بيىل ۇلى جەڭىسكە 80 جىل!

قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ رەسەي پرەمەر-ءمينيسترى ميحايل ميشۋستينمەن كەزدەسۋىندە ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىن تويلاۋ ءۇشىن ماسكەۋگە ۇشاتىنىن مالىمدەدى. بۇل اقپاراتتى رەسەيلىك ريا نوۆوستي باسىلىمى حابارلادى.

ميشۋستين مەن توقاەۆتىڭ كەزدەسۋى رەسەي ۇكىمەتى باسشىسىنىڭ قازاقستانعا ساپارى اياسىندا ءوتتى. «وسى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى پۋتينگە سالەمىم مەن قۇرمەتىمدى بىلدىرگىم كەلەدى. سىزدەرمەن ۇلى جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىن تويلاۋ كەزىندە كەزدەسەمىز دەپ سەنەمىن. مەن شاقىرۋدى ۇلكەن قۋانىشپەن قابىلدادىم»، - دەدى توقاەۆ. ول بۇل داتاعا وراي قازاقستاندا دا ەسكە الۋ شارالارى وتەتىنىن ايتتى. «بۇل جەردە، ارينە، ءبىز وسى تاريحي داتاعا بايلانىستى شارالاردى دا جوسپارلادىق. بىراق 7 جانە 8-دە مۇنى ىستەۋگە ۇلگەرەمىز، ىشكى شارالار اياقتالعان سوڭ پاراتقا قاتىسۋ ءۇشىن ماسكەۋگە ۇشىپ بارامىن»، - دەپ قوستى قازاقستان پرەزيدەنتى.

ەسكە سالايىق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەڭەس وداعىندا 1941-جىلى 22-ماۋسىمدا باستالىپ، ءتورت جىلعا جۋىق ۋاقىتقا سوزىلدى. 1944-جىلى كەڭەس اسكەرلەرى شابۋىلعا شىعىپ، جاۋدى بۇرىن باسىپ الىنعان اۋماقتاردان كەرى شەگىندىردلى، ال 1945-جىلدىڭ ساۋىرىندە قىزىل ارميانىڭ ساربازدارى گەرمانيا استاناسى بەرلينگە جەتتى.

كەڭەس اسكەرلەرىنە فاشيستىك قورعانىستى بۇزىپ ءوتىپ، بالتىق تەڭىزىنە جەتۋگە جانە فاشيستەردىڭ نەگىزگى كۇشتەرىن جويۋعا مۇمكىندىك بەرگەن شىعىس پرۋسسيا وپەراتسياسىنىڭ اۋىر شايقاستارى كەزىندە عانا قىزىل ارميا اۋىر ادام شىعىنىنا ۇشىرادى – 600 مىڭنان استام جاۋىنگەر وپات بولدى. سوعىس كەزىندە كسرو بارلىعى 26,6 ميلليون ادامىنان ايىرىلدى. ولاردىڭ قۇرباندىقتارى بەكەر بولعان جوق: 2-مامىردا شابۋىل اياقتالىپ، ءبىر كۇن بۇرىن رەيحستاگ ۇستىندە جەڭىس تۋى كوتەرىلدى. كەڭەس وداعى سوعىستا ناتيجەلى جەڭىسكە جەتتى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا گەرمانيانىڭ تولىق جەڭىلگەنىن راستايتىن قۇجاتقا ەكى رەت قول قويىلدى. 7-مامىردا رەيمس قالاسىندا كاپيتۋلياتسيا اكتىسىنە ءبىرىنشى قول قويىلدى. وندا امەريكاندىق گەنەرال-لەيتەنانت ۋولتەر سميت پەن كەڭەستىك گەنەرال-مايور يۆان سۋسلوپاروۆتىڭ قولدارى بار. وقيعاعا فرانتسۋزدىق بريگادا گەنەرالى فرانسۋا سەۆەس كۋا بولدى.

بۇل ۋاقىتقا دەيىن سۋسلوپاروۆ ءوز باسشىلارىنان ناقتى بۇيرىق الماعان بولاتىن، سوندىقتان وداقتاس ەلدەر تالاپ ەتسە، پروتسەدۋرانى قايتالاۋ مۇمكىندىگىمەن قۇجاتقا قول قويىلدى. اكتىدە گەرمانيانىڭ جەڭىلگەن تاراپ دەپ تانىلعانى ايتىلعان. حاتتامادا بۇل اكت گەرمانيا مەن ونىڭ قارۋلى كۇشتەرىن تاپسىرۋ تۋرالى تولىق شارت ەمەس ەكەنىن، ول تەك سوعىس قيمىلدارىن توقتاتقانىن جانە 8-مامىردا جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا ساعات 23:01-دە (9-مامىردا ساعات 01:01-دە) كۇشىنە ەنگەنىن كورسەتتى; ماسكەۋ ۋاقىتى). 8-مامىردا كەڭەس وداعى گەرمانيانىڭ ءسوزسىز بەرىلۋ تۋرالى ەكىنشى اكتىسىنە قول قويۋدى تالاپ ەتتى — بۇل سوعىستى توقتاتۋدىڭ جالعىز شارتى بولدى.

سونىمەن قاتار، ستالين اكتىنىڭ جەڭىلگەن گەرمانيانىڭ استاناسىندا ەمەس، فرانتسيادا جاسالعانىنا نارازى بولدى. ونىڭ ۇستىنە نەمىس اسكەرلەرى تالاپ ەتىلەتىن شارتتاردى ورىندامادى: ولار ۇرىستى توقتاتپادى. گەرمانيانىڭ كارلحورست قالاسىندا 8-مامىردا ساعات 22:43-تە (ماسكەۋ ۋاقىتىمەن 9-مامىردا 00:43) گەرمانيانىڭ ءسوزسىز بەرىلۋ تۋرالى ەكىنشى اكتىسىنە قول قويىلدى. مارشال جۋكوۆ فاشيستەردىڭ تاپسىرىلۋىن قابىلدادى كاپيتۋلياتسياعا قول قويىلعاننان كەيىن گەرمانيا ۇكىمەتى تاراتىلىپ، نەمىس اسكەرلەرى اقىرى قارۋلارىن تاستادى. الايدا گەرمانيامەن سوعىس زاڭدى تۇردە 1955-جىلدىڭ 25-قاڭتارىندا عانا اياقتالدى، سول ۋاقىتقا دەيىن نەمىس اسكەري تۇتقىندارى كسرو-نىڭ قيراعان قالالارىن قالپىنا كەلتىرۋگە كومەكتەستى.

ءبىر قىزىعى، كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جاڭا مەرەكە – ۇلى وتان سوعىسىنداعى جەڭىس كۇنىن بەلگىلەۋ تۋرالى جارلىعىنا 1945-جىلى 8-مامىردا قول قويىلعان ەكەن. بۇل قاۋلى 9-مامىردى جۇمىس كۇنى دەپ ساناۋدى بەلگىلەدى. 9-مامىر كۇنى ساعات 02:10-دا كەڭەس وداعى تۇرعىندارى گەرمانيانىڭ كاپيتۋلياتسياسى تۋرالى ءبىلدى. جەڭىستى بۇكىلوداقتىق راديونىڭ ديكتورى يۋري لەۆيتان جەتكىزدى: ول فاشيستىك گەرمانيانى جەڭگەنى جانە سوعىستىڭ اياقتالعانى تۋرالى حابارلاندىرۋلاردى ءبىرىنشى بولىپ وقىدى. ال سول كۇنى كەشكە قاراي، قاراڭعى تۇسكەندە ماسكەۋ سوعىستىڭ اياقتالۋىن كەرەمەت وتشاشۋمەن اتاپ ءوتىپ، مىڭ زەڭبەرەكتەن وتىز رەت وق جاۋدىرىلدى.

ەڭ العاشقى جەڭىس شەرۋى 1945-جىلى 24-ماۋسىمدا ماسكەۋدە ءوتتى. بۇكىل پاراد بويى كەسەنە مىنبەرىندە كسرو باسشىسى ستالين تۇردى. ءبىر قىزىعى، كەڭەس جاۋىنگەرلەرى بەرليندى العان سوڭ رەيحستاگتىڭ ۇستىنە كوتەرگەن قىزىل تۋ بەرليننەن العاش رەت جەڭىس شەرۋىندە اكەلىندى. بىراق سوڭىندا ول قىزىل الاڭعا شىعارىلمادى. بىراق وندا ناتسيستىك جالاۋلار پايدا بولدى - ولاردىڭ 200-ءى. مايداننان ورالعان كەڭەس جاۋىنگەرلەرى ولاردى سالتاناتتى تۇردە لەنينگە ارنالعان كەسەنەنىڭ تۇبىنە تاستادى. كەيىننەن بۇل جاۋىنگەرلىك تروفەيلەرى كەڭەس وداعىنىڭ ۇلى وتان سوعىسى مۇراجايلارىنا جىبەرىلدى.

ايتا كەتۋ كەرەك، كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن 35 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە ونىڭ بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالارى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ناتيجەلەرىنە دەگەن كوزقاراستا ايتارلىقتاي الشاقتادى. ءبىر كەزدەرى پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى بىرلىك نىشاندارىنىڭ ءبىرى بولعان جەڭىس كۇنىن مەرەكەلەۋگە دەگەن كوزقاراس تا وزگەردى. كەيبىر ەلدەردە بۇل كۇن بۇدان بىلاي مەرەكە بولىپ سانالمايدى، بەيرەسمي نەمەسە رەسمي تىيىم سالىندى، ال باسقالارىندا بۇل كۇن ادەتتەگى وقيعالار مەن قىزىل ارمياعا سىلتەمەلەردەن باس تارتىپ، جاڭا ماعىنالارمەن تولتىرىلادى.

پوستكەڭەستىك رەسەيدە «ءبىز مۇنى قايتادان جاساي الامىز» ۇرانى پايدا بولدى، ونى رەسەيلىكتەر كولىكتەرىنە جاپسىرادى. بۇل ناعىز سوعىستى مۇلدەم جوققا شىعارۋ. سول سوعىستان كەڭەس وداعىنىڭ عانا ەمەس، ەۋروپا مەن دۇنيە ءجۇزىنىڭ حالىقتارى مۇلدەم قاراما-قارسى ۇرانمەن كەلدى: «ەشقاشان ەندى بولماسىن!». ميلليونداعان ادامدار ۇيلەرىندە ورتەنىپ، گەرمانياعا جۇمىس ىستەۋگە جىبەرىلدى نەمەسە سىپىرىندىعا اينالدىرىلدى. بۇل ەشقاشان قايتالانباۋى كەرەك.

پۋتيندىك رەسەيدە بۇل مەرەكە ۇلتتىق اسكەري كۇشتىڭ دەمونستراتسياسىنا اينالدى. «بىز/رەسەي قورقىنىشتى زىمىرانداردى ۇشىرىپ، بۇكىل الەمدى شاڭ مەن اتوم كۇلىنە اينالدىرا الامىز جانە جالپى ونى قايتالاي الامىز» دەگەن سارىندا ءوربىدى. الايدا، بۇل اسكەري تەحنيكانى كورسەتۋ مۇلدەم بوس ءسوز جانە بلەف بولىپ شىقتى.

قازاقستاندا جەڭىس كۇنى مەملەكەتتىك مەرەكە جانە دەمالىس كۇنى بولىپ تابىلادى. الايدا رەسەيدىڭ ۋكرايناداعى ارنايى اسكەري وپەراتسياسى باستالعاننان كەيىن بيلىك نارازىلىق شەرۋلەرىنە اسا ساقتىقپەن قاراي باستادى. مىسالى، 2022-جىلى گەورگيلىق لەنتاسى مەن قىزىل جالاۋلاردى پايدالانۋعا بەيرەسمي تۇردە تىيىم سالىندى. ولار قاراما-قارسى كوزقاراستاعى ازاماتتار اراسىندا وشپەندىلىك تۋدىرۋعا قابىلەتتى «ارانداتۋشى نىشاندار» بولىپ سانالدى. «ولمەيتىن پولك» اكتسياسىنىڭ دا تاعدىرى وسىنداي بولدى.

ونىڭ ورنىنا «باتىرلارعا تاعزىم» اتتى سالتاناتتى شەرۋ ۇيىمداستىرىلدى. بيىل قازاقستاندا ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسكەري پارادى وتەدى. جاسىراتىنى جوق، قازىرگى تاڭدا قازاقستان قارۋلى كۇشتەرى بولىمشەلەرىنىڭ جاۋىنگەرلىك ازىرلىگى مەن ۇتقىرلىعىن قاجەتتى دەڭگەيدە ۇستاۋ باسىمدىق بولىپ تابىلادى. قازاقستاندا سوعىس قيمىلدارىنا تىكەلەي قاتىسقان 237 سوعىس ارداگەرى تۇرادى. مايدانداعى جاۋىنگەرلەرگە تولەنەتىن مەرەكەلىك تولەم ءار وڭىردە ءار ءتۇرلى بولعانىمەن، بيىل ورتاشا ەسەپپەن بەس ميلليون تەڭگەنى قۇرايدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن دە، كەزىندە دە، ودان كەيىن دە بولعان وقيعالاردىڭ بارلىعى قايشىلىققا تولى. ول باستالعانعا دەيىن قازاقستان 1930-جىلدارداعى گولودومور مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە بايلانىستى قاسىرەتتى باستان كەشىردى، قاتىگەز ستاليندىك رەجيم رەسپۋبليكامىزدى كونتسلاگەرگە اينالدىردى. سودان مىڭداعان جەرلەستەرىمىز قانشا جەردەن بولسا دا اسكەري بورىشىن وتەپ، مايدان دالاسىندا قازا تاپتى. ادامنىڭ ەڭ قاراپايىم جاناشىرلىق سەزىمىنەن شىعاتىن بولساق، مۇنداي جاعدايدا قانداي جاندار مەرەكەى تويلاپ، مارقۇمدار مەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ ارۋاعىن سىيلاماي وتشاشۋ اتادى؟

ەڭ باستىسى، نەمىس ءفاشيزمىن جەڭۋگە بۇرىنعى كسرو-نىڭ بارلىق حالىقتارىنىڭ قوسقان ۇلەسىن ەشقاشان ۇمىتپاۋ كەرەك جانە سول سوعىستاعى جەڭىس ەشبىر ەلدىڭ نەمەسە حالىقتىڭ قاتىسۋىنسىز بولۋى مۇمكىن ەدى دەگەن وتىرىككە جول بەرمەۋ كەرەك! سول كەزدە زۇلىمدىقتى بىرگە جويعانىمىزداي، قازىر دە سول زۇلىمدىققا قارسى تۇرۋىمىز كەرەك.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz