Жуырда ғана Қазақстанда 5‑ші Көшпенділер ойыны өтті. Оның салтанатты ашылуы тек қана қазақ және халықаралық тіл  ‑ ағылшын тілінде өтуі ортаға көптеген ой тастады... Бұл –  көпшілік ортада «түркі әлемінің бірігуінің нышаны» деп қабылданды. Қазір Қазақстанда Әзербайжанның мәдениет күндері өтіп жатыр. Бұл да осы «түркілік интеграция» мақсатында өтіп жатқан шаралардың бірі.

Түркі әлемін құру – ортақ тарихи тамырлары, тілі, мәдениеті мен дәстүрлері бар елдер мен халықтарды біріктіруге бағытталған маңызды геосаяси және мәдени бастама. Бұл идея түркі халықтарының саяси, экономикалық, мәдени және білім беру салаларындағы өзара ынтымақтастықты нығайтуға деген ұмтылысқа негізделеді. Түркі әлемі тұжырымдамасы ортақ түркілік тамырлар мен тарихқа деген қызығушылықтың қайта жаңғыруымен және халықаралық аренадағы ықпалын арттыруға ұмтылумен байланысты.

Бүгінгі таңда әлемде түркі халықтарының саны 180‑200 миллион шамасында  деп есептеледі.

Мұндай одақтың маңыздылығы бірнеше аспектіде көрінеді:

Саяси тұрақтылық пен қауіпсіздік.

Түркі мемлекеттері мен халықтарының бірігуі олардың әлемдік саяси аренадағы позицияларын нығайтады. Жалпы блоктың құрылуы бұл елдерге қауіпсіздік, халықаралық қатынастар және аймақтық қақтығыстарды шешу мәселелерінде өз саясатын жақсырақ үйлестіруге мүмкіндік береді.

Экономикалық даму.

Түркі мемлекеттері арасындағы экономикалық ынтымақтастық сауда, инвестициялар және бірлескен инфрақұрылымдық жобалар үшін жаңа мүмкіндіктер ашады. Түркі елдері мұнай, газ және пайдалы қазбалар сияқты табиғи ресурстарға бай, бұл оларды әлемдік экономика үшін тартымды серіктестерге айналдырады. Транскаспий халықаралық көлік дәлізі сияқты көлік дәліздерін құру сауданың өсуіне және елдер арасындағы логистиканы жақсартуға ықпал етеді.

Мәдени бірлік.

Түркі мәдениетін, тілін және дәстүрлерін қайта жаңғырту мен нығайту Түркі әлемін құрудың маңызды аспектісі болып табылады. Бұл мәдени алмасуды, білім беру бағдарламаларын жақсартуды және тарихи мұраны сақтауды ынталандырады.

Түркі әлемін құруды қолдайтын елдер

Түркі әлемін құру идеясын бірқатар елдер қолдайды, олардың көпшілігі Түркі мемлекеттерінің ұйымына (ТМҰ) кіреді. Қазіргі уақытта оған кіретін елдер:

Түркия – Түркі әлемі идеясын ілгерілетуде тарихи көшбасшы. Түркия түркі халықтарының мәдени және экономикалық бірігуіне белсенді ықпал етеді.

Әзербайжан – аймақтағы Түркияның маңызды одақтасы, ол түркі елдерін байланыстыратын көлік және энергетикалық жобаларда орталық рөл атқарады.

Қазақстан – Орталық Азиядағы ең ірі мемлекеттердің бірі, аймақтың экономикалық және саяси процестерінде негізгі ойыншы.

Өзбекстан – бай тарихы мен мәдени мұрасы бар қарқынды дамып келе жатқан ел, ол да түркі ынтымақтастығын нығайтуға мүдделі.

Қырғызстан – түркі елдерінің интеграциясы идеясын қолдайды. Қырғызстан соңғы жылдары ортақ сауда және орта және шағын өндіріс саласында қарқынды дамып келеді. Бұл елде иновациялық даму мүмкіндігі жоғары, себебі, Қырғызстан тұрақты энергия көзімен өзін‑өзі қамтамасыз етуде.

Венгрия және Түрікменстан сияқты елдерде ТМҰ-да бақылаушы мәртебесі бар және болашақта бұл елдер «тіркі әлеміне» қатысуын белсенді түрде арттырулары мүмкін.

Ресей мен Қытайдағы түркі халықтарымен қарым-қатынас

 Түркі әлемін құру Орталық Азия мен Кавказ елдерінің арасында ғана емес, сонымен қатар түркі қауымдастықтары көп шоғырланған аймақтарда да қызығушылық тудырады.

Олардың арасында:

1. Ресей.

Ресейде шамамен 15 миллион түркілер тұрады. Бұл Ресейдегі халық саны бойынша екінші этникалық топ болып табылады және 20 этносты қамтиды: татарлар, башқұрттар, якуттар, чуваштар автономиялық статуысы бар ұлттар және басқа да көптеген түркі халықтары тұрады. Әрине, түркі әлемі Ресейдің көпұлтты ел ретінде өзінің тұтастығын және әртүрлі этникалық топтар арасындағы теңгерімді сақтауға ұмтылатынын ескереді. Бұл ресейлік түркілік халықтармен интеграциялық жобаларды жүзеге асырудың маңызды шарты болып табылады. Сол себепті, Ресейдегі түркі халықтарымен Түркі әлемінің қарым-қатынасы Ресейдің мемлекеттік егемендігін және этникалық топтардың интеграциясына бағытталған ішкі саясатын құрметтеу негізінде құрылады. Түркі елдері бұл халықтармен мәдени және экономикалық ынтымақтастықты студент алмасу бағдарламалары, бірлескен мәдени жобалар және білім беру бастамалары арқылы нығайта алады.

2. Қытай.

Синьцзянда да түркі халықтары, атап айтқанда, ұйғырлар тұрады. Қытайда 14 миллионға жуық түркілік ұлт өкілдері тұрады. Басым бөлігін ұйғыр халқы құрайды. Түркі әлемінің ұйғыр халқымен қарым-қатынасы Қытай үшін саяси тұрғыдан сезімтал мәселе екенін ескере отырып, күрделі болады.

Түркі елдері Қытаймен мүдделер қақтығысынан аулақ болуға тырысып, сақтықпен әрекет етуі мүмкін, өйткені Қытай көптеген елдер үшін маңызды экономикалық серіктес болып табылады. Әрине, арадағы мәдени және гуманитарлық ынтымақтастық ықтималы бейтарап болуы мүмкін. Ал, Қытай үшін ұйғырлардың саяси мәселелері екінші орында тұратынын түркі әлемі үнемі есте ұстайтын болады.

Түркі әлемінің болашағы қандай?

 Түркі әлемін құру және дамыту перспективалары бірнеше факторларға байланысты:

Экономикалық ынтымақтастық:

Түркі елдері арасындағы көлік және энергетикалық дәліздерді кеңейту арқылы экономикалық өсу әлеуеті айтарлықтай артады. Энергетика, сауда және табиғи ресурстарды бірлесіп игеру салаларындағы жобалар маңызды бағыттарға айналуы мүмкін.

Мәдени жаңғыру:

Түркі мәдениеті мен тілінің, соның ішінде түркі диаспораларының қайта өркендеуі біртұтас мәдени кеңістік қалыптастыруға ықпал етеді. Студент алмасу бағдарламалары, ортақ медиа кеңістікті дамыту және білім беру бағдарламаларын жетілдіру халықтар арасындағы мәдени байланысты күшейтеді.

Геосаяси рөлі.

Түркі әлемі Орталық Азия мен Кавказда маңызды ойыншыға айналуы мүмкін. Түркілік бірлік негізінде елдердің бірігуі аймақтық қауіпсіздік, экономикалық қатынастар және халықаралық келіссөздер мәселелерінде олардың ықпалын күшейтуі мүмкін.

Көршілес державалармен қарым-қатынас.

Түркі әлемінің Ресей, Қытай, Еуроодақ және АҚШ сияқты ірі державалармен болашақтағы қарым-қатынасы мүдделер тепе-теңдігіне байланысты болады:

Бір жағынан, Түркі әлемі өз мүшелерінің тәуелсіздігін нығайтуға және өзара ынтымақтастыққа ұмтылады;

Екінші жағынан, негізгі сыртқы серіктестермен жақсы қарым-қатынасты сақтау маңызды болады.

Жалпы, Түркі әлемінің болашағы қатысушылардың саяси ерік-жігеріне, олардың әрекеттерін үйлестіру деңгейіне және ішкі бірлік пен сыртқы қарым-қатынастар арасындағы тепе-теңдікті сақтай білуге байланысты.

 Түркі әлемін құрудағы ішкі және сыртқы кедергілер

 Түркі әлемін құрудың маңыздылығына қарамастан, бұл процестің сәттілігіне кедергі келтіретін ішкі және сыртқы факторлар бар. Бұл кедергілер мыналар болуы мүмкін:

1. Ішкі кедергілер

Басымдықтар бойынша айырмашылықтар

Түркі мемлекеттері арасында ішкі саяси жүйелер, экономикалық даму деңгейі мен сыртқы саясаттағы басымдықтар бойынша айырмашылықтар бар. Мысалы, Түркия – НАТО мүшесі және Еуроодақпен жақын байланыс орнатқан, ал Түрікменстан бейтараптық саясатын ұстанады. Мұндай айырмашылықтар олардың мүдделерін үйлестіруде қиындық тудыруы мүмкін.

Ұлттық мүдделердің үстемдігі.

Әрбір түркі елі өзінің ұлттық мүдделерін бірінші орынға қояды, бұл ортақ мүдделер мен ұмтылыстарға кедергі келтіруі мүмкін. Мысалы, табиғи ресурстарды бөлісу немесе көлік дәліздері бойынша келісімдер жасау кезінде әр ел өз пайдасын арттыруға тырысады, бұл кейде қайшылықтарға әкелуі мүмкін.

Тіл мен мәдени айырмашылықтар.

Түркі елдері мен халықтары ортақ тарихи және мәдени тамырларға ие болғанымен, олар арасында белгілі бір мәдени, тілдік және әлеуметтік айырмашылықтар бар. Бұл факторлар түркі интеграциясын күрделендіруі мүмкін, әсіресе білім беру және мәдениет салаларында.

Сыртқы кедергілер

Ресейдің ықпалы.

Ресей үшін Түркі әлемінің күшеюі стратегиялық алаңдаушылық тудырады, себебі бұл посткеңестік кеңістікте Ресейдің ықпалын әлсіретуі мүмкін. Ресей Орталық Азия мен Кавказда геосаяси, экономикалық және әскери мүдделері бар, сондықтан Түркі әлемінің құрылуына қарсы әсер етуі немесе оны шектеуге тырысуы ықтимал. Сонымен қатар, Ресей түркі халықтарының ұлттық сезімдерінің оянуы Ресейдегі саяси тұрақтылыққа қауіп төндіруі мүмкін деп алаңдайды.

Қытайдың позициясы.

Қытай Синьцзяндағы түркі ұйғыр халқының сепаратистік қозғалыстары мен түркі интеграциясының күшеюіне алаңдайды. Қытай үшін Түркі әлемінің нығаюы оның ішкі саясатына қауіп ретінде қаралуы мүмкін. Сонымен қатар, Қытай Орталық Азиядағы экономикалық және саяси ықпалын сақтауға тырысады. Бірақ, түркі мемлекеттерімен тығыз байланыстар оның ішкі аймақтағы (Шыңжандағы) мүдделеріне кедергі келтіруі ықтимал – сондықтан сақтанады.

Халықаралық қысым.

АҚШ, Еуропалық Одақ және басқа да ірі державалар Түркі әлемінің құрылуы мен дамуын өздерінің геосаяси мүдделері тұрғысынан бағалайды. Мысалы, кейбір түркі мемлекеттері батыс елдерімен экономикалық және әскери ынтымақтастықты дамытуды қалайды, ал бұл Түркі мемлекеттерінің ұйымы  шеңберіндегі интеграциялық процестерге әсер етуі мүмкін.

Міне, 21‑ғасыр әлемдегі ең көне халықтардың бірі – түркілердің алдында осындай ғаламдық мәселелерді алға тартуда. Бір кездері әлемдік өзгерістерге зор ықпал еткен түркілер енді қайтадан іргесін бекітіп, өз әлемін құруды ойластыруда. Осы тәуелсіздік жолында оған тек сәттілік тілейміз.

Бір Тәңірі жар болып, Бабалардың рухы қолдасын оларды!

Әбдірашит Бәкірұлы

Abai.kz