Осыдан 33 жыл бұрын Кеңес Одағының ыдырауы жаңа тәуелсіз мемлекеттердің құрылуына әкелді. Осы жылдар ішінде туысқан республикаларда өмір басқаша дамыды.

Тарихи қысқа мерзімде Қазақстан шынайы тәуелсіздікке, мемлекеттік егемендікке, толыққанды заманауи экономика мен серпінді дамып келе жатқан әлеуметтік саланы құрудың әсерлі жолын жүріп өтті. Бұл оңай сапар емес еді. Біздің еліміз барлық қиындықтар мен проблемаларды түсінеді. Тәуелсіз Қазақстан – әлемдік саясатта да, Орталық Азия аймағында да белсенді позиция ұстанатын жауапты мемлекет.

«Алаш» сөзін қазақ тілінен аударғанда: 1) қазақ руларының ең көне бірлестігі деп аталады; 2) қазақ әскерлері; 3) халық, «қазақтар» сөзінің синонимдері. 2017 жылы Алаш қозғалысы өзінің 100 жылдығын атап өтті. ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының ұлттық-патриоттық қозғалысының пайда болуы тарихи заңды әрі әділ оқиға болды.

Қозғалыстың пайда болуының басты себебі сол кездегі қазақ халқының ең озық бөлігі – қазақ демократиялық интеллигенциясының бойында ұлттық өзіндік сана мен ұлттық мүддені түсінудің пайда болуы мен өсуі және қазақ қоғамының ілгері дамуы болды. патшалықтың отаршылдық саясаты.

Самодержавие тарихи қалыптасқан біртұтас халықты зорлықпен бөлшектеп, оның басқаруын дербес басқару органдарына бөліп, қазақтың байырғы жерін тартып алып, қазақ халқының ана тілі мен мәдениетінің жойылуына әкелетін білім жүйесін таңып тастады. Осының бәрі қазақ демократиялық интеллигенциясының жетекші өкілдері Бөкейханов, Байтұрсынов және т. б. бастаған патшалық пен халық арасындағы қақтығысқа әкелді.

ХХ ғасырдың басына қарай самодержавиенің ескіріп бара жатқаны белгілі болды. 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы қазақ даласына да жетті. «Алаш» қозғалысының қалыптасуы осы кезден басталады. Профессор Дина Аманжолова «Алаш партиясы» атты мақаласында. Ұлттық демократияның бастаулары» деп жазады:

«Немногочисленная казахская интеллигенция начала XX века, трудившаяся на ниве народного образования и просвещения, науки и литературы, социально-правовой сферы, закономерно стала тем критически мыслящим центром сосредоточения вековых надежд, устремлений и ценностных ориентиров, которые составляли существо духовной жизни казахского общества, выражали самые острые проблемы его жизнедеятельности. Просветительские инициативы будущих алашординцев (лидерами движения были Алихан Букейханов, Ахмет Байтурсынов, Мухамеджан Тынышпаев, Миржакып Дулатов), создание периодической печати, решительное включение в политическую борьбу в составе социалистических, либеральных, мусульманских организаций, партий и движений, уникальный по богатству и разнообразию опыт сотрудничества с многочисленными общественными деятелями, учеными и политиками дали замечательные плоды. Через попытку создать самостоятельную партию, через бурные дебаты в первой национальной газете «Казах», через короткий опыт парламентаризма и многотрудную практику защиты народных интересов в страшном 1916 году сформировался замысел и развернулась масштабная деятельность по созданию общенациональной партии как наиболее подходящего инструмента этнополитической консолидации общества».

Оның көрнекі дәлелі Алаш қозғалысының 1917 жылы күзде қабылданған бағдарламасы:

1. Мемлекеттік құрылым. Ресей демократиялық федеративтік республика болуы керек. Федеративтік республиканың құрамына кіретін әрбір мемлекет тәуелсіз бола отырып, федерацияға кіретін басқа мемлекеттермен бірлікте әрекет етеді.

2. Жергілікті еркіндік. Қазақтардың автономиясы олар мекендеген облыстардан тұрады және Ресей Федеративтік Республикасының құрамына кіреді.

3. Негізгі құқық. Ресей Республикасында дінге, шыққан тегіне және жынысына қарамастан әркім тең құқықтарға ие.

4. Дін мемлекеттен бөлінген. Барлық діндер тең.

5. Билік және сот. Әр ұлттың ерекшелігіне сай салынуы керек. Қазақтар басым аймақтарда соттың тілі қазақ тілі болып табылады.

6. Халықты қорғау. Халықты қорғайтын әскер болуы керек.

7. Салық. Салықтар әл-ауқат дәрежесіне және мүліктік жағдайына қарай алынады.

8. Жұмысшылар заңмен қорғалуы тиіс. «Алаш» партиясы бұл мәселеде социал-демократтардың меньшевиктік тобының бағдарламасын қолдайды.

9. Ғылым мен білімнің дамуы. Білім әркімнің жеке меншігі болуы керек. Барлық оқу орындарында білім алу тегін.

10. Жер мәселесі. Негіз алдымен жердің байырғы меншігі болуы керек.

Кеңес өкіметі орнаған кезеңде «Алаш» партиясы мен жаңа өкімет арасындағы қарым-қатынас негізінен байланыстан ымыраға көшкен жоқ. РСДРП (б)-ның радикалды элементтері жергілікті кеңестерде үстемдік құрған бірқатар қалаларда – Петропавл, Перовск, Әулие-Атада Алаша қайраткерлері қуғын-сүргінге ұшырады. Тек Семейде, Верныйда және кейбір басқа жерлерде олардың арасында нәзік және қысқа мерзімді ынтымақтастық дамыды.

1919 жылдың ортасынан бастап жекелеген өкілдердің, соның ішінде Алаш-Орда басшыларының кеңес өкіметі жағына өтуі басталып, жыл соңына қарай кең өріс алды, Бұған Алаш қозғалысына қатысушыларға кең көлемде рақымшылық жасау ықпал етті, бұл оның түпкілікті ұйымдық күйреуінде үлкен рөл атқарды.

Алаш қозғалысы Қазақстанда ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында болған әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси және рухани-мәдени өзгерістердің нәтижесінде пайда болды. Қозғалыстың орталық элементі 1917 жылы шілдеде ұйымдастырылған ұлттық «Алаш» партиясы болды.

Әу бастан-ақ қоғамдық-саяси өмірге араласа отырып, «Алаш» партиясы екі мақсатқа жетуді өзінің басты міндеті деп санады: 1) қазақ халқын отаршылдық қамыттан азат ету және 2) болашақта қазақ қоғамының өркениетті әлемдік қауымдастыққа енуін қамтамасыз ету.

Алаш партиясы өзінің әлеуметтік табиғаты бойынша әртүрлі дәрежедегі қазақ ұлттық-демократиялық зиялыларының саяси ұйымы болды. Ол 20 ғасырдың басында Қазақстанды буржуазиялық-капиталистік қатынастарға бейімдеуге ұмтылды. Бұған эволюциялық жолмен – реформалар арқылы қол жеткізу керек еді.

Сондықтан ол 1917 жылғы Қазан революциясының идеялары мен ұрандарын жоққа шығарып, азамат соғысы кезінде антисоветтік және большевиктерге қарсы күштердің одақтасы болды. Бұл текетіресте Алаш партиясы мен Алаш-Орда үкіметі жеңіліске ұшырады.

Осыдан 33 жыл бұрын еліміз тәуелсіз, егеменді ел болды. Осы жылдар ішінде Қазақстан экономикасы шикізатқа негізделген бұрынғы кеңестік республикадан көпвекторлы сыртқы саясат жүргізетін, нарықтық экономика құрып, әлемнің дамыған елдерінің қатарына қосылуға ұмтылған тәуелсіз мемлекетке айналды.

ХХ ғасырдың басындағы саяси қозғалыстардың ұлттық-демократиялық даму идеялары ХХ ғасырдың аяғында егемен және тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрылуымен өзінің нақты көрінісін тапты. Осылайша, соңғы 33 жылда барлық билік институттары, толыққанды басқару жүйесі бар заманауи мемлекет құрылды, халқымыздың тарихында бұрын-соңды болмаған тұрақты армия мен флот, жалпыға танылған шекара, өз валютасы, т.б.

Жасыратыны жоқ, кез келген ТМД мемлекеті үшін Ресеймен қарым-қатынас өте маңызды және ерекше рөл атқарады. Ал Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы 1991 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін оңды, сындарлы, нәтижелі және өзара тиімді қарым-қатынаста болғаны Назарбаев пен Тоқаевтың сіңірген еңбегі өте зор, Горбачевпен, Ельцинмен және Путинмен дұрыс қарым-қатынас орната білу – бұл үлкен және жауапты іс.

Ал енді Ресей Федерациясы мен Қазақстан Республикасы арасындағы одақтастық, туысқандық, тең құқылы және өзара тиімді қарым-қатынастар, бұл ең алдымен біздің халқымыз бен елімізге, сондай-ақ Ресей мен оның халқына тиімді. Бұл жерде кәсіби психолог болудың қажеті жоқ, бірақ бұл көрші мемлекетінің басшыларының мінезі, харизмасы және басқару стилі жағынан мүлдем басқаша.

Қазақстан басшылығы Қазақстан мен Ресей шекарасын достық пен өзара сенім шекарасына айналдыра білді және қазіргі Мемлекет басшысы осы мұраны дамытып, нығайтып отыр – бұл Қазақстанның Ресейге және оның халқына қатысты саясатындағы сабақтастықтың дәлелі, және елдеріміз арасындағы бейбітшілік пен тату көршіліктің кепілі.

Қазақстан өз тарапынан Украина-Ресей қарым-қатынастарын тез арада қалыпқа келтіруді және Украинадағы соғыс қимылдарын тоқтатуды жақтайтынын атап өткен жөн. Осылайша, ақырында, екі славян және бауырлас халықтар өзара жаулық пен өшпенділікте өмір сүруді тоқтатады.

Тәуелсіз Қазақстан осы 33 жылдың әрбір кезеңінде Ресей Федерациясының осы басшыларымен Қазақстанның және оның халқының мүддесі үшін, сондай-ақ орыс халқы мен Ресейдің мүддесі үшін сындарлы және оң қарым-қатынас орнатуға қол жеткізді. Қазақстан тәуелсіздік алған 33 жыл ішінде Алаш қозғалысының барлық идеяларын өмірге енгізе алды, осы идеялар негізінде егеменді, бейбітшілікті сүйетін, сындарлы және жасампаз мемлекет пен қоғам ретіндегі еліміздің саяси және халықаралық имиджін қалыптастырды.

Керімсал Жұбатқанов,

тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz