Биыл Ұлы Жеңіске 80 жыл!

Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Ресей премьер-министрі Михаил Мишустинмен кездесуінде Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 80 жылдығын тойлау үшін Мәскеуге ұшатынын мәлімдеді. Бұл ақпаратты ресейлік РИА Новости басылымы хабарлады.

Мишустин мен Тоқаевтың кездесуі Ресей үкіметі басшысының Қазақстанға сапары аясында өтті. «Осы сәтті пайдалана отырып, Ресей Федерациясының Президенті Путинге сәлемім мен құрметімді білдіргім келеді. Сіздермен Ұлы Жеңістің 80 жылдығын тойлау кезінде кездесеміз деп сенемін. Мен шақыруды үлкен қуанышпен қабылдадым», - деді Тоқаев. Ол бұл датаға орай Қазақстанда да еске алу шаралары өтетінін айтты. «Бұл жерде, әрине, біз осы тарихи датаға байланысты шараларды да жоспарладық. Бірақ 7 және 8-де мұны істеуге үлгереміз, ішкі шаралар аяқталған соң паратқа қатысу үшін Мәскеуге ұшып барамын», - деп қосты Қазақстан Президенті.

Еске салайық, Екінші дүниежүзілік соғыс Кеңес Одағында 1941-жылы 22-маусымда басталып, төрт жылға жуық уақытқа созылды. 1944-жылы Кеңес әскерлері шабуылға шығып, жауды бұрын басып алынған аумақтардан кері шегіндірдлі, ал 1945-жылдың сәуірінде Қызыл Армияның сарбаздары Германия астанасы Берлинге жетті.

Кеңес әскерлеріне фашистік қорғанысты бұзып өтіп, Балтық теңізіне жетуге және фашистердің негізгі күштерін жоюға мүмкіндік берген Шығыс Пруссия операциясының ауыр шайқастары кезінде ғана Қызыл Армия ауыр адам шығынына ұшырады – 600 мыңнан астам жауынгер опат болды. Соғыс кезінде КСРО барлығы 26,6 миллион адамынан айырылды. Олардың құрбандықтары бекер болған жоқ: 2-мамырда шабуыл аяқталып, бір күн бұрын Рейхстаг үстінде Жеңіс туы көтерілді. Кеңес Одағы соғыста нәтижелі жеңіске жетті.

Екінші дүниежүзілік соғыста Германияның толық жеңілгенін растайтын құжатқа екі рет қол қойылды. 7-мамырда Реймс қаласында капитуляция актісіне бірінші қол қойылды. Онда американдық генерал-лейтенант Уолтер Смит пен кеңестік генерал-майор Иван Суслопаровтың қолдары бар. Оқиғаға француздық бригада генералы Франсуа Севес куә болды.

Бұл уақытқа дейін Суслопаров өз басшыларынан нақты бұйрық алмаған болатын, сондықтан одақтас елдер талап етсе, процедураны қайталау мүмкіндігімен құжатқа қол қойылды. Актіде Германияның жеңілген тарап деп танылғаны айтылған. Хаттамада бұл акт Германия мен оның қарулы күштерін тапсыру туралы толық шарт емес екенін, ол тек соғыс қимылдарын тоқтатқанын және 8-мамырда жергілікті уақыт бойынша сағат 23:01-де (9-мамырда сағат 01:01-де) күшіне енгенін көрсетті; Мәскеу уақыты). 8-мамырда Кеңес Одағы Германияның сөзсіз берілу туралы екінші актісіне қол қоюды талап етті — бұл соғысты тоқтатудың жалғыз шарты болды.

Сонымен қатар, Сталин актінің жеңілген Германияның астанасында емес, Францияда жасалғанына наразы болды. Оның үстіне неміс әскерлері талап етілетін шарттарды орындамады: олар ұрысты тоқтатпады. Германияның Карлхорст қаласында 8-мамырда сағат 22:43-те (Мәскеу уақытымен 9-мамырда 00:43) Германияның сөзсіз берілу туралы екінші актісіне қол қойылды. Маршал Жуков фашистердің тапсырылуын қабылдады Капитуляцияға қол қойылғаннан кейін Германия үкіметі таратылып, неміс әскерлері ақыры қаруларын тастады. Алайда Германиямен соғыс заңды түрде 1955-жылдың 25-қаңтарында ғана аяқталды, сол уақытқа дейін неміс әскери тұтқындары КСРО-ның қираған қалаларын қалпына келтіруге көмектесті.

Бір қызығы, КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының жаңа мереке – Ұлы Отан соғысындағы Жеңіс күнін белгілеу туралы жарлығына 1945-жылы 8-мамырда қол қойылған екен. Бұл қаулы 9-мамырды жұмыс күні деп санауды белгіледі. 9-мамыр күні сағат 02:10-да Кеңес Одағы тұрғындары Германияның капитуляциясы туралы білді. Жеңісті Бүкілодақтық радионың дикторы Юрий Левитан жеткізді: ол фашистік Германияны жеңгені және соғыстың аяқталғаны туралы хабарландыруларды бірінші болып оқыды. Ал сол күні кешке қарай, қараңғы түскенде Мәскеу соғыстың аяқталуын керемет отшашумен атап өтіп, мың зеңберектен отыз рет оқ жаудырылды.

