Қазақстанда құқық бұзушылықтарға қолданылатын айыппұл жүйесі – мемлекеттің тәртіпті сақтау, заңды орындау және азаматтардың жауапкершілігін арттыру бағытындағы басты тетіктерінің бірі.

Соңғы жылдары айыппұл мөлшері мен тәртібіне қатысты бірқатар өзгерістер енгізіліп, бұл қоғамда кеңінен талқыланып жатыр. Біреулер мұны тәртіп орнатудың тиімді жолы десе, енді біреулер – әлеуметтік әділеттілікке қайшы келеді деп есептейді. Айыппұл шын мәнінде тәрбие құралы бола ала ма, әлде ол тек мемлекеттік бюджетке түсетін табыс көзіне айналып кеткен бе? Осы сұрақтар төңірегінде мәселені жан-жақты саралап көруді жөн санадық.

Сарапшылар пікірі мен қоғамдық көзқарас

Айыппұл жүйесінің тиімділігі мен әділдігі туралы мәселе қоғамда қызу талқыланып келеді. Бұл тұрғыда сарапшылар мен түрлі сала өкілдерінің пікірлері екіге жарылған.

Депутаттың пікірі:

Мәжіліс депутаты Ерлан Саировтың айтуынша, айыппұл — азаматтарды тәртіпке шақырудың маңызды құралы. "Біз заңға бағынатын қоғам құруымыз керек. Егер азамат жол ережесін бұзса немесе қоғамдық тәртіпке нұқсан келтірсе, ол үшін жауап беруі тиіс. Бірақ әрбір айыппұл мөлшері әлеуметтік жағдайға сай болуы керек", – дейді депутат. Оның пікірінше, айыппұл мөлшерін белгілегенде азаматтардың төлем қабілеті мен нақты жағдайы ескерілуі тиіс.

Заңгердің көзқарасы:

Адвокат Гүлнәр Базарбаева айыппұлдардың жиі әрі негізсіз қолданылуы заң үстемдігін емес, керісінше, репрессивті жүйеге ұқсап кетуі мүмкін екенін айтады. "Кейбір жағдайда айыппұл салу механизмі азаматтардың құқығын бұзуға себеп болуда. Әсіресе бейнекамера арқылы тіркелген құқық бұзушылықтарда адам факторын ескеру мүмкін емес. Бұл – заң үстемдігі емес, автоматтандырылған жазалау", – дейді заңгер.

Азаматтық белсендінің пікірі:

Қоғам белсендісі Аружан Саин айыппұлдардың кейде әлеуметтік теңсіздікті күшейтетінін атап өтті. "Біреу үшін 15 000 теңге – түскі асқа кететін ақша, ал басқасы үшін – ай бойғы тамаққа жететін қаражат. Егер айыппұл тәртіпке шақыру үшін болса, онда оны табыс деңгейіне қарай бейімдеу керек", – дейді ол. Оның айтуынша, кейбір азаматтар айыппұл төлеуден жалтарса, басқалары соның салдарынан қарызға батады.

Қоғамдық пікір:

Әлеуметтік желілер мен сауалнама нәтижелері көрсеткендей, қазақстандықтардың айыппұлдарға деген көзқарасы екіұшты екендігі айқын. Бір бөлігі оны тәртіп пен қауіпсіздікті сақтау құралы ретінде қабылдаса, екіншілері оны әділетсіз және кейде шектен тыс деп санайды. Жол қозғалысы ережелерін бұзғаны үшін салынатын айыппұлдар мен экологияны ластағаны үшін жауапкершілік арасында елеулі айырмашылық бар екенін айтып, айыппұлдардың теңгерімді әрі әділ жүйесін қалыптастыру қажеттігін алға тартатындар көп.

Салыстырмалы талдау: Қазақстан мен басқа елдердегі айыппұл жүйесі

Айыппұл жүйесі әр елде әртүрлі қалыптасқан және бұл көбіне мемлекеттің құқықтық мәдениетіне, экономикасына және әлеуметтік саясатына байланысты көрініс табады. Қазақстандағы айыппұлдардың мөлшері мен салыну тәртібін салыстырып көрейік.

1. Жол қозғалысы ережелерін бұзу:

* Қазақстан: Белбеу тақпағаны үшін – 5 АЕК (2025 жылы шамамен 17 250 теңге), жылдамдықты 10-20 км/сағ асырғаны үшін – 5 АЕК.

* Германия: Белбеу тақпау – 30 евро (шамамен 14 000 теңге), жылдамдықты 10 км/сағ асырғаны үшін – 20 евро (шамамен 11 905 теңге).

* Ресей: Белбеусіз жүргені үшін – 1 000 рубль (шамамен 5 000 теңге), жылдамдықты 20 км/сағ асырғаны үшін – 500 рубль.

* Сингапур: Жол ережесін бұзғаны үшін айыппұлдар өте жоғары – белбеусіз жүргені үшін 1 000 сингапур доллары (300 000 теңгеге жуық) болуы мүмкін.

Талдау: Қазақстандағы айыппұл мөлшері кірісі орташа елдермен салыстырғанда жоғары, бірақ экономикалық дамыған елдермен (мысалы, Германия) салыстырғанда – шамамен тең. Алайда өмір сүру деңгейі мен табыс көлемі бұл айырмашылықты айтарлықтай күрделендіреді.

2. Қоғамдық тәртіп бұзушылықтар:

Талдау: Қазақстанда әкімшілік жаза ретінде айыппұлмен қатар қамақ та жиі қолданылады. Ал Еуропа мен Азияның дамыған елдерінде көбіне айыппұлмен шектеледі және адамның әлеуметтік бейімделуі ескеріледі.

3. Әлеуметтік теңдік және әділдік:

* Скандинавия елдері (Финляндия, Швеция): Айыппұлдар табысқа байланысты есептеледі. Мысалы, Финляндияда жылдамдықты асырғаны үшін айыппұл айлық табыстың белгілі бір пайызымен белгіленеді. 2015 жылы фин миллионері 54 000 евро айыппұл төлеген.

* Қазақстан: Айыппұл мөлшері барлық азаматтарға табысына қарамастан, бірдей қойылған.

Талдау: Мұндай жүйе Скандинавияда әлеуметтік әділдікті қамтамасыз етеді. Ал Қазақстанда біркелкі айыппұл жүйесі кейбір азаматтар үшін ауыр қаржылық жүктеме болып отыр.

Айыппұл жүйесі – кез келген құқықтық мемлекетте тәртіп орнатудың маңызды құралы. Қазақстанда бұл жүйе соңғы жылдары айтарлықтай жетілдіріліп, цифрландырылып жатыр. Алайда сарапшылар мен қоғам пікірін ескере отырып, оның тиімділігі мен әділдігі әлі де талқылауды қажет етеді.

Салыстырмалы талдау көрсеткендей, Қазақстандағы айыппұл мөлшерлері кейбір дамыған елдермен деңгейлес болғанымен, азаматтардың табыс деңгейі мен әлеуметтік жағдайына сәйкес келмей жатады. Бұл – жүйені қайта қарап, икемді әрі әділетті ету қажеттігін білдіреді.

Скандинавия елдерінің табысқа байланысты айыппұл жүйесі немесе кейбір Азия елдеріндегі алдын алу бағыты Қазақстан үшін де үлгі бола алады. Сонымен қатар айыппұлмен  қатар, құқықтық сауаттылықты арттыру, қоғамдық сананы өзгерту және ескерту мен түсіндіру жұмыстарын күшейту де маңызды болып саналады.

Айыппұл – мақсат емес, тәртіп пен заңға бағынуды қалыптастырудың құралы болуы тиіс. Сондықтан болашақта бұл жүйе азаматтардың құқығын ескеретін, әлеуметтік әділдікке негізделген тетікке айналуы тиіс.

Аружан Дауленхан

Abai.kz