قازاقستاندا قۇقىق بۇزۋشىلىقتارعا قولدانىلاتىن ايىپپۇل جۇيەسى – مەملەكەتتىڭ ءتارتىپتى ساقتاۋ، زاڭدى ورىنداۋ جانە ازاماتتاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ باعىتىنداعى باستى تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى.

سوڭعى جىلدارى ايىپپۇل مولشەرى مەن تارتىبىنە قاتىستى بىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، بۇل قوعامدا كەڭىنەن تالقىلانىپ جاتىر. بىرەۋلەر مۇنى ءتارتىپ ورناتۋدىڭ ءتيىمدى جولى دەسە، ەندى بىرەۋلەر – الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە قايشى كەلەدى دەپ ەسەپتەيدى. ايىپپۇل شىن مانىندە تاربيە قۇرالى بولا الا ما، الدە ول تەك مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە تۇسەتىن تابىس كوزىنە اينالىپ كەتكەن بە؟ وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە ماسەلەنى جان-جاقتى سارالاپ كورۋدى ءجون سانادىق.

ساراپشىلار پىكىرى مەن قوعامدىق كوزقاراس

ايىپپۇل جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگى مەن ادىلدىگى تۋرالى ماسەلە قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ كەلەدى. بۇل تۇرعىدا ساراپشىلار مەن ءتۇرلى سالا وكىلدەرىنىڭ پىكىرلەرى ەكىگە جارىلعان.

دەپۋتاتتىڭ پىكىرى:

ءماجىلىس دەپۋتاتى ەرلان سايروۆتىڭ ايتۋىنشا، ايىپپۇل — ازاماتتاردى تارتىپكە شاقىرۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى. ء"بىز زاڭعا باعىناتىن قوعام قۇرۋىمىز كەرەك. ەگەر ازامات جول ەرەجەسىن بۇزسا نەمەسە قوعامدىق تارتىپكە نۇقسان كەلتىرسە، ول ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. بىراق ءاربىر ايىپپۇل مولشەرى الەۋمەتتىك جاعدايعا ساي بولۋى كەرەك", – دەيدى دەپۋتات. ونىڭ پىكىرىنشە، ايىپپۇل مولشەرىن بەلگىلەگەندە ازاماتتاردىڭ تولەم قابىلەتى مەن ناقتى جاعدايى ەسكەرىلۋى ءتيىس.

زاڭگەردىڭ كوزقاراسى:

ادۆوكات گۇلنار بازارباەۆا ايىپپۇلداردىڭ ءجيى ءارى نەگىزسىز قولدانىلۋى زاڭ ۇستەمدىگىن ەمەس، كەرىسىنشە، رەپرەسسيۆتى جۇيەگە ۇقساپ كەتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. "كەيبىر جاعدايدا ايىپپۇل سالۋ مەحانيزمى ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن بۇزۋعا سەبەپ بولۋدا. اسىرەسە بەينەكامەرا ارقىلى تىركەلگەن قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردا ادام فاكتورىن ەسكەرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل – زاڭ ۇستەمدىگى ەمەس، اۆتوماتتاندىرىلعان جازالاۋ", – دەيدى زاڭگەر.

ازاماتتىق بەلسەندىنىڭ پىكىرى:

قوعام بەلسەندىسى ارۋجان ساين ايىپپۇلداردىڭ كەيدە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى كۇشەيتەتىنىن اتاپ ءوتتى. "بىرەۋ ءۇشىن 15 000 تەڭگە – تۇسكى اسقا كەتەتىن اقشا، ال باسقاسى ءۇشىن – اي بويعى تاماققا جەتەتىن قاراجات. ەگەر ايىپپۇل تارتىپكە شاقىرۋ ءۇشىن بولسا، وندا ونى تابىس دەڭگەيىنە قاراي بەيىمدەۋ كەرەك", – دەيدى ول. ونىڭ ايتۋىنشا، كەيبىر ازاماتتار ايىپپۇل تولەۋدەن جالتارسا، باسقالارى سونىڭ سالدارىنان قارىزعا باتادى.

قوعامدىق پىكىر:

الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ساۋالناما ناتيجەلەرى كورسەتكەندەي، قازاقستاندىقتاردىڭ ايىپپۇلدارعا دەگەن كوزقاراسى ەكىۇشتى ەكەندىگى ايقىن. ءبىر بولىگى ونى ءتارتىپ پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ قۇرالى رەتىندە قابىلداسا، ەكىنشىلەرى ونى ادىلەتسىز جانە كەيدە شەكتەن تىس دەپ سانايدى. جول قوزعالىسى ەرەجەلەرىن بۇزعانى ءۇشىن سالىناتىن ايىپپۇلدار مەن ەكولوگيانى لاستاعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك اراسىندا ەلەۋلى ايىرماشىلىق بار ەكەنىن ايتىپ، ايىپپۇلداردىڭ تەڭگەرىمدى ءارى ءادىل جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ قاجەتتىگىن العا تارتاتىندار كوپ.

سالىستىرمالى تالداۋ: قازاقستان مەن باسقا ەلدەردەگى ايىپپۇل جۇيەسى

ايىپپۇل جۇيەسى ءار ەلدە ءارتۇرلى قالىپتاسقان جانە بۇل كوبىنە مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنە، ەكونوميكاسىنا جانە الەۋمەتتىك ساياساتىنا بايلانىستى كورىنىس تابادى. قازاقستانداعى ايىپپۇلداردىڭ مولشەرى مەن سالىنۋ ءتارتىبىن سالىستىرىپ كورەيىك.

1. جول قوزعالىسى ەرەجەلەرىن بۇزۋ:

* قازاقستان: بەلبەۋ تاقپاعانى ءۇشىن – 5 اەك (2025 جىلى شامامەن 17 250 تەڭگە), جىلدامدىقتى 10-20 كم/ساع اسىرعانى ءۇشىن – 5 اەك.

* گەرمانيا: بەلبەۋ تاقپاۋ – 30 ەۆرو (شامامەن 14 000 تەڭگە), جىلدامدىقتى 10 كم/ساع اسىرعانى ءۇشىن – 20 ەۆرو (شامامەن 11 905 تەڭگە).

* رەسەي: بەلبەۋسىز جۇرگەنى ءۇشىن – 1 000 رۋبل (شامامەن 5 000 تەڭگە), جىلدامدىقتى 20 كم/ساع اسىرعانى ءۇشىن – 500 رۋبل.

* سينگاپۋر: جول ەرەجەسىن بۇزعانى ءۇشىن ايىپپۇلدار وتە جوعارى – بەلبەۋسىز جۇرگەنى ءۇشىن 1 000 سينگاپۋر دوللارى (300 000 تەڭگەگە جۋىق) بولۋى مۇمكىن.

تالداۋ: قازاقستانداعى ايىپپۇل مولشەرى كىرىسى ورتاشا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا جوعارى، بىراق ەكونوميكالىق دامىعان ەلدەرمەن (مىسالى، گەرمانيا) سالىستىرعاندا – شامامەن تەڭ. الايدا ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن تابىس كولەمى بۇل ايىرماشىلىقتى ايتارلىقتاي كۇردەلەندىرەدى.

2. قوعامدىق ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتار:

تالداۋ: قازاقستاندا اكىمشىلىك جازا رەتىندە ايىپپۇلمەن قاتار قاماق تا ءجيى قولدانىلادى. ال ەۋروپا مەن ازيانىڭ دامىعان ەلدەرىندە كوبىنە ايىپپۇلمەن شەكتەلەدى جانە ادامنىڭ الەۋمەتتىك بەيىمدەلۋى ەسكەرىلەدى.

3. الەۋمەتتىك تەڭدىك جانە ادىلدىك:

* سكانديناۆيا ەلدەرى (فينليانديا، شۆەتسيا): ايىپپۇلدار تابىسقا بايلانىستى ەسەپتەلەدى. مىسالى، فينليانديادا جىلدامدىقتى اسىرعانى ءۇشىن ايىپپۇل ايلىق تابىستىڭ بەلگىلى ءبىر پايىزىمەن بەلگىلەنەدى. 2015 جىلى فين ميلليونەرى 54 000 ەۆرو ايىپپۇل تولەگەن.

* قازاقستان: ايىپپۇل مولشەرى بارلىق ازاماتتارعا تابىسىنا قاراماستان، بىردەي قويىلعان.

تالداۋ: مۇنداي جۇيە سكانديناۆيادا الەۋمەتتىك ادىلدىكتى قامتاماسىز ەتەدى. ال قازاقستاندا بىركەلكى ايىپپۇل جۇيەسى كەيبىر ازاماتتار ءۇشىن اۋىر قارجىلىق جۇكتەمە بولىپ وتىر.

ايىپپۇل جۇيەسى – كەز كەلگەن قۇقىقتىق مەملەكەتتە ءتارتىپ ورناتۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى. قازاقستاندا بۇل جۇيە سوڭعى جىلدارى ايتارلىقتاي جەتىلدىرىلىپ، تسيفرلاندىرىلىپ جاتىر. الايدا ساراپشىلار مەن قوعام پىكىرىن ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ تيىمدىلىگى مەن ادىلدىگى ءالى دە تالقىلاۋدى قاجەت ەتەدى.

سالىستىرمالى تالداۋ كورسەتكەندەي، قازاقستانداعى ايىپپۇل مولشەرلەرى كەيبىر دامىعان ەلدەرمەن دەڭگەيلەس بولعانىمەن، ازاماتتاردىڭ تابىس دەڭگەيى مەن الەۋمەتتىك جاعدايىنا سايكەس كەلمەي جاتادى. بۇل – جۇيەنى قايتا قاراپ، يكەمدى ءارى ادىلەتتى ەتۋ قاجەتتىگىن بىلدىرەدى.

سكانديناۆيا ەلدەرىنىڭ تابىسقا بايلانىستى ايىپپۇل جۇيەسى نەمەسە كەيبىر ازيا ەلدەرىندەگى الدىن الۋ باعىتى قازاقستان ءۇشىن دە ۇلگى بولا الادى. سونىمەن قاتار ايىپپۇلمەن  قاتار، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋ، قوعامدىق سانانى وزگەرتۋ جانە ەسكەرتۋ مەن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن كۇشەيتۋ دە ماڭىزدى بولىپ سانالادى.

ايىپپۇل – ماقسات ەمەس، ءتارتىپ پەن زاڭعا باعىنۋدى قالىپتاستىرۋدىڭ قۇرالى بولۋى ءتيىس. سوندىقتان بولاشاقتا بۇل جۇيە ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن ەسكەرەتىن، الەۋمەتتىك ادىلدىككە نەگىزدەلگەن تەتىككە اينالۋى ءتيىس.

ارۋجان داۋلەنحان

Abai.kz