Ең алғашқы Жеңіс шеруі 1945-жылы 24-маусымда Мәскеуде өтті. Бүкіл парад бойы кесене мінберінде КСРО басшысы Сталин тұрды. Бір қызығы, кеңес жауынгерлері Берлинді алған соң Рейхстагтың үстіне көтерген қызыл ту Берлиннен алғаш рет Жеңіс шеруінде әкелінді. Бірақ соңында ол Қызыл алаңға шығарылмады. Бірақ онда нацистік жалаулар пайда болды - олардың 200-і. Майданнан оралған кеңес жауынгерлері оларды салтанатты түрде Ленинге арналған кесененің түбіне тастады. Кейіннен бұл жауынгерлік трофейлері Кеңес Одағының Ұлы Отан соғысы мұражайларына жіберілді.

Айта кету керек, Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін 35 жылға жуық уақыт өткенде оның бұрынғы одақтас республикалары Ұлы Отан соғысының нәтижелеріне деген көзқараста айтарлықтай алшақтады. Бір кездері посткеңестік кеңістіктегі бірлік нышандарының бірі болған Жеңіс күнін мерекелеуге деген көзқарас та өзгерді. Кейбір елдерде бұл күн бұдан былай мереке болып саналмайды, бейресми немесе ресми тыйым салынды, ал басқаларында бұл күн әдеттегі оқиғалар мен Қызыл Армияға сілтемелерден бас тартып, жаңа мағыналармен толтырылады.

Посткеңестік Ресейде «Біз мұны қайтадан жасай аламыз» ұраны пайда болды, оны ресейліктер көліктеріне жапсырады. Бұл нағыз соғысты мүлдем жоққа шығару. Сол соғыстан Кеңес Одағының ғана емес, Еуропа мен дүние жүзінің халықтары мүлдем қарама-қарсы ұранмен келді: «Ешқашан енді болмасын!». Миллиондаған адамдар үйлерінде өртеніп, Германияға жұмыс істеуге жіберілді немесе сыпырындыға айналдырылды. Бұл ешқашан қайталанбауы керек.

Путиндік ресейде бұл мереке ұлттық әскери күштің демонстрациясына айналды. «Біз/Ресей қорқынышты зымырандарды ұшырып, бүкіл әлемді шаң мен атом күліне айналдыра аламыз және жалпы оны қайталай аламыз» деген сарында өрбіді. Алайда, бұл әскери техниканы көрсету мүлдем бос сөз және блеф болып шықты.

Қазақстанда Жеңіс күні мемлекеттік мереке және демалыс күні болып табылады. Алайда Ресейдің Украинадағы арнайы әскери операциясы басталғаннан кейін билік наразылық шерулеріне аса сақтықпен қарай бастады. Мысалы, 2022-жылы георгийлық лентасы мен қызыл жалауларды пайдалануға бейресми түрде тыйым салынды. Олар қарама-қарсы көзқарастағы азаматтар арасында өшпенділік тудыруға қабілетті «арандатушы нышандар» болып саналды. «Өлмейтін полк» акциясының да тағдыры осындай болды.

Оның орнына «Батырларға тағзым» атты салтанатты шеру ұйымдастырылды. Биыл Қазақстанда еліміздің Қарулы Күштерінің әскери парады өтеді. Жасыратыны жоқ, қазіргі таңда Қазақстан Қарулы Күштері бөлімшелерінің жауынгерлік әзірлігі мен ұтқырлығын қажетті деңгейде ұстау басымдық болып табылады. Қазақстанда соғыс қимылдарына тікелей қатысқан 237 соғыс ардагері тұрады. Майдандағы жауынгерлерге төленетін мерекелік төлем әр өңірде әр түрлі болғанымен, биыл орташа есеппен бес миллион теңгені құрайды.

Біздің ойымызша, Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін де, кезінде де, одан кейін де болған оқиғалардың барлығы қайшылыққа толы. Ол басталғанға дейін Қазақстан 1930-жылдардағы Голодомор мен саяси қуғын-сүргінге байланысты қасіретті бастан кешірді, қатыгез сталиндік режим республикамызды концлагерьге айналдырды. Содан мыңдаған жерлестеріміз қанша жерден болса да әскери борышын өтеп, майдан даласында қаза тапты. Адамның ең қарапайым жанашырлық сезімінен шығатын болсақ, мұндай жағдайда қандай жандар мерекеі тойлап, марқұмдар мен қуғын-сүргінге ұшырағандардың аруағын сыйламай отшашу атады?

Ең бастысы, неміс фашизмін жеңуге бұрынғы КСРО-ның барлық халықтарының қосқан үлесін ешқашан ұмытпау керек және сол соғыстағы жеңіс ешбір елдің немесе халықтың қатысуынсыз болуы мүмкін еді деген өтірікке жол бермеу керек! Сол кезде зұлымдықты бірге жойғанымыздай, қазір де сол зұлымдыққа қарсы тұруымыз керек.

Керімсал Жұбатқанов,

тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz