Конференциямыздың кезекті қонағы – «Шетелдегі қазақ балалары» бағдарламасының авторы, жүргізушісі әрі продюсері Жанар Байсемізова оқырмандар тарапынан келіп түскен сауалдардың алғашқы легіне жауап беріп отыр.

Жанар балалар үйі туралы сауалға жауап бере келіп, былай дейді: «Дамыған  елдердің ешбірі сыртқа бала бермейді. Ел ішінде патронаттық жүйе, жетім қалған балаларды тез арада отбасыларына орналастыру жағы жақсы жетілген. Балалар үйі  деген түсінік мүлдем жоқ. Тек кейбір елдерде ата-ана қарауынсыз қалған балаларды жаңа отбасы табылғанша уақытша ұстайтын мекемелер ғана бар. Сондай-а,қ шет мемлекеттерде некесіз перзентті дүниеге әкеліп, оны  моральдық мәселелердің шеңберінен шыға алмай, ұяттан тастап кету деген атымен жоқ»

Abai.kz

- Жанар, неше мемлекетті араладың? Ол елдерде қанша қазақ баласы бар, асырап алынған?

Конференциямыздың кезекті қонағы – «Шетелдегі қазақ балалары» бағдарламасының авторы, жүргізушісі әрі продюсері Жанар Байсемізова оқырмандар тарапынан келіп түскен сауалдардың алғашқы легіне жауап беріп отыр.

Жанар балалар үйі туралы сауалға жауап бере келіп, былай дейді: «Дамыған  елдердің ешбірі сыртқа бала бермейді. Ел ішінде патронаттық жүйе, жетім қалған балаларды тез арада отбасыларына орналастыру жағы жақсы жетілген. Балалар үйі  деген түсінік мүлдем жоқ. Тек кейбір елдерде ата-ана қарауынсыз қалған балаларды жаңа отбасы табылғанша уақытша ұстайтын мекемелер ғана бар. Сондай-а,қ шет мемлекеттерде некесіз перзентті дүниеге әкеліп, оны  моральдық мәселелердің шеңберінен шыға алмай, ұяттан тастап кету деген атымен жоқ»

Abai.kz

- Жанар, неше мемлекетті араладың? Ол елдерде қанша қазақ баласы бар, асырап алынған?

- «Шетелдегі қазақ балалары» жобасымен әлемнің он екі елін аралап шықтық. Жалпы, дүниежүзінің 30 елінде қазақстандық жетім балалар өмір  сүреді. Білім және ғылым министрлігі Балалардың құқығын қорғау комитетінің мәліметінше 8806 баланы шетелдік азаматтар асырап алған. Олардың қаншасы қай елде тұратыны  туралы да толыққанды ақпарат менде бар. Сегіз мыңнан астам  ұл мен қыздың жеті мыңға жуығы АҚШ-қа берілген. Алайда іс-сапар барысында ресми мәліметтің шынайылыққа жанаса бермейтінін  байқадым. Кейбір мемлекеттердегі ҚР Елшілігі консулдық бөлімде тіркелген балалар саны мен комитет берген дерек үйлесе бермейді. Осы жағы күмән тудырады. Кейбір мемлекеттердегі қазақстандық балалар тіпті із-түсіз кеткен. «Шетелдегі қазақ балалары» бағдарламасында бұл тақырып көтерілгеннен кейін құзырлы органдар ол балаларды іздеп, нақты мекен-жайын анықтады. Қазақ балалары тіпті Оңтүстік Африка Республикасына, Австралия, Мальтаға да өткен. Бұған дейін дұрыс қадағалау болмағандықтан жетім балалар оңды-солды таратылған десем де артық емес. Бұл мәселеде күдік тудыратын түйткілді проблемалар шаш-етектен. 

- Өзің болған мемлекеттерде жетімдер үйі бар ма екен?

- Бір атап өтетінім, дамыған  елдердің ешбірі сыртқа бала бермейді. Ел ішінде патронаттық жүйе, жетім қалған балаларды тез арада отбасыларына орналастыру жағы жақсы жетілген. Балалар үйі  деген түсінік мүлдем жоқ. Тек кейбір елдерде ата-ана қарауынсыз қалған балаларды жаңа отбасы табылғанша уақытша ұстайтын мекемелер ғана бар. Сондай-а,қ шет мемлекеттерде некесіз перзентті дүниеге әкеліп, оны  моральдық мәселелердің шеңберінен шыға алмай, ұяттан тастап кету деген атымен жоқ. Мәселен, Америкада егер жоспарламай, бала көтеріп қалып, анасы оны қарай алмайтын жағдайда болса, ол бірінші кезекте әлеуметтік қызметкерлердің көмегіне жүгінеді. Олар өз кезегінде жас анаға ақыл-кеңес беріп, баланы қалайда туған анасында қалдыру үшін барлық әркеттерді жасайды. Ал, бұлай болмаған жағдайда әлі туылмаған балаға жаңа ата-аналар іздестіріледі. Сәбидің шешесі болашақ ата-анамен танысады, оған қажетті барлық материалдық шығындарды солар мойындарына алады. Бала өмірге келген соң егер анасы райынан қайтып, баланы өзінде қалдырамын деп шешсе заң сол жақта. Ал, оған кеткен шығындар қайтарылмайды. Ананың құқығы толық қорғалады. Тіпті баланы беріп, кейін ойланып, ақылға тоқтап өзіне аламын десе де толық құқығы бар. Сондықтан да американдықтар елдің ішінде бала асырауға аса бара бермейді. Өйткені туған анасының руқсатын алуы керек, ол кез келген уақытта баламен кездесуге құқылы. Ал, негізінен АҚШ-та көбінесе нашақорлыққа салынған немесе түрмеге түскен немесе өмірден өткен кісілердің балалары жетім қалып жатады. Ересек жасқа келсе де оларды бағып алудан ешкім тартынбайды. Бірақ балаға жаңа отбасы ұнамаса оның олардан бас тартуына, одан басқа жанұяны таңдауына құқық берілген. Бұл ақпаратты  АҚШ-та тұратын қандасымыз, бала асырау істері жөніндегі сарапшы, осы тақырыпта ғылыми еңбек жазған Айнұр Көкетаева бергенін атап өткім келеді. 

- Жалпы, шетелдіктер тастанды бала, жетімдер үйі, бала сату деген нәрселерге қалай қарайды екен?

- Біздің қоғамда шет мемлекеттер рухани азғындаған, ешнәрсенің қадірін білмейді, оларды бір нәрсемен таңқалдыру қиын деген пікірлер қалыптасқан. Мүмкін сондай кезең болған да шығар. Бірақ олар қазір рухани құндылықтарға бой ұрып жатыр. Ұрпақ тәрбиесі деген олар үшін ұлы ұғым. Жоғалтып алған құндылықтарын  қайта қайтаруға күш салуда. Мәселен, Италияда  қоғамдық орындарда, көшеде  аяғы ауыр әйел немесе бала көтерген келіншектерді көргенде италяндықтар бәрі жапа тармағай сол баланың сүйкімді екенін айтып, сөйлеп,  балалы әйелге ерекше құрмет көрсетіп жатады. Бұған өзім куә болдым. Қазіргі уақытта бедеулік, балалы болу қабілеті шектелген адамдар дүниежүзі бойынша көбейіп барады. Бұған білім қуып, қызметтің жолында жүріп, материалдық жағдайды көтерудің шеңберінде қалып қойып, кеш отау құру, күйзеліс, экологиялық проблемалар т.б. ықпал етуде. Бұл жағдай бүкіл әлемде сипат алған. Мүмкін өздері табиғи  жолмен ұрпақ сүйе алмаған қоғам ойлана бастады ма, бұл өмірдің негізгі темірқазығы ұрпақ жалғастығы екенін сезіне бастады ма, әйтеуір дамыған мемлекеттердің көзқарасы өзгерген. Ешкім баласын өзекке теппейді. Осы күнге дейін бір ағылшын баласын немесе американдықты  басқа елдегі адам асырап алыпты дегенді естіген жоқпыз. Америка мен Канада да осындай көрініс. Тағы да қайталап айтам дамыған мемлекеттердің ешбірі сыртқа бала бермейді. Олар «үшінші сорттағы» елдерден бала асырап алады. Сыртқа бала беру жөнінен - қаншама байлықтың үстінде отырып, кең байтақ жерді иеленген Қазақстанның кедейшіліктен сирағы шыққан Африка елдерімен қатар бір тізімде тұратыны қатты қынжылтады. Шетелдік халықаралық бала асырау істерімен айналысатын агенттіктер осыдан нанын тауып отыр. Тіпті бұған дейін ұрпағын оңды-солды үлестіре берген қытайдың өзі қазір бұл мәселеге аса сақтықпен қарап, шетке бала беруге шектеулер қоя бастады. Өйткені сыртқа тек қыз балаларды асыра бергендіктен ел ішіндегі демографиялық баланс бұзылған. Шетелге іс-сапар барысында ТМД елдері ішіндегі Ресей мен Украинадан басқа туыстас Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан елдерінің Еуропа, Америка, Кандадаға ұрпағын үлестірмейтінін білдім. Көптеген агенттіктерден осы жөнінде сұрағанымда ешбірінің тізімінде бұл елдердің атауы жоқ болып шықты. Тізімде Ресей, Қазақстан, Оңтүстік Африка республикасы, Вьетнам бар. Осы тұста айта кету керек Ресейдің өзі қазіргі уақытта АҚШ азаматтарына бала асырауға жол бермейді. Саяси астары болса да бұл факт. Америкада құрбандыққа ұшыраған орыс балаларының тағдырынан кейін Ресей осындай ұйғарымға келген. Бұған дейін Ресей АҚШ-қа бала берейік, бірақ сіздердің елде сол балалардың өмірін қадағалайтын өз мекемелеріміз болу керек деген шарт қойған еді. Америка бұған келіспеген соң Ресей халықаралық келісімге де қараған жоқ, бәрін шарт кесті. Ал, АҚШ-та қазақстандық жетім балаларға қатысты тіркелген оспадар тірліктерден кейін Қазақстан тарапы  уақытша мораторий жариялады. Бірақ бұл уақытша.

- Жетім балаларға қатысты Сіз болған мемлекеттердің заңы қандай?

- Бұл сауалға жоғарыда жауап бердім деп ойлаймын.

- Бұл жобаны Қазақстандағы жетімдер үйінде өсіп жатқан балалардың өмірін баяндайтын бағдарламаға ұластыру ойыңызда бар ма?

- Түрлі жоспарлар бар. Дегенмен бұл уақыт еншісіндегі дүние.

- Шетел асқан қазақ балаларының нақты статистикасы бар ма?

- Өкінішке қарай жоқ! Сіз қойған сұрақты мен Балалардың құқығын қорғау комитетінің төрайымы Раиса Шерге де тастап едім,  жауап ала алмадым. Шет мемлекеттердегі консулдық бөлімдерде де  баланың ұлтына бөлінген мәлімет жоқ. Бірақ шетел асқандардың  басым бөлігі қаракөздер екені ақиқат.

- Мерекеңізбен! Жанар ханым, сізге қазақ билігінің салақтығының салдарынан шет елдіктердің көз қуанышына айналған дені сау қазақ балаларын көру ауыр шығар. Себебі, өзге елдер халықаралық декларацияларға қол қойғанымен оны жүзеге асырудың өзінше механизмін әзірлеп алып, содан соң әрекетке көшеді. Көпшілік елдер шет елдіктерге жазылмайтын ауруға шалдыққан, кемтар балаларды беріп жатады. Сол балаларды асырап алу арқылы шет елдіктер өздерінің қаншалықты дәрежеде мейірімді екендігін көрсете алады. Ал бізде тымау тиген бала да ауру деп рәсімделіп, шет ел асып жатады және шет елдіктердің қалауы бойынша сау балаларға өтірік ауру таңылып жатады. Осындай сорақылықтарды тоқтату үшін, сіз еш нәрсе қолыңыздан келмесе де, шет елде жүрген қазақ балаларының сау екендігін еске салып, шет елге бала беру механизмін қайта қарауға байланысты ойларыңызды хабарыңыздың соңында үзбей беріп отырсаңыз, өтініш. Мүмкін, сау балаларды шырылдатып сатып жатқандар сескенетін шығар...

- Әрине, айтқаныңыз орынды. «Қазақстан» Ұлттық арнасының эфирінен көрсетіліп жатқан «Шетелдегі қазақ балалары» жобасында осы сіз  көтерген мәселе бірнеше рет айтылды. Яғни, шетелдіктерге тек ауру бүлдіршіндер беріледі деген ойдың жаңсақ екені нақты фактілермен келтірілді. Мәселен, АҚШ азаматтары асырап алған 15 баланың екі-үшеуі ғана дімкәс болуы мүмкін. Сондай-ақ, шетелдіктер бас көзіне қарамай ауру баланы ала салмайды, бірінші олар  мединалық сақтандыру шығынның бәрін көтере ме, көтермей ме осыны анықтап алады. Және кемтар балғындарды алатындардың көпшілігі діндар адамдар екенін естеріңізге саламын. Олардың арасында миссионерлер де бар. Жалпы, кейбір мемлекеттер шетке тек кемтар  балаларды ғана асырап алуға береді. Ал, Қазақстандағы жүйе ондай емес. Шетел азаматтарына да сау бала керек. Өзге елдің қарамағына өткен қазақ балаларының барлығы сымбатты, денсаулықтары жақсы, өте ақылды балалар.  

- Жанар, шетел асқан жетім балалар туралы хабар алғаш қалай басталып еді? Кімдер қолдау көрсетті?

- Мен бұл тақырыпты 2009-шы жылы «Хабар» арнасында бастаған едім, бағдарлама «Арнайы  репортаж» жобасында бір рет көрсетілді. Американдықтар асырап алған қазақ балаларының тағдыры туралы арнайы репортаж жасауға рұқсат беріп, қолдау көрсеткен сол кездегі «Хабар» агенттігінің Бас продюсері Серік Абас-шах және сол кезде «Хабар» агенттігін басқарған  Гүлнәр Мустахимқызы Ихсанова. Алғашқы іргетастың қалануына ықпал еткен, жан-жақты қолдау көрсеткен 2009 жылы ҚР СІМ Консулдық қызмет департаментінің бастығы болған Бағдат Сейітбатталовқа алғысым шексіз. Ең алғаш мен өз идеямды осы азаматқа айтқан едім, ол кісі бұл жобаны қолдап, өз тарапынан, Сыртқы істер министрлігі тарапынан барлық ақпараттық қолдауды ұсынды. Бұдан кейін, «Алматы» арнасындағы қызметім барысында Бельгияда тұратын қазақ балаларының жағдайы жайында екі бөлімнен тұратын арнайы хабар әзірледім. Әрине, қалалық арна болған соң, шетел емес облысқа іс сапарға  шығуға қаражат қарастырылмағандықтан бұл жоба демеушілердің көмегімен жарық көрді. Бағдарламаны сол кезде арна басшылығында отырған Серік Әбікенұлы Сарыбаев қолдады. Сондай-ақ, жобаның шығуына Алматы қалалық білім басқармасының бас маманы Қорлан Алтынбекқызы үлкен еңбек сіңірді. Бұдан кейін араға бес жыл салып, журналист ретіндегі авторлық бағдарламам  «Шетелдегі қазақ балалары» деген атаумен «Қазақстан» ҰТА шыққанына өздеріңіз де куә болдыңыздар. Қазақстан үшін жабық, құпия тақырыпты ашып, қазақ халқы үшін шетелдіктер асырап алған қазақ балаларының беймәлім тағдыры туралы арнайы жобаны қолдаған, тек бір емес, бірнеше елден сериялық репортаж жасауды ұсынған «Қазақстан» РТРК АҚ Басқарма Төрайымы Мұхамеджанова Нұржан Жалауқызы екенін айырықша атап өткім келеді. Осы кезге дейін Нұржан Жалауқызының тікелей қолдап, жол көрсетіп отыруы мен үшін өте маңызды. Ұлттық арна директоры ретінде ақыл-кеңесін аямай, қолдап жүрген  Ілияс Башарұлы Ысқақовтың да еңбегі зор. «Шетелдегі қазақ балалары» бағдарламасын шығаруға ақпараттық қолдау көрсеткен  ҚР Сыртқы істер министрі Ерлан Ыдырысов бастаған құзырлы мекемедегі барлық қызметкерлерге, шет елдердегі Қазақстан Республикасының  Елшіліктеріне, консулдарға, АҚШ-тағы халықаралық бала асырап алу істері жөніндегі сарапшы Айнұр Көкетавеваға алғысым шексіз. Халыққа ой салған «Шетелдегі қазақ балалары» жобасы осындай азаматтардың арқасында жарық көрді.          

- Қанша мемлекетті араладыңыз? Қанша қазақ баласымен сөйлестіңіз?

- Қанша мемлекетті аралағанымды жоғарыда айтып өттім. Ал, қазақ балаларына келсек Еуропада 40-қа жуық, ал АҚШ пен Канадада 30-ға жуық баламен кездестім.

- Сапар барысында өзіңізге ерекше әсер еткен оқиғаларды айта кетсеңіз?

- Мен іс-сапар барысында  сұхбат алған, кездескен әр баланың есімін жатқа білемін. Бұл мақтану емес, мен оларды шынымен жақсы көріп кеттім. Олар жайында ойлап жүремін, қылықтары, сөздері есімнен кетпейді. Олар менің жақын бауырларым сияқты. Италияда Есімжан деген кіп-кішкентай баланың бейнесі, томпаңдап жүгіргені әлі күнге көз алдымда тұр. Италияндық азаматтар оның туылғанда қойылған есімін өзгертпепті. Анасының Есімжанның есімін  ерекше еркелетіп айтады-Есимджааан деп. Сол баланы сағынамын. Америкадағы Ермектің «менің анам неге  шын мекен-жайын қалдырмаған, мен таба алмасын деп ойлады ма?»,-деген сұрағы әлі күнге санамда жаңғырып тұр. Менің оған жауап бере алмадым, соған күйінгенім де есімде. «Шетелдегі қазақ балалары» жобасының 2-кезеңі бойынша АҚШ-та жүргенде қаншама қазақ баласын көріп, менің осылардың өміріне араласуға, олар жайлы қандай да бір мәліметті елге жаюға қандай хақым бар деген де ойлар мазалаған. Нью-Йоркте сұхбат алып жатқан кезде, аяқ астынан өзінен өзі жылап қоя берген Жаннаның дауысы құлағымнан кетпейді. Ал, Испанияда Марлен деген қап-қара, ақылды қазақ баласының тағдыры күйіндіреді. Германияда «өскенде қазақ тілін үйреніп, Қазақстан футбол командасының құрамында ойнаймын»,- деген Даниярдың сөзі көпке ой салды деп ойлаймын. Франкфуртте біз апарған Абайдың өлеңдері жазылған үн-таспаны қойғанда үнсіз, ұзақ уақыт бойы құлағын түріп, мұңайып тыңдаған Ерболдың бейнесі санамда әлі жарқырап тұр. Қазақша түсінбесе де, тыңдап отырды. Ал, Ұлыбританиядағы Серіктің мен Құдайға сенбеймін, менің дінім-гуманизм деген сөздері есеңгіреткені есімде. Биыл кәмелеттік жасқа толатын, сонымен бірге Қазақстан азаматтығынан мәңгілікке айырылатын Вашингтонда тұратын Темірланның  «мен өз ұлтыма адал болып қалғым келеді» деген сөзі де есімде. Қазақ балаларының қасиеттерін айтып тауыса алмаймын...

- Балалар Қазақстанды сағына ма, әлде білмей ме?

- Олар Қазақстан туған Отандары екенін жақсы біледі. Қай қаладан, қай балалар үйінен асырап алынғандарын да жақсы біледі. Туған жерді келіп, көруді аңсайды. Бұл жайдан жай айтыла салған сөз емес. Олар шынымен шетке кетірсе де өз елін жақсы көреді.

- Бағдарлама шыққан соң, тастап кеткен әке-шешесі хабарласқан жағдай болды ма?

- Осы уақытқа дейін  бір оқиға болды. Шетелдіктер асырап алған балалардың бірінің туыстарымыз деп хабарласты. Бұл жағы нақтылануда. Бұл жөнінде «Шетелдегі қазақ балалары» жобасының алдағы көрсетілімдерінің бірінен көре аласыздар деп ойлаймын. 

- Шетелдіктердің қазақ балаларын асырап алуы дұрыс деп есептейсіз бе?

- Ешбір бала жетім өспеуі тиіс, толыққанды отбасында, өзін жақсы көретін адамдардың ортасында тәрбиеленуі керек. Ата-анасы керек етпей тастап кеткен бүлдіршіндердің көзіндегі отты көргенде, олардың бақытты балалық шақтарына куә болғанда мүмкін бұл дұрыс шығар, мейлі қай ұлттың өкілі болсын, жақсы адамдар болса болды деп ойлайсың. Алайда олардың қазақ деген халыққа жат болып ер жетіп, бой жетіп келе жатқандарын көргенде ішің удай ашиды. Егер Қазақстанда  жетім бала болмағанда біз халықаралық бала асырау істіне араласпас та едік. Бізге  шетелдіктер көз салмас та еді. Кеткен балалар кетті, енді оларды қайтара алмаймыз, бірақ біз олармен арадағы байланысты үзбеуіміз керек. Ал, кететін балалар әлі көп. Егер қоғам болып бұл мәселеге ат салыспаса әлі талай қазақтың тұқымы шетке кете береді. Ал, мен қарсымын, бала бермеу керек деген тек жалған сөздер. Нақты іс атқару қажет. Елімізде тұратын әр отбасы балалар үйінен бір баладан асырап алса, ұрпағымыз өзімізде қалып, ата-бабадан аманат болған жерге иелік етер ме еді?!. Бірақ әлеуметтікфакторлардың әсерінен де бала алғысы келетін отбасылар бұған қол жеткізе алмайды. Ал, бір емес бірнеше баланы қатарынан алған кейбір азаматардың ойы сауапты істе емес, материалдық жаққа көп кетіп қалған сынды. Жетім баланы бауырына басқан адам одан қандай да бір пайда күтпеуі қажет. Топырлатып  баланы алып, жағдайымыз жоқ, бірде біреуі көмектеспейді деген ұят нәрсе. Патронаттық жүйе, басқасы  жөнді жолға қойылмай, таза ниетпен бала алғысы келетін адамдарға қолдау көрсетілмей шетке бала кеткені кеткен деп ойлай беріңіз. Бұған қазір ешкім де бас ауыртқысы келмейтін сияқты. Жат елден пана тапқан сегіз мыңнан астам баладан қаншама ұрпақ өрбитін еді?!.  Кең байтақ жерімізбен мақтанамыз, ал ол жерге адам қоныстанбаса оның несі мақтаныш?!.  Шетелдіктерге бала беруді тоқтату керек деген мәселені көтермес бұрын, іштегі жағдайды жүйелеп, реттеу керек.     

- Жетім балдарды шет елге таратпай, өзімізге қалдыруға болмай ма? Әлде үкіметтің қаржысы аз ба?

- Балалар үйінде барлық жағдай жасалған қазіргі күні. Үкімет жетім балаларды асырай алмайтындықтан шетке беріп жатқан жоқ. Біздің әлем алдында орындауға тиісті халықаралық талаптар бар, одан ендігі жерде бас тарту мүмкін емес. ГААГА конвенциясы әр баланың ата-анасы болуы керек деген принципті көздейді, бірақ негізгі басымдық елдің ішіндегі бала асырау ісіне берілсе де бұл  дұрыс орындалмай отырған тәрізді. Балалар үйіне барып жетім бүлдіршіндердің жанарына үңіліңізші. Ол жанарда «менің ата-анам болса ғой» деген  мұң тұнып тұр. Олар тек өздеріне ғана арналған мейірімді, өздеріне ғана бағытталған махаббатты аңсайды.

- Біздің бірқатар телеарналар, жекелеген журналистер шет елдердегі қазақтар, шет елдегі балалар, шет елдегі елшілер, т.с.с. шет елдермен байланысы бар хабарлар ойлап тауып, жүргізуге құмар. Оның ар жағында бюджеттің қаржысына шет елдерді тегін аралау, "командировочныйдан" түсетін тиын-тебен сияқты ойлар жатқаны да жасырын емес. Осы шеттегілерді жарылқамай-ақ, өтірік солардың қамын ойлағансымай, мына іштегі, қалада баспанасыз, балабақшасыз тентіреп жүрген, немесе ана ауылда суы жоқ дәретханаларға барып жүрген ауылдардағы қазақ баласы туралы неге айтпайсыңдар одан да. Ал, шеттегілерді түсіріп келдің, көріп келдің, әрә қарай не? Сол елге қарсы соғыс ашамыз ба, әлде санкция қолданамыз ба? Баланы берсек, өзіміз бердік қой, енді оны неге іздеп жүрміз?! Бұл жерде популизм туралы ғана айтуға болады, басқа ештеңе емес! Алдымен ішкі мәселелерді жетістіріп алу керек, сосын сыртқа қыдырыстауға болады, «бөтен ақшаға».

- Сізге Алла жар болсын! Басқа айтарым жоқ!

- Жанар ханым, сіз білесіз бе, жоқ па, осы шетелге бала сату проблемасын ең алғашқылардың бірі болып драма тілінде сөйлеткен қаламгер-драматург Жолтай Жұмат. Оның "Тірі жан" деген пьесасы осы тақырыпты қаузаған. Бұл шығарма 2004 жылы республикалық жабық бәйгеде жүлде алды. Егер қателеспесем, осы пьесаны Түркістан театры сахналады деп естігем, әнебір жылдары. Осындай өте маңызды тақырыпты қозғаған дүние неге елеусіз жатыр? Неге республикалық драмтеатр сахналағысы келмейді? Сізден сұрайтыным-осы пьесаға қозғау салсаңыз! Авторы бар ғой, тірі ғой. Гүлжан.

- Гүлжан кешіріңіз, шынымды айтайын мен білмейді екенмін. Егер сізде бұған қатысты толық мағлұмат болса менімен бөлісуіңізді сұраймын. Менің электронды поштама жолдауыңызға болады. baisemis@mail.ru

- Рас, ауыр тақырып. Кейінгі хабарлардың бірінде бүлдіршіндей бір қазақ қызы солқылдап тұрып жылады. Байғұс бала! Обалың кімге?

- Оның есімі Жанна. Оның жылағаны жұмбақ болып қалды...

- 1) Кеше ғана бір ақпарат оқыдым. "Бір ғана Ақмола облысынан шетел асырып алған 400-ден астам баланың тағдыры белгісіз екен". Масқара! Оларды кім берді? Кім қол қойды?

- Бұл істе түйткілді мәселелер, күмәнді жайттар өте көп...  Қазіргі уақытта сол балалардың өміріне жауапты құзырлы мекеме  кінәні өздеріне жуытпай отыр. Ол кезде Республикада айқын жүйе, шетелге кеткен балалардың өмірін бақылайтын құзыр бізде болған жоқ деген пікірді алға тартады. Ия, біз білмейтін жағдайлар өте көп. Мүмкін біз оны білмей де өтетін шығармыз...

- 2) Сенің хабарларыңда шетелдегі қазақ балалары біз секта-пекта деп жүрген дінге енгенін байқап жүрміз. Шыныңды айтшы, енді олар қазақ па? Қазақты қазақтықтан шығарғандар, бездіргендер кімдер?

- Қазақты қазақтықтан шығарған, безіндірген  қазақтың өзі...  Шетелдіктер асырап алған қазақ балғындары сол ата-анасының сенімен өткен. Кейбірін елге келе салып шоқындырған. Қазақ балаларының арасында католик те, атеист те, буддист те, мормон да, провослав та басқасы да бар. Бұған кінәліні сырттан іздеудің қажеті жоқ деп ойлаймын.

- Жанар қарындасым, "Шетелдегі қазақ балалары" - өте сәтті жоба. Шыныңды айтшы, тағдырдың жазуымен шетел асып кеткен қаракөз балапандарымызды асырап алғандардан қызғанған кезің болды ма? Олардың арасында қаншама дарын иелері бар ғой! Әттең, не керек...

- Әрине, қызғанған кездер болды... бірақ амал нешік?! Олардың арасынан болашақта мықты тұлғалар шығатынына сенімім мол. Осыны ойлағанда Қазақстан қаншама білікті маманынан, адам ресурсынан айырылғанына өкінесің... Шетелдіктер асырап алған қазақ балалары шетінен алғыр, ақылды, зерек, таным-түсініктері өте жоғары деңгейде. Ересектерше ой қорытады, пікір білдіреді. Шетел азаматары да қазақтың текті, қаны таза халық екенін жақсы біледі. Бұл олардың қазақ жерінен бала асырап алуға құмартуына ықпал ететін бірден бір фактор!

- Жанардың осы телехабарының бірінде шетел асып кеткен қазақтың бір бүлдіршіні Қазақстанның көк туын жамылып жатқанын көрсетті. Көзіме жас келді. "Балам дейтін елі болмаса, елім дейтін бала қайдан шығады" деп еді Ахмет Байтұрсынов атамыз. Ал мына жұдырықтай баланың жүрегінің үлкенін қараңыз! Елі шетел асырып жіберсе де, елінің Туын емірене иіскелеп жатыр айналайын-ай!

- Иә, ол балғынның есімі - Руслан. Бельгияда тұрады. Ойына әлі ешнәрсе кіріп те шықпайды. Кішкентай болғандықтан өзін тәрбиелеп жатқан бельгиялық ерлі-зайыптыны әке-шешесі ретінде қабылдайды. Бір жұбанатыным, сол Русланды асырап алған отбасы балаға сонша мейірленіп, сүйсініп отыр. Өз балалары ретінде қалдырса да, ес тоқтатқанда оның қазақ тұқымы екенін айтатындарын жеткізді маған. Бірақ біз оларды енді қайтара алмаймыз. Олар енді қайырылмайды...

- Қазақ өз жерінде, өз елінде жүргенде оның қадірін сезіне алмайтыны неліктен. Шеттегі қазақ біткеннің Қазақстан, Атамекен дегенде шығарға жаны бөлек, тіпті өз туғанынан, елінен жылулық, қамқорлық көрмей, өзгенің, жаттың құшағынан пана, мейірім тапқан бейкүнә сәбилердің туған жерге деген шексіз махаббатын немен түсіндіресіз?

- Мүмкін қан тартады деген қазаққа ғана тән қасиет шығар. Олар өздеріне де беймәлім бір түйсік арқылы бізге тартыла түседі, еркелейді. Бізді жақын тартады. Адамның өз тамырын іздеуі заңдылық. Ол балғындар міндетті түрде кейін Отандарына келеді. Кейбірі тіпті Қазақстанда үйім болса деп армандайды. Швейцарияда танысқан Төлеген деген қазақ баласы «өскенде еліме келіп, жылқылар ұстасам, ферма ашсам» деген тілегін айтып қалды. Оның шетелдік ата-анасы осыдан үш-төрт жыл бұрын Қазақстанға, өзі тәрбиеленген Астанадағы балалар үйіне әкеліп, көрсетіп қайтқан. Төлегеннің бойындағы қазақы қасиет, ұлтқа деген сүйіспеншілік тұнып тұр. Бұл пафос емес. Ақиқат. 

- Жанар, ақпараттық майданда біз солтүстік көршімізден ұтылып тұрмыз, телехабарлардың көпшілігі мәнсіз, ауыз тұщымдысы жоқ. Қашан осы қазақ елінің атына сай ақпараттық саясатқа ие боламыз?

- Оған уақыт төреші деп ойлаймын. Қазақ телевизиясы  бір орында тұрған жоқ, қарыштап дамып келеді. Өз мамандығын сүйетін, өз кәсібіне шындап берілген қазақ журналистері, білікті басшылар барда әлі талай белесті бағындырамыз деп сенемін.

- Жанар айналайын, мемлекет қаражатына түсірілген бағдарлама болған соң осылай маңызды болса өкпе жоқ, кейбір бағдарламалар түкке алғысыз. Есіл экрандағы алтын уақыт деп күйіп кетесің. Жаугершілік заманда да балаларын жау қолында қалдырмаған қазақ бейбіт заманда өз қолымен жетектетіп жіберіп отыр, аналар болып осы шет елге бала беруге қарсы бір акция ұйымдастыру керек шығар.

- Әрине, бұл жайында Елбасы да айтып еді, бейбіт заманда біздің елде жетімдер болғаны өкінішті деп... Меніңше біз бұрынғы ата-бабамыздан жалғасып, соңғы кезде өшіріп алған рухани құндылықтарымызбен қайта қауышсақ, қайтан жандандырсақ, ұлттық тәрбиеге мән беріп, мейірімді бола түссек жетім балалар да азайып, балалар үйі деген түсінік те жоғалады деп ойлаймын. Біздің қоғам өз балаларымызды асырап алуға талпынса, ал мемлекет соған жағдай жасап, қолдау көрсетсе шіркін ай... Ел ішіндегі бала асырауға қатысты процедура жеңілдетілсе дұрыс болар еді. Өйткені осы жобадан кейін бір жетім балаға пана болғысы келген адамдар қатары көбейіп отыр, олар  хабарласып ақыл-кеңес те сұрап жатады.

(жалғасы бар)

Abai.kz