافەگە الماتىداعى ورالمان زيالىلارى مەن كاسىپكەرلەرىنەن ەلۋ شاقتى ادام جينالىپتى. قر اقپارات، مادەنيەت جانە قوعامدىق كەلiسiم مينيسترi, «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ تەڭ توراعاسى التىنبەك سارسەنبايۇلى (التەكەڭ بيلiك تاراپىنا بەلگiلi بiر شارت قويا وتىرىپ، قايتا مينيستر بولعان كەز), سەرiكتەرi تولەگەن جۇكەەۆ، سەيداحمەت قۇتتىقادام جانە كومەكشiسi ايدوس سارىممەن بىرگە كەلدى (كەشىگىڭكىرەپ قارلىعاش جاقيانوۆا دا وسىننان تابىلدى). امان-ەسەندىكتەن كەيىن، التەكەڭ ءوزى ءسوز باستاپ، كەلگەن ماقساتتارىن ايتىپ، ورالمان زيالىلارمەن ەركىن پىكىر الىسقان ەدى. قانشا دەگەنمەن جۋرناليست ەمەسپىز بە، سول كۇنگى بولعان اڭگىمەلەردىڭ ءبارىن جازىپ العان ەدىم. بىراق، وكىنىشكە وراي التەكەڭنىڭ ءتىرى كەزىندە بۇل ماتريالدى باسپاسوزدە جاريالاۋعا مۇمكىنشىلىك بولمادى. التىنبەك سارسەنبايۇلىن قاندى قول جاۋىزداردىڭ وعىنان مەرت بولادى دەپ كىم ويلاعان؟! اراعا ەكى جىل سالىپ التەكەڭنىڭ ورالمان باۋىرلارىمەن بولىسكەن سونداعى اڭگىمەسىن «قازاق  ۇلتىنا سىرتتان كەلەر ۇلكەن كومەك بار، ول – ورالماندار» دەگەن ەدى التىنبەك سارسەنبايۇلى» دەگەن تاقىرىپپەن «جاس الاش» گازەتىنە (№2 (15146) 11 قاڭتار، 2007 ج.) بەرىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنعان ەدىم.

التەكەڭ مەملەكەتشىل، حالىقشىل بولدى جانە ءوز ۇلتىن جانىنداي ءسۇيدى. سونىسىن قىزعانعان، كورە الماعان «قورقاۋلار» التەكەڭدى مەرت ەتتى.

12 قىركۇيەك ا.سارسەنبايۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. ءتىرى جۇرگەندە  بيىل 62 جاسقا تولار ەدى. وسىعان بايلانىستى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا بۇل ماقالانى ۇسىنىپ وتىرمىن. «ورالماندار – وڭباعاندار» دەپ بايبالام سالىپ جۇرگەن قايسى ءبىر اعايىندارعا بەرەر جاۋاپ تا وسى بولار، جانە بيلىككە دە جاقسى وي سالار دەگەن ويدامىن.

جاتقان جەرىڭىز جايلى، توپىراعىڭىز تورقا بولسىن، اسىل التەكە!

قۇرمەتپەن ءالىمجان ءاشىمۇلى.

– قۇرمەتتi باۋىرلار، سiزدەر مەنi سىرتتاي بiلەسiزدەر. «اق جول» پارتياسى سiزدەرمەن كەزدەسۋدi ماعان وتكiزسiن دەپ تاپسىردى. ءسiرا، سوعان قاراعاندا مەنiڭ ورالماندارعا كۇيەۋبالا ەكەنiمدi ەسكەرگەن بولسا كەرەك (دۋ كۇلدi). ويتكەنi مەنiڭ ايەلiم – رەسەيدiڭ قازاعى، – دەپ ءسوزدi التەكەڭ ازiلمەن باستاعان بولاتىن. ول ودان ءارi بىلاي دەدi:

– ال ەندi اڭگiمەنiڭ نەگiزگi تاقىرىبىنا كوشسەك. بۇل تەك سايلاۋ (پارلامەنت سايلاۋىن ايتادى – رەد.) الدىنداعى كەزدەسۋiمiز ەمەس. سەبەبi, سايلاۋ 19-ى كۇنi بولادى. سودان كەيiن وتەدi, كەتەدi. ارى قاراي دا ۇلكەن ءومiر بار. ال ۇلكەن ءومiردiڭ بiزدi كۇتiپ وتىرعان «ۇلتىمىزعا، حالقىمىزعا بەرەتiن نەسi بار؟» دەگەن ۇلكەن تاقىرىپ بارلىعىمىزدى ويلاندىرادى. سول سان مىڭداعان سۇراقتاردىڭ iشiندەگi وزەكتiسi دە، ۇلكەنi دە – قازاق ۇلتىنىڭ پوتەنتسيالىن قايتا قالپىنا كەلتiرۋ ماسەلەسi. بۇل – وتە ۇلكەن ماسەلە. سەبەبi, يمپەريا تۇسىندا، 1931–33 جىلدارداعى اشارشىلىقتى بىلاي قويعاندا، 1937-38-دەگi قۋعىن-سۇرگiندi بىلاي قوي­عاندا، سوعىستا جوعالعان ازاماتتاردى بىلاي قويعاندا، 1950 جىلدارداعى قيىندىقتاردى بىلاي قويعاندا، «بەيبiت، جاقسى» دەگەن برەجنەۆتiڭ زامانىندا دا قازاق ۇلتىنىڭ پوتەنتسيالى كۇن ساناپ كەمiپ بارا جاتتى. سەبەبi, «بiرتۇتاس كەڭەس حالقىن قالىپتاستىرامىز» دەگەن يدەيا ارقىلى قازاق حالقىنىڭ تامىرى جويىلىپ، بەتiندەگi شىبىعى قالعان جاعداي دا بولدى. ۇلتتىڭ iشiندە دە، اينالاسىندا دا، دامۋىندا دا ۇلكەن داعدارىس بولدى. كەڭەس وداعى قۇلاعاننان كەيiن، بiز سول داعدارىس كەزەڭiندە تۇرعان ۇلتپەن جاڭا مەملەكەت قۇرۋعا كiرiستiك. ارينە، ۇلتتىق بيۋروكراتيانىڭ كومەگiمەن، قولداۋىمەن العاشقى كەزەڭدە مەملەكەت تiزiگiنiن قولعا العانىمىزبەن، ول ۇلتتىق بيۋروكراتيا ەكونوميكانىڭ كەيبiر تۇستارىنا كەلگەن كەزدە ءوزiنiڭ ۇلت، حالىق الدىنداعى نەگiزگi جاۋاپكەرشiلiگiن ۇمىتىپ، بۇگiن وليگارحتاردىڭ، بەلگiلi توپتاردىڭ بيۋروكراتتارىنا اينالدى.

دەمەك، ۇلتتىڭ ءوزiن تاۋەلسiز مەملەكەتكە تiرەۋ بولاتىنداي جانە ونى العا الىپ جۇرەتiندەي iشكi قاينار كۇش كەرەك. ەگەر بيلiك حالىقتان تۋىندايدى دەسەك، الدىمەن حالىقتىڭ پوتەنتسيالىن قالىپتاستىرۋدىڭ جولىن iزدەۋiمiز كەرەك. ول ءۇشiن، ەڭ باستىسى، ەلگە ەركiندiك بەرۋ، ەلدiڭ دامۋىنا، ماڭدايالدى ازاماتتاردىڭ ءوسiپ شىعۋىنا مۇمكiندiك جاساۋ كەرەك. بۇل – ۇلكەن وزگەرiستi كەزەڭ. ول ءۇشiن ءادiل سايلاۋ كەرەك، ءادiل قوزعالىستار كەرەك، ءادiل پارتيالار كەرەك، ءادiل ءباسپاسوز كەرەك. ال ەكiنشi جاعىنان سول ۇلكەن داعدارىستا تۇرعان تiل، دiن، دiل جانە ۇلتتىق بولمىس ماسەلەسiندە، قازاق ۇلتىنا سىرتتان كەلەر ۇلكەن كومەك بار. ول – ورالماندار. مەن مۇنى «كومەك» دەپ ادەيi ءبولiپ ايتىپ وتىرمىن. سەبەبi, ورالمانداردى ۇلتقا كومەكتەسۋشi ادامدار رەتiندە قابىلداۋىمىز كەرەك. ۇلتتىڭ سانىن مولايتاتىن، ساپاسىن جاقسارتاتىن، ۇلتتىق ەكونوميكاعا يە بولاتىن، سىرتتان كەلiپ قوسىلىپ جاتقان «جاڭا كۇش» رەتiندە قاراۋىمىز كەرەك. اسiرەسە، گۋمانيتارلىق سالادا، تiل، مادەنيەت سالاسىندا بiز كورiپ وتىرعان قيىنشىلىقتاردان الىپ شىعۋعا ءوز ۇلەسiن قوساتىن كۇش رەتiندە قاراۋىمىز كەرەك. سوندىقتان دا، سiزدەرمەن بۇگiنگi كەزدەسۋدiڭ باستى تاقىرىبىنىڭ بiرi وسى بولماق. تەك قانا ەلiمiزگە كەلiپ جاتقان ورالمانداردىڭ باسىنداعى قيىنشىلىقتاردى تالداپ جاتساق، سiز دە، بiز دە جىلاپ جiبەرەمiز. وعان ۇزاق ۋاقىت كەرەك. ۇشiنشiدەن، بولاشاقتا نە iستەيمiز؟ ات سابىلتىپ كەلگەن ورالمانداردىڭ، اعايىنداردىڭ قايماعى سiزدەرسiزدەر. عىلىم، بiلiم، مادەنيەت وكiلiسiزدەر. سiزدەرمەن وسى كەلiپ جاتقان باۋىرلارىمىزدىڭ قازاق ۇلتىنا، قازاقستان مەملەكەتiنە قالاي ىڭعايلى جاعدايدا كiرiگۋدiڭ، بiرلەسۋدiڭ جولىن اقىلداسۋىمىز كەرەك. بارلىق ماسەلەدە، بiز بيلiككە جۇگiنە بەرۋiمiزدi قويۋىمىز كەرەك. بiز حالىق بولىپ بiرiگiپ، حالىق بولىپ تۇتاسۋىمىز كەرەك. جانە ۇلتتىڭ iشiندەگi ءوز پروبلەمالارىن ءوزi شەشەتiن، ۇلكەن قوعامدىق ساياسي كۇشكە اي­نالۋى­مىز كەرەك.

سiزدەردە قانداي وي بار؟ بالكiم، بiزدiڭ پارتيانىڭ كولەمiندە مە، پارتيا كولەمiنەن تىس جالپىۇلتتىق قوزعالىس كولەمiندە مە؟ نەمەسە بيلiككە قالاي ىقپال ەتۋگە بولادى؟ قانداي قوزعالىستار جاساۋعا بولادى؟ وسىنىڭ بارلىعى سiز بەن بiز قوزعايتىن، قاۋزايتىن نارسە. سiزدەردiڭ بiزگە ايتار قانداي تiلەك­تەرiڭiز بار؟ ول ءۇشiن ايقىندىق كەرەك. سونى ايقىنداپ الۋىمىز كەرەك. سوندا عانا سiزدەر مەن بiزدەر بiر-بiرiمiزدi جاتسىنباۋعا مۇمكiندiك جاسالادى. سوندا عانا بۇل مەملەكەتتە جاڭا قۇرىلىم قۇرۋعا، جاڭا جۇيە جاساۋعا جول تابىلادى. ارينە، سiزدەر وزدەرiڭiز جول تابا الاسىزدار. بiلiمدەرiڭiز بار، ۇلكەن دايىندىقتارىڭىز بار. ال ارتتارىڭىزدان ەرiپ كەلگەن، ەندi كەلەتiن بۇقارا حالىققا قانداي كومەك كەرەك، قانداي جاردەم كەرەك؟ وسى ماسەلەنi ءسوز ەتسەك.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

– قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قىتايدان نەگىزىنەن جاس، ورتا جاستاعى زيالىلار وتانعا ءبىرىنشى كەزەڭدە ورالدى. ونىڭ ەڭ ۇلكەن باستى ماقساتى – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جانە قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن. جانە ەل بولىپ، حالىق بولىپ قازاقستاندا توپتاسىپ، ۇلكەن دەڭگەيدەگى حالىققا، ۇلتقا اينالۋ ەدى. بۇل ويلارىمىز وتانداستارىمىزدىڭ ويىمەن ءبىر جەردەن شىعىپ جاتتى. ارينە، قازاقستاننىڭ ورالماندارعا قاتىستى ساياساتى، باعدارلاماسى بار. ءىشىنارا وكىنىشتەر دە جوق ەمەس. مۇندا ساياسي پارتيالار قالىپتاسىپ، وزدەرىنىڭ قوعامدىق ورنىن الىپ جاتىر. ءبىز ويلايمىز، جاڭاعىداي ۇلكەن ۇلت بولۋ ءۇشىن، قازاق حالقىن دامىتۋ ءۇشىن، كوركەيتۋ ءۇشىن، وركەنيەتتى ەل قاتارىنان ورىن الۋ ءۇشىن، جاڭا التەكە جاقسى ايتتىڭىز، ءبىرىنشى كەزەكتە «قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق پوتەنتسيالىن» كۇشەيتۋىمىز كەرەك. بۇل ساناداعى ءبىرىنشى ۇعىم بولۋى ءتيىس. بۇرىنعى وتكەن داۋىردەگى سانامەن، ونداعى قۇندىلىقتارمەن، ونداعى قىزمەت تاسىلىمەن بۇگىنگە جاۋاپ بەرۋگە بولمايدى. ءبىز دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان ەلگە ورالىپ جاتقاننان كەيىن، وسى ورالمانداردىڭ قازاقستاننىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني ومىرىندەگى ورنىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك. بۇلار وتانعا ورالىپ جاتقان جۇك پە، جوق وتانعا ورالىپ جاتقان ۇلت پا؟ ءبىر اۋىز سوزبەن ايتۋعا بولادى: «ورالمانداردىڭ وتانعا ورالىپ جاتۋى – بەرەكەلى قۇتتى ءىس».

قازىر دۇنيەجۇزىندە زامان وزگەرىپ جاتىر. ءاربىر شەتەلدەگى قازاقتار ءار مەملەكەتتەگى شاعىن توپپەن ۇلتتىق قاسيەتىن، ۇلتتىق مەنتاليتەتىن، جالپى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي المايدى. تەك قانا قازاقستانعا توپتاسۋ ارقىلى ساقتاي الادى، وركەندەي الادى، دامي الادى. ونىسىز ولاردىڭ كۇنى قاراڭ. سوندىقتان ۇكىمەت ورالماندار ساياساتىن مەملەكەتتىك، ۇلتتىق ساياساتتىڭ ماڭىزدى ءبىر قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراستىرعانى ءجون. قازاقستاننىڭ بولاشاق دامۋىمەن بايلانىستىرىپ قاراۋ كەرەك. جاڭاعى ايتقانداي قازاقستانعا كەلىپ قوسىلاتىن كۇش رەتىندە قاراعانىمىز ءجون. وسىنداي تۇسىنىكتە، وسى سانادا قاراعاندا عانا ءبىز جەرگىلىكتى حالىققا تەز ارادا ءسىڭىسىپ كەتەمىز. بۇل – ءبىرىنشى كەزەكتە. ەكىنشى كەزەكتە، مەن ۇدايى ايتام، قازىر مەملەكەت وزىمىزدىكى، ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قۇتقارا الامىز جانە دامىتا الامىز. وعان تولىق مۇمكىندىگىمىز جوق ەمەس، بار. سوندىقتان ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ قوعامدىق، ساياسي ومىرىندە مىنانداي ءبىر مەحانيزم جاساۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، بيلىك باسىندا بولسىن جانە قاي-قاي سالادا بولسىن تالانتتىلاردى، دارىندىلاردى شىعارۋ مەحانيزمى جاسالىپ، مۇندا كونكۋرس، باسەكەلەستىك جوللارىمەن كادر تاڭدايتىن مەحانيزم ورناتۋى كەرەك. وسى مەحانيزمدەر ورناعاندا عانا، مەيلى سىرتان كەلىپ جاتقاندار بولسىن، مەيلى ەل ىشىندەشىلەر بولسىن، بارلىعى دا قوعامنىڭ بەلگىلى سالاسىنان ءوز ورنىن الا الادى. ساياسي پارتيا بولعاندىقتان وسىنى ەسكەرسەڭىزدەر دەگەن ۇسىنىس ايتىپ وتىرمىن.

ەكىنشى ۇسىنىسىم، ەگەر شىن مانىندە ورالماندارعا ءبىز جوعارى دەڭگەيدە ۇلتتىڭ بولاشاعى، ۇلتتىڭ دامۋ ستراتەگياسى بويىنشا قارايتىن بولساق، بۇدان كەيىن ولارعا كورسەتىلەتىن ەكونوميكالىق كومەكتى ءالى دە ارتتىرا ءتۇسۋىمىز كەرەك. ۇكىمەتتىك جانە ۇكىمەتتىك ەمەس جالپى حالىقتىق تۇرعىدان كومەك كورسەتۋ جولدارى جاسالسا جاقسى بولار ەدى. ءۇشىنشى كەزەكتە، شەتەلدە ورتا مەكتەپتى ءبىتىرىپ، وتانعا وقۋ ىزدەپ كەلىپ جاتقان ورالمان جاستاردىڭ كوپتەگەن جوعارى وقۋ ورنى مەن ورتا تەحنيكۋمدارىنا كىرۋكىرۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزۋ كەرەك. مۇندا دا ۇكىمەتتىك جانە ۇكىمەتتىك ەمەس قوعامدىق ۇيىمدار نەگىزىندە. ويتكەنى، ءبىز ۇلتتىق پوتەنتسيالدى كۇشەيتەمىز دەسەك، بۇل جاستاردى – ءبىزدىڭ كۇرە تامىرىمىزعا قۇيىلىپ جاتقان قان دەپ قاراۋىمىز كەرەك. قازىردىڭ وزىندە ورالماندار قازاق ەلىنە جاڭا لەپ اكەلىپ جاتىر. ماسەلەن، مادەنيەتتە بولسىن، كوركەمونەردە بولسىن، عىلىم سالاسىندا بولسىن، ەكونوميكا بولسىن، ورتا-شاعىن بيزنەستى دامىتۋدا بولسىن، ۇلەسى از ەمەس. ارينە، ءومىر بولعان سوڭ قيىنشىلىق تا كەزىگەدى. ءومىردىڭ ءوزى سول قيىنشىلىقتان تۇرادى.

التىنبەك سارسەنبايۇلى ودان ءارi بىلاي دەدi:

– قازاقستاندا قازاق حالقىنىڭ تالانتتى ازاماتتارىنىڭ كوبiرەك كورiنۋiنە، شىعۋىنا جاعداي جاساۋ ماسەلەسi قازiر وتە وزەكتi. مەن ماسكەۋدە ەلشi بولىپ iستەپ جۇرگەن كەزiمدە قازاقستاننىڭ رەسەيدەگi مادەنيەت كۇندەرiن اشۋعا قازاقستاننىڭ ونەر قايراتكەرلەرi كەلدi. سوندا بiر جارىم ساعاتتىق كونتسەرت كورiپ وتىرىپ بiر ويدا قالدىم. جانە وسى ويىمدى سول كەزدە پرەزيدەنتتiڭ كومەكشiسi بولىپ جۇرگەن وراز جاندوسوۆقا ايتتىم: «وسىدان ون جىل بۇرىن قانداي ادامدار بiزدە ءان سالىپ، سكريپكا تارتىپ، فورتەپيانو ويناپ جۇرسە، ءدال سول ادامدار ءالi دە ءجۇر. ون جىلدا باسقا جاڭا ەسiم شىققان جوق»، – دەپ. «بۇنىڭ سەبەبi نەدە؟» دەگەن ماسەلەگە بiز ويلانۋىمىز كەرەك. نەمەسە 1990 جىلداردىڭ باسىندا قاۋلاي شىققان قالىڭ قازاق بيزنەس وكiلدەرiنiڭ ارتىنان iلەسكەن جاڭا ەسiم قازiر قاراساڭ، تاعى دا جوق. مۇنىڭ سەبەبi نەدە؟ نەمەسە بiزدiڭ ارتىمىزدان iلە-شالا ءىزىمىزدى باسىپ كەلە جاتقان جاسى 30-دان اسقان ساياساتكەر ازاماتتار جانە جوق. مۇنىڭ سەبەبi نەدە؟ دەمەك ەلiمiزدە تالانتتى ازاماتتاردىڭ، ونەردە، عىلىمدا، ساياساتتا، بيزنەستە كورiنۋ مۇمكiنشiلiگi مۇلدەم ازايىپ كەتكەن. بۇنىڭ نەگiزگi باستى سەبەبi, قازiر بيلiك، اتقارۋشى بيلiك، وكiنiشكە قاراي، بارلىق پروتسەستەردi ءوزiنiڭ باقىلاۋىنا قاراتىپ العان. ەگەر اتقارۋشى بيلiكتiڭ نازارىنان تىس دۇنيە بولاتىن بولسا، تىس تۇلعا بولاتىن بولسا، تىس ۇلكەن جوبا بولاتىن بولسا، ول تەز ارادا جوق بولادى نەمەسە دامىمايدى، وسپەيدi. ويتكەنi بيلiك وعان مۇمكiنشiلiك بەرمەيدi. سونىڭ كەسiرiنەن قازiر تاۋەلسiزدiگiمiزدiڭ 14 جىلىندا بiز سول 1990 جىلداردىڭ باسىنداعى ازعانتاي پوتەنتسيالمەن ءومiر ءسۇرiپ كەلە جاتىرمىز.

«سىرتتان كەلگەن ورالماندارعا ەلiمiزدiڭ پوتەنتسيالىن كۇشەيتەتiن ۇلكەن كۇش رەتiندە قارايمىز» دەگەندە وسىنى دا مەڭزەگەن ەدiم. ول ءۇشiن ورالمان عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتتارىنا جان-جاقتى داميتىن باسەكەلەستiك ورتا كەرەك. باسەكەلەستiك ورتا تەك دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار قالىپتاسقان كەزدە عانا پايدا بولادى. قازiر بiزدە اتقارۋشى بيلiك بارلىق بيلiكتەن جوعارى تۇر. ەگەر بەينەلەپ ايتساق، بيلiك حالىقتىڭ موينىنا ەكi اياعىن سالبىراتىپ مiنiپ وتىر. بۇگiنگi كۇنi, ءدال قازiر مەن بيلiكتiڭ وكiلiمiن، وسىنداي شىندىقتى ايتۋعا ءماجبۇرمiن. سiز جاڭا ۇكiمەتتiك ەمەس ۇيىمداردىڭ ورالماندارعا قاتىسىن نەمەسە ۇكiمەتتiڭ كوزقاراسىن ايتتىڭىز. بiزدە ورالماندارعا جاعداي جاساۋ جونiندە مەتوديكالىق قاتە بار. بيۋدجەتتە قانداي مۇمكiندiك بار، سوعان قاراپ كۆوتا جاسايىق دەيدi. حالىقتىڭ «ورالمانداردى ەلiمiزگە الىپ كەلiپ قوسىپ، ۇلتتىڭ پوتەنتسيالىن قالاي اتتىرۋعا بولادى؟» دەگەن سۇراعىن الدىمەن قويىپ، سول ءۇشiن قانشا قارجى كەرەگiن انىقتاپ، قانداي جاعداي قاجەتتiلiگiن ويلاستىرساق، سودان كەيiن ەسەپ-شوت جاساساق، جاعداي مۇلدە باسقاشا بولار ەدi. ۇكiمەتتiڭ قازiرگi مۇشەسi رەتiندە، بۇرىنعى ءمۇ­شەسi رەتiندە ايتايىن: سiزدەردiڭ تاعدىرلارىڭىزدى كوبiنە-كوپ بيۋدجەتتi جوسپارلايتىن، بولەتiن. قورجوۆا دەگەن حانىم شەشiپ جiبەرەتiن. بiز ول كiسiمەن تالاي ايتىستىق تا، تارتىستىق تا، تالاي اڭگiمەلەرگە بارىستىق تا. مiنە، سوندىقتان دا، ورالمانداردىڭ كەلۋ ماسەلەسi قازاقستاننىڭ پارلامەنتiندە بiر رەت تە كەڭ تۇردە تالقىلانىپ، ۇكiمەتكە سالماق سالعان جوق. دەمەك، پارلامەنت ءوزiنiڭ نەگiزگi بiر وكiلەتتi, ماقساتتى iسiن ورىنداپ وتىرعان جوق. مەن كەيدە ويلايمىن، وسى بiزدiڭ ۇكiمەت قازاق حالقىن پروبلەماسى جوق حالىق دەپ ويلايتىن بولۋى كەرەك. سوندىقتان دا بۇعان كوپ نازار اۋدارمايدى. ول ءۇشiن بيلiكتiڭ قۇرىلىمى وزگەرۋ كەرەك. كونستيتۋتسياعا ۇلكەن وزگەرiس قاجەت. بيلiكتi بiز تەڭدەستiرۋiمiز كەرەك. بيلiكتە تەپە-تەڭدiك بولماي، بيلiك بiرiن-بiرi باقىلاماي، ارقاشاندا ەرتوقىمى بiر جاعىنا اۋىپ كەتكەن ات سياقتى بولىپ جۇرەمiز. ول شىندىق. مiنە، سودان كەلiپ سوڭعى 14 جىلدا جاڭاعى سiز ايتىپ وتىرعانداي، مەن ايتىپ وتىرعانداي، ۇلتتىڭ پوتەنتسيالىندا ۇلكەن وزگەرiستەر بولماي ءجۇر. تiپتi قازاقتىڭ بiرتۋار ازاماتى، عارىشكەر توقتار اۋباكiروۆتiڭ ءوزiن نەشە سوقپاققا سالدىق. بiزدە ۇلتتىڭ پايدالى، قۇندى، باعالى تۇلعالارىن دۇرىستاپ پايدالانۋ ماسەلەسi جوق. وندا دا تەك ساياسي بيلiكتiڭ ىقپالىندا بولسا، ساياسي بيلiكتiڭ شەڭبەرiندە بولسا، سوندا عانا پايدالانادى. قالعان كەزدە ۇلتتى دامۋشى كۇش رەتiندە قاراستىرمايمىز. بiز كوبiن ۇلكەن ادامدارعا، بيلiككە قاجەت پە، قاجەت ەمەس پە دەپ قارايمىز.

ال ۇلتقا قاجەت پە، قاجەت ەمەس پە دەگەن سۇراق كوپ تۋىندامايدى. زيالى قاۋىمنىڭ كوپ وكiلدەرi كەڭەس زامانىندا وسى سۇراققا وزدەرiنشە جاۋاپ بەرiپ ۇيرەنiپ العان. بiز حالىققا قاجەتپiز بە، قاجەت ەمەسپiز بە دەپ ەشكiم ويلامايدى. «وسى بiز بيلiككە قاجەتپiز بە، قاجەت ەمەسپiز بە؟ بiر كۇنi عايىپتان تايىپ قاجەت بولماي قالساق قايتەمiز؟!» دەپ الاڭدايدى، باسىن قاتىرادى. سودان جالتاقتىق تۋادى. جاقىندا «قازاقستاندىق ۇلت قۇرۋ» جونiندە دايىندىقسىز پiكiر ايتىلدى. بiز ودان وتكەنبiز. كەزiندە «بiر تۇتاس كەڭەس حالقىن قۇرامىز» دەگەن كەزدە بۇكiل قازاق مەكتەپتەرiن جاۋىپ، تiلiمiزدi, ءبارiن سوعان ىڭعايلاعانبىز. سەبەبi, «بiر ۇلت» بولعان سوڭ ول ۇلتتىڭ بiر تiلi بولۋ كەرەك. ماسەلەن، اعىلشىننىڭ – اعىلشىن تiلi بار، جاپوننىڭ – جاپون تiلi بار، فرانتسۋزدىڭ – فرانتسۋز تiلi بار. ال «قازاقستاندىق ۇلت» قۇرساق، ونىڭ تiلi قاي تiل بولادى؟ قاي ۇلتتىڭ مادەني نەگiزiندە قۇرىلادى؟ ول قاي ۇلتتىڭ دiنiنiڭ نەگiزiندە قۇرىلادى؟ وسىنداي ماسەلە جونiندە سۇراقتار تۋعان كەزدە بiزدiڭ بiر ۇلكەن جازۋشى اعامىزدان جۋرناليست: «قالاي قارايسىز»،– دەپ سۇراسا، الگi جازۋشى اعامىز: «اينالايىن، مەن مۇنداي سۇراقتارعا جاۋاپ بەرمەيمiن، ۋاقىتىم جوق»، – دەپ جاۋاپ بەرiپتi.

قىتايدان كەلگەن ازاماتتاردىڭ وقۋعا تۇسە الماي، نەمەسە ەلiنە قايتا الماي، ءدۇبارا بولىپ قينالعان كەزiن دە مەن «ۇلكەن ساياسي وقيعا» دەپ ەسەپتەيمiن. «جاس الاش» گازەتi سونى شىرقىراپ تۇرىپ جازدى. سوندا سەلت ەتكەن شەنەۋنiك بولعان جوق. سەلت ەتكەن پرەمەر-مينيستر بولعان جوق. «مۇنىڭ قالاي؟» دەپ التىنشاش جاعانوۆانى شاقىرعان پرەزيدەنت بولعان جوق. بۇل دا ۇلكەن ماسەلە. پارلامەنتتە بiر-ەكi دەپۋتات سويلەدi دە قويدى. سوندىقتان بiز ءاربiر قوعامداعى ۇلكەن ماسەلەلەرگە تەرەڭ قاراپ ۇيرەنۋiمiز كەرەك. باسقالاي بولمايدى. بiزدiڭ قازiرگi دامۋ قارقىنىمىز، مۇمكiنشiلiگiمiز سوعان جاعداي جاسايدى. سiزدەردiڭ ءبارiڭiز ءار ەلدەن كەلگەن بiلiمدi ازاماتسىزدار، وزدەرiڭiز دە بايقاعان شىعارسىزدار، بiزدiڭ دامۋىمىزدا كەمiندە بەس جىلدىق كەشiگۋ بار. ال مىناۋ عالامداستىرۋ كەزەڭiندە كەشiگۋ بiز ءۇشiن وتە قاۋiپتi. رەسەيدiڭ كاۆكازدى تىنىشتاندىرۋ رەفورماسى ءجۇرiپ كەتسە، بiز ودان كەيiنگi 10–15 جىلدا دامىماي وسى كۇيدە وتىرساق، «تاۋەلسiزدiگiمiزدi ساقتاپ قالامىز» دەپ مەن ايتا المايمىن. ەگەر رەسەي ۇلتتىق ەكونوميكاسىن ەكi ەسە ۇلعايتسا، بiز «ارتتا قالعانداردىڭ (وزبەكستاننىڭ، قىرعىزستاننىڭ جانە تاجiكستاننىڭ) الدىندا ءجۇرمiز» دەپ ماقتانىپ جۇرە بەرەتiن بولساق، وندا بiزدiڭ تاۋەلسiزدiكتەن ايىرىلىپ قالۋ قاۋپiمiز بار. شەكارامىزدى سىزىپ بەرگەننەن كەيiن، ەشكiم بiزگە «تاۋەلسiزدiگiڭ ماڭگiلiك» دەپ كەپiلدiك بەرگەن ەمەس.

قىتايدىڭ ورلەۋ قارقىنىن بiلەسiزدەر، رەسەيدi بiلەسiزدەر. ەندەشە، قازاقستاننىڭ ماڭدايىنا ۇزدiكسiز دامۋ عانا جازىلعان. ۇزدiكسiز دامۋ ارقىلى بiز ءوزiمiزدi-ءوزiمiز ۇلت رەتiندە ساقتاي الامىز. ءوزiمiزدi-ءوزiمiز تاۋەلسiز مەملەكەت رەتiندە ساقتاي الامىز. سوڭعى ءۇش جىلدا، مىنا ەكونوميكالىق رەفورمالار اياقتالعاننان كەيiنگi جىلدارى، ەركiن پارلامەنت، ەركiن ءباسپاسوز بولسا، ورالمانداردىڭ كوپ ماسەلەسi ورنىقتى شەشiلiپ كەتكەن بولار ەدi. قوعامدىق تالقى ارقىلى شەشiلiپ كەتەر ەدi. بiزدە سiزدەردiڭ ازاماتتىق الۋلارىڭىزدىڭ ءوزi پروبلەما. سiزدەرگە بەرەتiن جەڭiلدiكتi كوررۋپتسياعا اينالدىرعان. پالەندەي پايىزىن قايتارماساڭىزدار، كوپشiلiگiڭiز كۆوتا الا المايسىزدار. ونى دا بiلەمiز، گازەت جازىپ جاتىر.

ال مىناۋ ليتۆا مەملەكەتiندە جاڭادان سايلانعان پرەزيدەنت بiر رەسەيدiڭ ازاماتىنا زاڭسىز ازاماتتىق بەرگەنi ءۇشiن وتستاۆكاعا كەتتi. ليتۆا حالقى الاڭسىز، قورىقپاي، تىنىش ۇيىقتاپ ءومiر سۇرە بەرۋiنە بولادى. سەبەبi ولار «توبەگە شىققان، بيلiكتەگi كەز كەلگەن ادام ءوزiنiڭ ويىنداعى جەكە ماقساتىن iستەي المايدى» دەپ سەزiنەدi. ولاردىڭ كونستيتۋتسياسىندا سونداي ءمۇم­كiندiك بار. كەز كەلگەن بيلiكتiڭ ادامى باقىلاۋدا. پارلامەنتتiڭ، باسپا­سوزدiڭ، قوعامدىق ساياسي كۇشتەردiڭ باقىلاۋىندا. ال بiزدە قانشا تولقۇجات قانداي جاعدايدا كەتكەنiن كiم بiلiپ جاتىر؟! مiنە، وسىنداي ماسەلەلەر سiزدەردi دە، بiزدەردi دە تول­عاندىرادى، ويلاندىرادى.

داۋلەتبەك توقتاسىنۇلى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

– قىمباتتى التىنبەك سارسەنبايۇلى، ءسىز قازاقستانداعى ۇلكەن ورىنداردا جۇمىس جاسادىڭىز. اقپارات، مادەنيەت جانە قوعامدىق كەلىسىم ءمينيسترى بولىپ ىستەدىڭىز. قازىردە سول سالادا جۋمىس جاساپ وتىرسىز. ورالمانداردىڭ تاعدىرىن ءبىر بىلسە، ءسىز جاقسى بىلەدى دەپ ويلايمىن. جاڭادان بەرى ايتىپ وتىرعان ويلارىڭىز، سۇراقتارىڭىز وتە ورىندى. ورالمانداردى مازالايتىن سۇراقتار وتە كوپ. ايتا بەرسەك ۋاقىت جەتپەيدى. مەن ۇستاز رەتىندە، ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ ماسەلەسىن قايتا ايتقان بولار ەدىم. كوبى وقۋسىز قالىپ جاتىر. بيىلعى جىلى كۇلەكەەۆ مىرزا ءبارىن قاتىردى. ورالمانداردىڭ 98-100 بالل العان بالالارى وقۋعا تۇسە الماي قالدى. ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداپ جاتقان ەشكىم جوق. ولاردىڭ جازعان ماقالالارىن گازەتكە باسپايدى، ەپتەپ باستىرسا كەيبىر اتى اتالعان اعالارىمىز «ەلىڭە جالاڭاش قايتارام» دەگەن سەكىلدى سوزدەر ايتىپ، پوليتسيا جىبەرىپ ۇركىتەدى، قورقىتادى، قىسىم كورسەتەدى. ول ورالمان زارىن قايدا بارىپ ايتادى؟ سوندىقتان سىزگە قۇداي الدى ءوتىنىش! ەگەر شەتەلدەگى بەس ميلليون قازاقتىڭ كوز جاسى كورسىن دەسەڭىز، وسى شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنا ارنالعان ءبىر جوعارى وقۋ ورنىن اشىپ بەرسە. بۇعان ماماندار جەتەدى. مۇنداي مۇمكىندىككە يە بولعاندا شەتەلدەن كەلگەن بالالار ءبىر جەردەن دايىندالىپ، ءبىر جەردەن ءوزى قالاعان وقۋ ورنىنا ەمتيحان تاپسىرىپ، تۇسۋىنە تاماشا جاعداي جاساعان بولار ەدى. قازىر قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى جوعارى وقۋ ورىندارىنا 10-20-دان ءبولىنىپ دايىندىق وقىپ بەرەكەسى قاشىپ ءجۇر. ەكىنشى ماسەلە، ءبىزدىڭ جاستاردىڭ دەنساۋلىعى سىن كوتەرمەيدى. مۇگەدەك، كەمتار بالالار مەن جەتىم بالالاردىڭ مۇمكىنشىلىگى ەش جەردە قاراستىرىلماعان.

ودان كەيىن ورالمانداردىڭ كوپ پايىزى الماتى وبلىسى مەن الماتىنىڭ ماڭىندا تۇرادى. ەگىن ەگىپ، شارۋاشىلىقپەن اينالىساتىن ءبىر گەكتار جەر الا الماي ءجۇر. ال الماتىنىڭ ماڭىنان ءۇي سالاتىن ۋچاسكەلىك جەر مۇلدەم بەرىلمەيدى. ولاردىڭ ءۇي ساتىپ الۋعا قىرۋار اقشاسى جوق. الماتىداعى ءۇيدىڭ باعاسىن ءوزىڭىز بىلەسىز، نارىقتىڭ تالابىنان اسىپ كەتتى. يپوتەكا، نەسيە دەگەندەردىڭ اۋىلى بىزدەن الىس. نارىقتىق باسەكەنىڭ شاڭىنا ىلەسە الماي جاتىرمىز، مۇنىمىز وتىرىك ەمەس. جاقىن جىلدارى الماتى قالاسىندا باسپانا ارزاندايدى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن. ورالماندار باراحولكانىڭ ماڭىن جاعالاپ، ءۇي جالداپ، ازىن-اۋلاق ساۋدا جاساپ، كۇنىن ازەر كورۋدە. ءۇيدىڭ پاتەر اقىسى دا قىمباتتاپ كەتتى. «بايبەسىك» دەگەن جەر بەرىلگەن، ول جەردىڭ ءوزى دە كۇل-قوقسىقتىڭ ورتاسى. سوندا بىزگە بورالدايدىڭ ماڭى بولا ما، قاسكەلەڭنىڭ ماڭى بولا ما، تالعاردىڭ ماڭى بولا ما، ورالماندار قونىستاناتىنداي قالاشىق سەكىلدى اشىق جەر بەرىلسە. جەر تەگىن بەرىلسە، مەن ويلايمىن وسى ازاماتتار وزدەرى ەڭبەكتەنىپ ءبىر كۇركە سالىپ الار ەدى. سىزدەردىڭ «اق جول» پارتياسىنىڭ حالىققا جولداۋىن وقىدىم، وتكەندە ءوزىڭىزدىڭ جولداۋىڭىزدا دا جاقسى ماسەلەر ايتتىڭىز. ءبىر شەشسە وسى ماسەلەلەردى سىزدەر شەشەر دەپ ويلايمىن. سوندىقتان اقپارات كەڭىستىگىندە ءبىز ەركىن بولدىق. ەشكىم بىزگە الا كوزبەن قارامايتىن بولادى. ءبىز بەيبىت ءومىر سۇرسەك.

بىلتىرعى جىلى ونەرپاز ورالمان جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، «اتامەكەن - التىن بەسىك» دەگەن شاعىن كونتسەرت بەردىك. بىراق ۇكىمەت تاراپىنان بىزگە ەشكىم قولداۋ كورسەتپەدى. جالپى ورالمانداردىڭ ونەرىن دۇرىس باعالاماي وتىر.

شەتەلدە ساقتالعان ءداستۇرلى اندەر وتە كوپ. ءبىز وسى داستۇردەن كوز جازىپ قالماۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، ءبىر قىتايدىڭ وزىندە قازاقتىڭ قانشاما ءان-كۇيلەرى جاتىر.

قازىر الماتىدا قاڭعىرىپ قالۋ تاڭسىق ەمەس. قىزمەت جاساپ جاتقان ءبىزدىڭ ءوزىمىز ارەڭ ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز، جاسىراتىن تۇگى جوق. وسى ازاماتتاردىڭ كوبىسى جارتى كۇن جۇمىس ىستەپ، جارتى كۇن بيزنەسپەن اينالىسادى. ءبىز ءسىزدىڭ وسى كەزدەسۋىڭىزدى «ۇلكەن قۇت بولدى-اۋ!» دەپ جاقسىلىققا بالاپ وتىرمىز. سوندىقتان ورالمان جاستار اتىنان سىزگە مىقتى دەنساۋلىق تىلەيمىز. وسى پوزيتسياڭىزدى قولدايمىز!

التىنبەك سارسەنبايۇلى:

– ورالماندارعا جاڭا ينستيتۋت اشۋ جونىندەگى ماسەلەگە كەلسەك، ول ويلاناتىن جاعداي. سەبەبى، مەن دە ورالماندارعا ارنالعان مامانداندىرىلعان دايىندىق كۋرستارىن اشۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ول العاشقى دايىندىق ساتىسىنان وتكەننەن كەيىن، قالعان قازاقستاندىق ستۋدەنتتەرمەن تەڭ ءتۇسىپ، بىردەي وقىسا دۇرىس بولادى. سەبەبى، ورالماندار ينستيتۋت بىتىرگەننەن كەيىن ونىڭ ديپلومى باسقا ينستيتۋتتىڭ ديپلومىمەن بىردەي بولا الا ما، بولا الماي ما؟ ەرتەڭ وقۋىن ءبىتىرىپ العاننان كەيىن، ول ازاماتتاردى جۇمىسقا قابىلداي ما، قابىلداماي ما؟ دەگەن ماسەلە تۋادى. كىم بىلەدى؟ بالكىم جەرگىلىكتى ينستيتۋتتاردان دا كۇشتى كادر تاربيەلەپ جىبەرۋلەرىڭىز دە مۇمكىن. وعان مەن سەنەمىن. بىراق، ءدال سوعان، قالعان وقۋ سالاسىنداعى نارىقتى جاۋلاپ العان نەمەسە مىناۋ ءاربىر تەسىگىن بەكىتىپ وتىرعان شەنەۋنىكتەر مەن رەكتورلار سىزدەرگە سونداي مۇمكىندىك بەرە قويا ما، بەرە قويماي ما؟ ول دا ۇلكەن ماسەلە.

مىنا مالايزيانى جاقسى بىلەتىن شىعارسىزدار. ماحاتحير مۇحامەد «مالاي حالقىنىڭ دارەجەسىن كوتەرەمىن» دەگەن كەزدە ەل الدىمەن ءوز ۇلتىنىڭ ساپالىق جاعىنا ستاتيستيكالىق اناليز جاساعان. ماسەلەن، قازىر ونىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترىنەن «ەلىڭىزدە قانشا دارىگەر بار؟", – دەپ سۇراساڭىز جالپى دارىگەردىڭ سانىن ايتادى. ال، «ونىڭ ىشىندە مالاي حالقى ازاماتىنىڭ سانى قانشا؟»، – دەپ سۇراساڭىز، مالاي حالقى وكىلدەرىنىڭ سانىن دا ناقتى ايتىپ بەرەدى. ءاربىر سالاعا يە بولاتىنداي ادامدارعا كادىمگىدەي ەسەپ جۇرگىزىلەدى.

مادەني، رۋحاني قۇندىلىقتار قانداي سالادا، قانداي جولمەن كەلۋى كەرەك؟ ەكونوميكادا، ورتا-كىشى بيزنەس سالاسىندا. ماسەلەن، قانداي دارەجەمەن كەلۋى كەرەك؟ سەبەبى، قىتايدان كەلگەن، تۇركيادان كەلگەن اعايىنداردىڭ بۇعان بەيىمدىلىگى مىقتى. ءبىلىم سالاسىندا قانداي دارەجەدە كەلۋى كەرەك؟ عىلىمدا بىزدە دامىعان قانداي عىلىمي مەكتەپتەر بار؟ ولاردى نىعايتۋ ءۇشىن كىمدەر كەرەك؟ قاجەتى بولسا، شەتەلدەن سول ازاماتتاردى تىكەلەي شاقىرىپ الۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ، مەملەكەتتىڭ ىشكى دامۋىن العا جىلجىتادى. ول ءۇشىن بۇعان دا مەملەكەتتىك باعدارلاما كەرەك. ونى سىزدەرمەن جۇمىس ىستەيتىن الگى اگەنتتىك جاساۋى كەرەك ەدى. ول اگەنتتىككە «تەك مەملەكەتتەن اقشا سۇراپ ال دا، كەلگەن ورالماندارعا ءبولىپ بەرىپ، سونىمەن قاراپ وتىر» دەۋ جەتكىلىكسىز. ونىڭ فۋنكتسياسى الدەقايدا جوعارى، بولەك بولۋى كەرەك.

دوسان بايمولدا، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ ءتىلشىسى:

– شىنىن ايتقاندا «ورالمان» دەگەن كىم؟ وسىعان الىگە دەيىن دۇرىس جاۋاپ بەرە العامىز جوق. وكىمەت تە، جالپى شەتتەن كەلگەن اعايىنداردىڭ ءوزى دە. مىنە، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العانىنا 14 جىل تولىپ وتىر، ءبىز قاشانعا دەيىن «ورالمان» بولىپ جۇرە بەرەمىز؟ وسى كۇنى قازاقستاندا ورالمانداردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتايتىن ءجىبى ءتۇزۋ زاڭ جوق. ورالماندارعا قاتىستى جاڭاعى ايتىلىپ جاتقان قيىنشىلىقتاردىڭ ءبارى زاڭنىڭ جوقتىعىنان شىعىپ وتىرعان ماسەلە. مىسالى، «كوشى-قون تۋرالى» زاڭدا ورالماندار جاي بىرنەشە باپ بولىپ ەنگەن. سوندىقتان اتاجۇرتقا ورالىپ جاتقان اعايىندار قانشا جىل ورالمان بولىپ ءجۇرۋى كەرەك؟ قازاقستان ازاماتتىعىن العاننان كەيىن ءبىز ءومىر باقي ورالمان بولىپ جۇرە بەرەمىز بە؟ الدە، قازاقستان ازاماتتارىمەن بىردەي قۇقىقتا بولامىز با؟ جوق، ءبىز باسقاشا ادام بولۋىمىز كەرەك پە؟

جۋىردا گەرمانيانىڭ ساكسونيا ولكەسىندە سەمەي وبلىسىنان كوشىپ بارىپ، ايەلى نەمىس بەكبولات دەگەن اعامىز «ازاتتىق» راديوسىنا تەلەفون شالدى. الگى كىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ول جاقتا وتانداستارىن الدىمەن قابىلدايتىن لاگەر بولادى ەكەن. سول جەردە ءبىر جىل بويى تۇرعىزىپ، نەمىس ءتىلىن ۇيرەتىپ، ماماندىقتارى بويىنشا دايىنداپ، قاجەتتى ورىندارعا ءبولىپ-ءبولىپ جىبەرەدى ەكەن. بىزدە قىتايدان كەلەدى، موڭعوليادان كەلەدى. قىتايدان، تۇركيادان جانە يراننان كەلگەن اعايىندار قازاقشا سويلەپ جۇرگەنىمەن، كريلليتسانى بىلمەيدى. ال، موڭعوليادان كەلگەندەردە بۇل جاعى شەشىلگەن دەسە دە بولعانداي. ويتكەنى، موڭعوليا كەزىندە كەڭەس وداعىنىڭ ىقپالىندا بولىپ، ونداعى قازاقتار قازاقستاننان وقۋلىق الدىرىپ كريلليتسا قارپىمەن ساۋات اشتى.

گەرمانيا، پولشا، ۆەنگريا، ماسكەۋدىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ كەلگەن مىقتى-مىقتى عالىم، ينجەنەر، جۋرناليست ازاماتتار بار. ولاردا دا جۇمىس جوق، ۇساق-تۇيەك ساۋدا ىستەيدى. شەتتەن كەلىپ جاتقان وتانداستاردى قابىلدايتىن ورتالىقتار اشىپ، قازاقستاننىڭ جەر جاعدايىنا قاراي بەيىمدەپ ورنالاستىرسا ساۋاپ ءىس بولار ەدى. مىسالى قازىر دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ جانىنان وتسەڭىز، جىلاعىڭ كەلەدى. قىتايدان كەلگەن قانشاما اعايىن نە ىستەرىن بىلمەي شىرىلداپ جىلاپ جۇرەدى. اناۋ «قازاق كۋالىگىن» الۋ ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى كونسۋلدىق دەپارتامەنتى مەن قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ اراسىندا اپتالاپ كەزەك كۇتەدى. ول كىسىلەردىڭ قۇجاتتارىن اۋدارىپ، رەتتەيتىن، جول سىلتەيتىن ەشكىم جوق. «16 قۇجات كەرەك» دەپ جازىپ تاستاعان، سول «قۇجاتتى جيامىن» دەپ ساندالىپ شارشاپ ءجۇر. ورالمانداردى ەڭ قينايتىن نارسە قازاقستانداعى بيۋروكراتتىق جۇيە. "قازاق كۋالىگى" دەگەننىڭ مەندە دە بىرەۋى بار. ونىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق. سويتە تۇرا تىركەلۋدەن باستاپ، ازاماتتىق الۋعا دەيىنگى بىرنەشە باسقىش وسى «قازاق كۋالىگىنسىز» بىتپەيدى ەكەن. ايتا بەرسەك، وسىنداي جاعدايلار وتە كوپ.

مۇحان مامىتحان، كاسىپكەر:

– التەكە، اڭگىمەنى توتەسىنەن باستاي بەرەيىن. قازاقستاندا 8 ميلليون قازاق تۇرسا، شەتەلدە 5 ميلليون قازاق بار. قىرعىزبەن سالىستىرىپ ايتقاندا، شەتەلدە ءبىر مەملەكەتتىڭ قازاعى تۇرادى دەگەن ءسوز. مىنە، قازاق ءوستىپ ەكىگە ءبولىنىپ تۇرعاندا «وسى 5 ميلليون قازاق قازاقستانعا كەرەك پە؟» دەگەن سۇراق تۋادى. شىعىستا قىتاي، باتىستا ورىس تۇرعان كەزدە اتا-بابامىز بىزگە تاستاپ كەتكەن وسى ۇلانعايىر جەرگە قالاي يە بولامىز؟ وسى بار قازاققا مالدانىپ، ارقانى كەڭگە سالىپ جۇرە بەرەتىن بولساق، كەيىنگى تاعدىرىمىز نە بولماق؟! جوق، باياعى ابىلاي حاننىڭ ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقانى سەكىلدى، اننان، مۇننان كەلگەن از عانا قازاققا بولا «قازاقتاردى اتاجۇرتقا ورالتىپ جاتىرمىز» دەگەن قۇرى اتاق ءۇشىن كەرەك بولسا، وندا قاجەتى شامالى. شىن مانىندە ورالمان كەرەك بولاتىن بولسا، ءبىز الدىمەن «كوشى-قون زاڭىن» قايتا قاراۋىمىز كەرەك. ويتكەنى «كوشى-قون زاڭىندا» ەلگە كەلەتىن اعايىنداردىڭ قايسى وڭىرگە، قايسى اۋدانعا، قايسى اۋىلعا، ءتىپتى ماماندىعى بويىنشا جۇمىسقا ورنالاستىرۋ كەرەكتىگى جازىلماعان. ەڭ بولماعاندا ورالمانداردى قانشا جىلدا كوشىرىپ الۋعا بولادى؟ كەلگەن سوڭ باسپانا مەن جۇمىسپەن قالاي قامتۋ كەرەك؟ بالالارىنىڭ وقۋ ماسەلەسىن قالاي شەشۋ كەرەك؟ وسىنداي سۇراقتار توڭىرەگىندەگى ۇلكەن ستراتەگيالىق جوسپارلاردى ۇكىمەت نە اگەنتتىك الدىن الا جاساپ الۋى كەرەك ەدى. قازىر مۇنىڭ بىرەۋى دە جوق. سوندىقتان «كوشى-قون زاڭىن» جاڭاعى ايتىلعان ستراتەگيالىق جوباعا سايكەستىرىپ جاساۋ كەرەك. سىزدەر كوشى-قون اگەنتىگىنەن «ورالمانداردى قالاي ورنالاستىرىپ جاتىرسىزدار؟» دەپ سۇراساڭىزدار، ولار ونىڭ بىرىنەدە جۇيەلى تۇردە جاۋاپ بەرە المايمايدى.

قازىر ورالمانداردىڭ كوبى «ءبىرى اقسايدا، ءبىرى كوكسايدا...» دەگەن سەكىلدى ىڭعايى قاي جەرگە كەلەدى، سول جەرگە ورنالاسىپ جاتىر. ونىڭ ءوزى پروبلەما تۋعىزىپ وتىر... مىسالى تىركەلۋ جاعدايىن ايتايىق. نارىنقولعا كەلگەن ورالمان جەرگىلىكتى ورىنعا تىركەلۋ ءۇشىن نارىنقولدان الماتى وبلىسىنىڭ ورتالىعى تالدىقورعانعا بارادى نەمەسە الماتى قالاسىنداعى بولىمشەسىنە كەلۋ كەرەك. «كوشى-قون زاڭى» دۇرىس جازىلسا، مۇنىڭ ءبارىن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك رەتتەگەن بولار ەدى. ولاردى الماتىعا، تالدىقورعانعا سابىلتۋدىڭ نە قاجەتى بار؟! مۇنىڭ ءبارى «كوشى-قون ماسەلەسىندەگى السىزدىك» دەپ اتالادى.

زيالىلار تۋرالى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. قازاقستان قىتايعا جىلىنا مىڭداپ وقۋشى جىبەرىپ، بيۋدجەتتەن ارنايى قارجى ءبولىپ وقىتادى. ال، قىتايدان ءار ماماندىق بويىنشا جوعارى ءبىلىم الىپ كەلگەن ورالمانداردى نەگە جۇمىسقا تارتپاسقا. بۇل دا «كوشى-قون تۋرالى» زاڭنىڭ السىزدىگىنەن. ويتكەنى، ورالمان زيالىلار تۋرالى باپ مۇلدە جوق. ولارمەن قازىر ءتورتىنشى جۇزگە ايناللى...

قازىرگى ءبىزدىڭ زاڭ مىڭ، ميلليون گەكتاردان جەر الىپ العان وليگارحتاردىڭ قۇقىعىن قىزعىشتاي قورعاپ وتىر. قارا حالىق پەن شەتەلدەن كەلگەن ورالماندار ۇلتاراقتاي جەرگە زار بولىپ قاللى. ورالماندارعا قازاقستان ازاماتتىعىن العان سوڭ جەر بەرەمىز دەيدى دە، ازاماتتىقتى العان سوڭ جەر سۇراسا، «جەر جوق» دەيدى. جەر ءبولىنىپ كەتكەن نەمەسە باياعىدا ساتىلىپ كەتكەن. سوندا ەندىگى كەلگەن ورالمانداردى قايتۋ كەرەك؟ الدە جەرى كوپ بايلارعا ۇلىن قۇل، قىزىن كۇڭ جاساپ بەرۋىمىز كەرەك پە؟ مۇنى دا ويلانۋ كەرەك؟!. سوندىقتان سىزدەر سەكىلدى حالىقتىڭ مۇڭىن تىڭداپ، ماسەلەسىن شەشۋگە كومەكتەسۋشىلەر پارلامەنتكە كوپ بارۋى كەرەك. بىراق قازىرگى بيلىك سىزدەردى پارلامەنتكە جىبەرتپەۋگە تىرىسادى.

التىنبەك سارسەنبايۇلى:

– بۇكىل ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ ىشىندە بار پروبلەمالار، سىدەردىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە كەلگەننەن كەيىن، ۇلتپەن بىرىگۋلەرىڭىزگە كوپتەگەن قيىندىقتار تۋدىرىپ وتىر. ول سىزدەردىڭ ورالمان بولعاندىقتارىڭىزدان تۋعان جوق. ول قوعامىمىزدىڭ ىشكى قايشىلىعىنان تۋىندايدى. جاڭاعى سىزدەر ايتىپ وتىرعان كوررۋپتسيانىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى سىزلەرگە عانا قاتىستى ەمەس. ول مەملەكەتتىڭ دامۋىنا قاتىستى ىشكى پروبلەما. سولاي عوي؟ ەكىنشى، الەۋمەتتىك نەمەسە باسقاداي ماسەلەلەدە سىزدەردى دۇرىس باعالاۋدىڭ، دۇرىس جوسپارلاۋدىڭ جەتىمسىزدىگى. سىزدەر ورالمان بولعان سوڭ ادەيى جوسپارلاماي وتىرعان جوق. ويتكەنى وسى ماسەلەنى جوسپارلايتىن، باعالايتىن ءبىزدىڭ بيلىكتە مەملەكەتشىل ادامدار، بىلىكتى اداملار از. بيلىكتىڭ جۇيەسى دۇرىس جاسالماعان. ۇشىنشىدەن، سىزدەر الىپ كەلگەن ۇلكەن رۋحاني، مادەني پوتەنتسيال ادەيى ەسكەرىلمەي ءجۇر. ول استە دە سىزدەردىڭ مادەني، رۋحاني پوتەنتسيالدارىڭىزدىڭ ۇلكەن جاردەمىنىڭ السىزدىگىنەن ەمەس. قازاق ۇلتىنىڭ جالپى مادەني، رۋحاني دامۋى قازىر ءبىزدىڭ مەملەكەتتە اربانىڭ ەسكى دوڭعالاعى سياقتا. سوندىقتان دا سىزدەر كىرىگە الماي كەلەسىزدەر. سىزدەردىڭ كوپتەگەن پروبلەمالارىڭىز ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ىشكى قايشىلىعىنان تۋىنداپ وتىر. ال سىزدەر تولقۇجات العاننان باستاپ «ورالمان» دەگەن ءسوزدى ۇمىتۋلارىڭىز كەرەك. سەبەبى، سىزدەر ازاماتتىق العان سوڭ وسى جەردىڭ ازاماتىسىزدار. سىزدەردىڭ قۇقىقتارىڭىز دا، مۇمكىنشىلىكتەرىڭىز دە بىزبەن بىردەي، تەڭ. ءبىز وسى دارەجەگە جەتۋىمىز كەرەك. ول دارەجەگە نەگە جەتە الماي جاتىرمىز؟ سەبەبى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق ويلاۋ، دامۋ دارەجەمىز ءالى دە تومەنگى جاعدايدا قالىپ قويعان. ال سىزدەر كەلگەننەن كەيىن تەك قورعانشاقتاي بەرمەي، بەلسەندى پوليتسيا ۇستانۋلارىڭىز كەرەك. اسىرەسە، جالپىۇلتتىق مۇددەلەر جونىندە. ماسىلەن، سىزدەردىڭ كوپشىلىگىڭىزدە ءبىز بىلمەيتىن ارتىقشىلىقتار بار. ءتىل جونىنەن، ءدىن جونىنەن، ءدىل جونىنەن، جەر جونىنەن. ءبىزدىڭ قازاقستاندا كوپ ازاماتتار ايتپاعان جاڭا، توسىن اڭگىمەلەردى سىزدەر ايتا الاسىزدار. سوندا ءسىز بەن ءبىز بىرىگىپ شەشۋىمىز كەرەك. سوندا عانا بىرىگە الاسىزدار. سوندا عانا سىزدەر ءتورتىنشى جۇزگە اينالمايسىزدار، سوندا عانا 13-پارتياعا اينالمايسىزدار. سىزدەر وزدەرىڭىزگە جاقىن ۇلتتىق دەموكراتيالىق باعىت ۇستانعان پارتياعا كىرىپ، سودان قولداۋ تابۋلارىڭىز كەرەك. سوعان قولداۋ كورسەتسەڭىزدەر ول سىزدەردىڭ پارتيالارىڭىز. كەز كەلگەن پارتيانى قولداۋ دەگەن سايلاۋدان وتكىزۋ عانا ەمەس، سول پارتيانى دامىتۋ، سول پارتيانى ىلگەرىلەتۋ. سونىڭ ىشىنە ارالاسىپ، ۇلتتىق مۇددەنى كۇشەيتۋ. سوندا عانا سىزدەر وزدەرىڭىزگە وزدەرىڭىز كومەكتەسە الاسىزدار. ال ەگەر سايلاۋدا داۋسىمدى بەردىم، ءبىتتى دەسەڭىزدەر، وندا بولمايدى. كەز كەلگەن پارتياعا ۇنەمى جاڭا كۇشتەر كەلىپ قوسىلىپ، ۇنەمى دامىپ، العا جىلجىپ وتىرۋى قاجەت. ەگەر ول پارتيا حالىقتان قولداۋ تابا الماسا ءومىرى ۇزاققا بارمايدى. كەيدە بىزدەن سۇرايدى: «وسى سىزدەردە 5 توراعا، بۇل كوپ ەمەس پە؟ بىرەۋىن توبەلەرىڭىزگە قويىپ المايسىزدار ما؟» دەپ. ءبىزدىڭ مىندەت بىرەۋىمىزدىڭ توراعا بولۋىمىز ەمەس، ءبىزدىڭ ماقسات – دەموگرافيالىق ۇلتتىق ءبىر پارتيا قالىپتاستىرۋ. ءبىزدىڭ ۇلت الدىنداعى پارىزىمىز دا، مىندەتىمىز دە سولاي بولماق. باس-باسىمىزعا كوسەم بولۋ ەمەس، ەلگە قورعانىش بولاتىن دۇرىس پارتيا قالىپتاستىرۋ. ماقسات سول. ال بەسەۋىمىزدەن باسقا ءبىر ازامات شىعىپ كەلىپ بىزگە جەتەكشىلىك ەتسە، ءبىز ول ازاماتتى تىك تۇرىپ، قول سوعىپ قارسى الۋىمىز كەرەك. سىزدەر دە قازاقستان ازاماتتىعىن العان سوڭ الدىلارىڭىزعا ۇلكەن ماقساتتار قويۋلارىڭىز كەرەك. كەلگەن ءاربىر ادامعا دەيىن سولاي بولۋى كەرەك. ءبىز بىرىگىپ ىشكى قايشىلىقتارىمىزدى شەشسەك، بۇتكىل قازاقستانداعى پروبلەمالار شەشىلە باستايدى. سوندا بارىپ سىزدەردىڭ دە پروبلەمالارىڭىز وزدىگىنەن شەشىلەدى. ول ءۇشىن ۇلتتىق يدەولوگيا باستى ورىنعا شىعىپ، مەملەكەتتىڭ، بيلىكتىڭ سالماعى ازايۋى كەرەك.

مەن نارىنقول اۋدانىندا ءوستىم. مەن بىلەمىن، 1958-63-شى جىلدارى قىتايدان كەلگەن ازاماتتار ءبىزدىڭ اۋداندا كوپ تۇردى. سولاردى كەڭەس وداعى جەرگىلىكتى حالىقتاردان ءبولىپ، «قىتايلىق» دەپ اتاتقىزىپ قويدى. ولاردى 1990 جىلعا دەيىن 30 جىل «قىتايلىق» دەپ اتاپ كەلدى. سول كىسىلەردىڭ كەيبىرەۋى ءارى-بەرىدەن كەيىن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قاتارىنا وتكەن ادامدار... «موڭعوليادان كەلگەن»، «قىتايدان كەلگەن» دەگەن اڭگىمەلەر وربىمەس ءۇشىن سىزدەر ۇلتتىڭ الدىڭعى شەبىندە شىعۋلارىڭىز كەرەك. مۇمكىندىگىنشە الدىدا بولۋ كەرەك. شىندىعىن ايتقاندا، ءبىز 1990-شى جىلداردىڭ باسىندا تاۋەلسىزدىك قارساڭىندا داعدارىستاعى ۇلت بولدىق، ءالى دە سول داعدارىس بار. ءتىلدىڭ داعدارىسى، ۇلتتىڭ تەڭ جارتىسى ءوزىنىڭ ءتىلىن بىلمەيدى. سولاي عوي؟ بولىمىستىق داعدارىس. نە ورىس ەمەس، نە قازاق ەمەس، نە ءشۇرشىت ەمەس. سونداي بولىپ كەتتىك. ءدىننىڭ داعدارىسى، 90 پايىز اتەيىستىك كوزقاراس. كەڭەس وداعى قۇلاعان كەزدە ودان شىققان حالىق تاۋەلسىزدىككە يە بولۋعا، شىندىعىن ايتقاندا، ىشكى مۇمكىنشىلىگى جوق بولدى. ءالى دە سول كەزدەگى جەتىمسىزدىك قايتا-قايتا بىلىنەدى. حالىقتىڭ وزىنەن دە بىلىنەدى. ال بيلىكتە وتىرعانداردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن سوراقى بولىپ كورىنەدى. وسىنى ءسىز بوپ، ءبىز بوپ قايتا جاساۋىمىز كەرەك. قازاقستان دەگەن ءبارىمىز مىنەتىن ءبىر كەمە عوي. ەگەر تەك قانا بيلىك جونىندە اناۋ-مىناۋ دەپ وتىرساق، مەنىڭ بيلىكتە 14 جىل جۇرگەندە تۇسىنگەنىم، بۇل كەمەنى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزبەسەك، ۇزاققا باراتىن كەمە ەمەس. سوندىقتان سىزدەردىڭ ازاماتتىق پوزيتسيالارىڭىز كەرەك. بىزگە قوسىلىڭىزدار. بىرگە بولايىق. بىرگە قۇندىلىقتار جاسايىق. سوندا عانا سىزدەردىڭ بالالارىڭىزدى، نەمەرەلەرىڭىزدى، «ورالمان» دەپ ەشكىم كوزىنە شۇقىمايتىن بولادى. قازاقتىڭ مىقتى ازاماتى دەپ قارايتىن بولادى.

قازىر ءبىزدىڭ پارتياعا «ۇلتشىل پارتيا» دەگەن اڭگىمە شىعارىپ جاتىر. ءبىز ۇلتتىق نامىستى جاقسى كورەتىن پارتيامىز. قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسى بولماسا، بۇل جەردە بەرەكە بولمايدى. بۇل جەردە مەملەكەت بولمايدى. انا يۋگوسلاۆيا سياقتى بىت-شىتى شىعادى. ونداي بىت-شىتى شىعۋ بىردە-ءبىر حالىققا كەرەك ەمەس، قازاقستان تۇرماق. ال قازاقتىڭ بار بايلىعىن قالتاسىنا سالىپ، زاۋىتتارىن يەلەپ العان ماشكەۆيچ سەكىلدىلەردىڭ كوزىن شۇقىپ كورسەتە باستاپ ەدىك، ءبىزدى دەرەۋ «ۇلتشىل، مىناۋ ۇلتتىڭ بىرلىگىن بۇزىپ جاتىر» دەپ ايىپ تاعا باستادى. ءبىز ەندى ماشكەۆيچتىڭ «ۇلتىن» ايتقامىز جوق قوي، ونىڭ زاۋىتتاردى قانداي جولمەن مەنشىكتەنىپ العانىن ايتتىق قوي. ەگەر قازاقتار سولاي الىپ السا، ءبىزدى دە سولاي ايتقان بولار ەدى. ەكىنشى ءبىر ۇلكەن ماسەلە، مىنا «ۇلتتىق ەكونوميكا» دەگەن بار. «سوندا ىشكى ونىمدە قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسى قانشا پايىز؟» دەپ ساناپ كورەتىن، باس قاتىراتىن كەز كەلدى. مەن ويلايمىن، 1-2 پايىزدان كوپ ەمەس. ول ساياسات ءۇشىن ەمەس، قىزىعۋ ءۇشىن. سوندا كورەتىن ەدىك. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، مىنا مالايزيا 1960 جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن مالاي ۇلتىنىڭ ىشكى ونىمىندەگى ۇلەس سالماعى 1-اق پايىز بولعان. سودان سوڭ 1969 جىلى نە جاعدايدا قالدى؟ ءبىز ونداي جاعدايعا دەيىن جەتكىزبەۋىمىز كەرەك. «مەملەكەتتىڭ كۇشىمەن ۇلتقا ءبىر نارسە تارتىپ الىپ بەر» دەپ وتىرعانىمىز جوق. ۇلتتىڭ دامۋىنا جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. مۇمكىنشىلىك اشۋىمىز كەرەك. جالپى ەكونوميكامەن شۇعىلدانعاندا «مۇندا ۇلتتىق ۇلەس سالماعى قالاي؟» دەپ ءبىر كوز سالىپ قويۋعا بولادى. سوندا عانا مۇمكىنشىلىك بولادى. سىزدەرگە ۇلتتىق ءونىم جاساۋعا مۇمكىنشىلىك تۋعىزاتىن جەر بەرىلمەي جاتىر. وندا سىزدەر قالاي ۇلتتىق ءونىم وندىرە الاسىزدار؟ وندا سىزدەردىڭ قانداي ۇلتتىق ۇلەس-سالماقتارىڭىز بولادى؟ ءبىزدىڭ ۇلت جاردەماقى مەن زەينەتكەرلىكپەن بيۋدجەتتەن ءبىر نارسە الىپ ءومىر سۇرەتىن ماسىل، مەشەۋ ۇلتقا اينالىپ كەتپەۋى كەرەك.

قازىردىڭ وزىندە جەر ءبولىسىن قاراساڭىز قازاقتار قۇنارسىز، نارىقتان الىس جەرلەردە وتىر. بۇل پروبلەما عوي. دەمەك، ەگەر ۇلتتىق تەڭدىك ماسەلەسىن ويلاساق، ول ازاماتتاردى قۇنارلى جەرلەرگە، نارىققا ىڭعايلى جەرلەرگە الىپ شىعۋىمىز كەرەك. قازاقستاننىڭ ىشكى قۇرىلىمىن قايتا قاراپ، بەلگىلى مولشەردە قازاقتاردى ءبىر جەردەن ەكىنشى ءبىر جەرگە كوشىرىپ، «ورالمان» جاساۋىمىز كەرەك. قوستانايعا، كوكشەتاۋعا، سولتۇستىك قازاقستانعا جىلجىتۋىمىز كەرەك.

مەن نارىن قۇمىنىڭ ىشىندە وتىرعان ءبىر قاريانىڭ ۇيىندە بولدىم.

– اقساقال، ورالعا جاقىنىراق ءبىر جەردە كوشپەيسىز بە؟ نارىققا جاقىن بولادى. ەگەردە ءبىر سيىردى سويىپ 600 شاقىرىم جەرگە اپارساڭىز، ونىڭ نارقى اسپانداپ كەتەدى، – دەپ ءتۇسىندىردىم عوي باياعى.

– ءاي، شىراعىم، اتا-بابامنىڭ مولاسى وسىندا عوي، – دەيدى.

– مولاعا كۇن سايىن باراسىز با؟ – دەسەم.

– جوق، جىلىنا ءبىر-ەكى رەت، – دەيدى.

– سول ورالدان دا كەلىپ تۇرۋعا بولادى عوي جىلىنا ءبىر-ەكى رەت. مىنە، سونداي جالعان قاعيدالار ءبىزدىڭ باسىمىزعا ورنىعىپ قالعان. ءبىز ەكپىندەپ، ەكونوميكاعا قوسىلۋىمىز كەرەك. ال مەملەكەتتىڭ باسىنا كەلگەن ساياساتشىلار سوعان اقىرىن-اقىرىن جول اشۋ كەرەك. ايعايلاماي، رەت-رەتىمەن. دەپۋتاتتار سونداي زاڭدار قابىلداۋى ءتيىس. ۇكىمەتتەگىلەر اقىرىن-اقىرىن ەسىكتى اشىپ قويۋى كەرەك. سوندا عانا سوڭعى 10-15 جىلدا مىنا تاۋەلسىزدىككە يە بولۋدىڭ مۇمكىندىگىن يەلەنەمىز. قازىرگى يەلىگىمىز – فورمالدىق. ال ۇلتتىق بيۋروكراتيا جەمقورلىققا ابدەن دەندەپ كەتكەن. دەمەك، دەنساۋلىعى جاقسى ەمەس، اۋرۋ. ەرتەڭ ول قۇلاسا، حالىقتىڭ مۇلدەم سەنىمىنەن شىقپاسا، ول ۇلتقا يە بولاتىن – ءدىنباسى دا جوق، ۇلتقا يە بولاتىن – ساياسي كۇش تە جوق، ۇلتقا يە بولاتىن – باسقا قوعامدىق ۇيىمدار دا جوق بولادى. مىنەكي، باستى شىندىقتى تاراتىپ ايتساق وسىنداي. ەگەر عايىپتان تايىپ بۇگىنگى بيلىك قۇلاسا، «وتان» پارتياسى ەكى كۇننىڭ ىشىندە تاراپ كەتەدى. «اسار» پارتياسى «وتان» پارتياسى قۇلاعاننان كەيىن ءبىر كۇننەن كەيىن تاراپ كەتەدى. سولاي عوي؟ سودان كەيىن مىنا ۇلتقا كىم يە بولادى؟ "ايست" پا؟ "ايست" سول كۇنى... ۇشىپ كەتەر! سونىڭ ار جاعىن ويلاپ قاراساق، ءبىز نەگە ساياساتقا كەلدىك؟ نەگە ءجۇرمىز؟ سىزدەر بيلىكتىڭ ءسوزىن سويلەپ جۇرە بەرمەيسىزدەر مە؟ ماسەلەگە تەرەڭنەن ۇڭلىسەك، ءبارىنىڭ «سوقتاسى» تەرەڭدە جاتىر. ۇلتقا يە بولاتىن كۇش قالماي قالۋى ابدەن مۇمكىن. وندا بۇگىنگى ءبىز اڭگىمە ەتىپ وتىرعان ورالماندار عانا ەمەس، وسىندا ەجەلدەن تۇرىپ جاتقان قازاقتىڭ جاعدايى قيىنداپ كەتەدى.

مەن سىزدەردىڭ ءبىراز ۋاقىتتارىڭىزدى الىپ قويدىم. بۇل ءبىرىنشى كەزدەسۋىمىز بولعانىمەن، سوڭعى كەزدەسۋىمىز ەمەس شىعار دەپ ويلايمىن. ازاماتتارعا، ارتتارىڭىزدان كەلگەن اعايىندارعا وسى اڭگىمەلەرىمىزدى جەتكىزىڭىزدەر.

راحىم ايىپۇلى، كاسىپكەر:

– التەكە، مىنا قاربالاس كەزدە ۋاقىت ءبولىپ كەلگەنىڭىزگە راقمەت ايتامىن! وسى وتىرعان ورالمان زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ ارتىندا مىڭداعان، ون مىڭداعان ادام بار. بۇگىنگى بولعان اڭگىمەلەردى سولارعا جەتكىزەدى دەپ ەسەپتەيمىز. وسى وتىرعان اعايىندار "اق جول" پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جاقسى بىلگەندىگى ءۇشىن، پارتياعا تىلەۋلەس بولعاندىعى ءۇشىن كەلىپ وتىر.

ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz